Stan rolnictwa polskiego w okresie dostosowawczym przed wstąpieniem do UE

STAN ROLNICTWA POLSKIEGO W OKRESIE DOSTOSOWAWCZYM PRZED WSTĄPIENIEM DO UE

Stan rolnictwa polskiego w okresie przygotowań do akcesji i tuż po niej był zły, co wiązało się szczególnie z jego niewłaściwą strukturą produkcji i szeregiem zjawisk specyficznych powodujących, że sektor ten ? pomimo swojej wielkości jest nierentowny i poważnie obciąża gospodarkę narodową. Uwolnienie gospodarki krajowej po roku 1989 z form centralnego planowania i zarządzania zderzyło się z niedojrzałym podejściem do wolności rynkowej, wyrażającym się w znoszeniu ochrony rolnictwa, pozostawieniu go w przestarzałej strukturze i w braku strukturalnego wsparcia dla pożądanych trendów.

O wadliwej strukturze produkcji rolnictwa krajowego świadczą dane: według rządowego raportu Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce w świetle integracji z Unią Europejską na wsi mieszka aż 38% ludności kraju, przy czym: ?Produktywność ziemi jest czterokrotnie niższa niż średnio w krajach Unii Europejskiej, na co wpływ ma nie tylko jakość gleb i klimat, ale również znacząco niższe zużycie przemysłowych środków produkcji, takich jak: nawozy mineralne i środki ochrony roślin?.

Duża liczba ludności pracującej na wsi polskiej ? (...) w 2001 r. (znacznie przewyższająca liczbę ludności rolniczej w krajach Europy Zachodniej średnio (...) wytwarza zaledwie 2,9% Produktu Krajowego Brutto (w UE udział mniejszego ilościowo rolnictwa w PKB wyniósł w roku 1999 średnio 1,8%). Wynika stąd z jednej strony istnienie przerostu zatrudnienia w sektorze rolniczym, z drugiej zaś zjawisko niskiej produktywności rolnictwa polskiego. W indywidualnych gospodarstwach rolnych (...) przy czym zmiana ta wynika zarówno ze spadku liczby ludności pracującej zarejestrowanej jak i spadku zatrudnionych w sektorze rolniczym (spadek ten na przełomie lat 200 ? 2004 wyniósł aż 50%, jednak nie odzwierciedla to rzeczywistego odchodzenia ludności od produkcji rolniczej a raczej powstawanie tzw. bezrobocia ukrytego).
Chociaż prowadzi się programy mające na celu ?przeniesienie? części ludności rolniczej poza obręb rolnictwa, to jednak sukcesy są ograniczone ? znaczna liczba ludności rolniczej jedyne źródło utrzymania znajduje w zacofanych gospodarstwach o niskiej produkcji towarowej. W latach 1990 ? 1996 pracę poza gospodarstwem straciło ponad 600 tys. rolników; z liczby tej (...) bezrobotni.

Wadliwą strukturę rolnictwa polskiego wyraża również jego charakterystyka wielkości gospodarstw rolnych. Zgodnie z polskim prawem za gospodarstwa rolne uznaje się takie, które posiadają przynajmniej 1 hektar powierzchni użytków rolnych. Zgodnie z tym w roku 2001 było (...) 19,4 ha. Problemem jest fakt, że gospodarstwa małe (o wielkości do 5 ha) produkują żywność głównie na swoje własne potrzeby (tzw. samozaopatrzenie) i w nieznacznym tylko stopniu uczestniczą produkcji towarowej. Strukturę gospodarstw w Polsce prezentuje rysunek 1.

RYSUNEK 1. STRUKTURA INDYWIDUALNYCH GOSPODARSTW ROLNYCH WEDŁUG WIELKOŚCI OBSZARU W ROKU 2002

Źródło: Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce w aspekcie integracji z Unią Europejską, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2002.

W obrębie dużej liczby około 3 mln. indywidualnych gospodarstw rolnych tylko 47,4% (...) lub nie prowadzi bądź czasowo zawiesiło produkcję (2,4%).

W roku 2002 (Powszechny Spis Rolny z 2002 roku) struktura produkcji rolnej prezentowała się następująco: na ogólną liczbę 2 milionów 933 tysięcy gospodarstw 65,4% z nich prowadziło wyłącznie działalność rolniczą, 12,4% prowadziło działalność mieszaną lub pozarolniczą, (...) powstawaniu gospodarstw rolnych jedynie z nazwy, zaś w rzeczywistości nie prowadzących produkcji rolnej. Należy podkreślić, że status gospodarstwa rolnego wiąże się z licznymi przywilejami ubezpieczeniowymi i podatkowymi dla ich posiadaczy kosztem funduszy publicznych i nie wyklucza poszukiwania zatrudnienia gdzie indziej.

Jeszcze inny podział nietowarowych gospodarstw odzwierciedla ich rzeczywistą strukturę, wskazującą na ?ukrywanie? w obszarze wiejskim znacznej liczby ludności nieproduktywnej zawodowo, jednak pozostającej w bezpośredniej zależności od pomocy państwa: wyróżnia się gospodarstwa emeryckie 8%, emerycko ? rolnicze 23% i (...). Na krajowym rynku zbóż że jedynie 15 ? 21% ogólnych zbiorów przeznacza się na wymianę towarową (sprzedaż w wystandaryzowanej formie), zaś reszta idzie na samozaopatrzenie, hodowlę zwierząt i zasiewy.

Dynamika produkcji rolnej wykazuje tendencje wzrostowe, jednak w obliczu istnienia wielkiej liczby gospodarstw nietowarowych, małych lub o nieefektywnych metodach produkcji była ona osiągana przez stosunkowo mała liczbę dużych gospodarstw wyspecjalizowanych, wchodzących w związki producencie, w małym stopniu aktywizujące ludność wiejską (oparte na produkcji specjalistycznej z zastosowaniem maszyn). Zmiany dynamiki produkcji na przestrzeni lat prezentuje tabela 1.

TABELA 1. DYNAMIKA GLOBALNEJ PRODUKCJI ROLNICZEJ (rok poprzedni=100)


Źródło: Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce w aspekcie integracji z Unią Europejską, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2002; Mały rocznik statystyczny Polski 2005, GUS, Warszawa 2006, s. 116, 288-290.

Zła sytuacja wsi w okresie przed przystąpieniem Polski do struktur UE wynikała zarówno ze wspomnianych zjawisk jak i wadliwie prowadzonej polityki państwa względem wsi: ?Działanie instrumentami polityki skierowanej do rolnictwa obejmuje tylko rolnictwo towarowe. Poza bezpośrednim zasięgiem tej polityki pozostaje ogromna liczba, (...) lecz powiększają obszar ubóstwa na wsi.

Tak zwana transformacja rolnictwa, rozpoczęta w roku 1990, obejmująca min. czasowe zniesienie ceł na produkty sprzedawane do Polski i wzmożenie myślenia w kategoriach uproszczonego liberalizmu (de facto pozostawienie ubogiej wsi własnemu losowi) doprowadziła w tym sektorze gospodarki do powstania kilku ważnych zjawisk:

? zaznaczył się spadek popytu na produkty rolne pochodzenia krajowego,
? powstała niekorzystna dla rolników relacja cenowa (...).

Z trudnym położeniem rolników idzie w parze niewłaściwa struktura produkcyjnego współpracującego z nim i w sposób wtórny oddziałującego nań. Nie powiódł się program budowy giełdy towarowej w Warszawie i giełd regionalnych, które miały zachęcać rolników do produkcji towarowej i zrzeszania się w silne grupy, które mogłyby kreować na rynku pożądane przez siebie zjawiska cenowe. Firmy organizujące hurt pierwotny były niezwykle rozdrobnione, co sprzyjało obniżeniu jakości usług oferowanych przez pośredników. Sytuacja ta zaistniała w polskim rolnictwie wraz z rozpadem dotychczasowych państwowych i spółdzielczych struktur skupu w okresie przechodzenia na tory gospodarki rynkowej. Brak wykształconych zasad postępowania rynkowego sprzyjał zawieraniu jednorazowych umów kupna ? sprzedaży, które dominowały w obrocie i stwarzały sytuację niepewności co do możliwości zbytu towarów, podnosiły koszty transakcji (o koszta pośrednictwa), zwiększały wahania cen i utrudniały rzetelny obieg informacji.

Wraz z niewłaściwą strukturą hurtu pierwotnego i brakiem ośrodków prowadzących hurt wtórny obniża się udział producenta w końcowej cenie produktu żywnościowego, co jest przyczyną nieopłacalności produkcji. W powiązaniu z niską wartością dodaną (niskie nakłady pracy w rolnictwie, niskie zastosowanie środków chemicznych i nowoczesnych metod upraw i hodowli) oznaczało to dalsze pogarszanie pozycji producentów: koszty surowca i zysk rolnika stanowią około 35% tej ceny, natomiast marże sięgają 45 ? 55% cen hurtowych i 55 ? 75% cen detalicznych.

Ten katastrofalny stan, oznaczający rosnąca na wsi biedę, istnienie obciążenie dla polityki socjalnej kraju a przede wszystkim stawiający krajowe rolnictwo poza konkurencją unijną stał się powodem działań rządowych i wyznaczenia w ramach Unii funduszy strukturalnych, które miały wspomóc zmiany. W szczególności chodziło tu o aktywizację pozarolniczych form działalności gospodarczej na wsi, ograniczanie nietowarowej produkcji, (...) się rozwijanie działań informacyjnych odnośnie nowych form produkcji czy tworzenie funduszy strukturalnych na budowę dróg, mostów czy dofinansowanie rozwojowych projektów inwestycyjnych.

M. A. Jerzak, Giełdowe instrumenty stabilizacji cen produktów rolnych ? Giełda Poznańska SA, ?Nowe Życie Gospodarcze?, nr 40/1999.

Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce w aspekcie integracji z Unią Europejską, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2002.

I. Kociszewska, Wybrane problemy rynku pracy na wsi w: Produktywność i wydajność w okresie transformacji gospodarki polskiej, red. J. Jagas, Uniwersytet Opolski, Katedra Ekonomiki i Organizacji Pracy, Opole 2001.

Powszechny Spis Rolny 1996. Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS, Warszawa 1998.

Raport z wyników Powszechnego Spisu rolnego 2002, GUS.

Wyjątki z pracy
tad7326
[email protected]