Chów i rodzaje mięsnych ras świni
Krzyżowanie trzody chlewnej jest jedną z metod hodowli często wykorzystywaną do uzyskania doraźnych efektów produkcyjnych. Polega ono na doborze do rozpłodu zwierząt należących do różnych ras. Producentów żywca wieprzowego interesuje głównie krzyżowanie towarowe, którego celem jest otrzymanie mieszańców przeznaczonych do tuczu. W wyniku łączenia różnych ras lub linii można wykorzystać zjawisko heterozji. Efekt heterozji u świń dotyczy zwłaszcza cech niskoodziedziczalnych, do których zalicza się cechy użytkowości rozpłodowej (płodność, plenność, mleczność loch). W wyniku heterozji można się spodziewać poprawy tych cech u mieszańców o 10-15% w stosunku do osobników czystorasowych, w zakresie cech tucznych (przyrost dzienny masy ciała, zużycie paszy na 1 kg przyrostu) efekt heterozji występuje w mniejszym stopniu (5-10%), a w stosunku do cech rzeźnych uważa się, że heterozja występuje jeszcze w mniejszym stopniu (0-5%).
Aby uzyskać korzystny efekt heterozji należy trafnie dobrać komponenty do krzyżowania. Przyjmuje się, że rasy ojcowskie powinny odznaczać się dobrym tempem wzrostu i bardzo dobrą mięsnością. Od ras matecznych wymaga się dobrych wyników użytkowości rozpłodowej. Warunkiem prawidłowego krzyżowania jest wprowadzenie do chowu masowego jak największej liczby loszek mieszańcowych F1, pochodzących z chlewni produkujących materiał hodowlany. Tam następuje pierwsza faza krzyżowania. W chowie masowym loszki krzyżówkowe kryte są knurami trzeciej rasy, gdzie realizuje się druga faza krzyżowania.
Przy doborze odpowiednich ras do krzyżowania należy stosować jako komponent mateczny rasy krajowe: wielka biała polska i polska biała zwisłoucha. Odznaczają się one dobrymi wynikami użytkowości rozpłodowej i są dostosowane do lokalnych warunków. Komponentem ojcowskim powinny być natomiast rasy o bardzo dobrej użytkowości tucznej i rzeźnej takie jak: duroc, hampshire, pietrain i ich krzyżówki.
Knury ras wbp i pbz wykorzystywane są do pierwszej fazy krzyżowania, co występuje na ogół w fermach reprodukcyjnych produkujących loszki hodowlane F1. Rasy te stanowią doskonały materiał zarówno mateczny jak i ojcowski do produkcji loszek hodowlanych. Producentów żywca wieprzowego interesuje druga faza krzyżowania towarowego, którego celem jest uzyskanie mieszańców przeznaczonych na tucz, to jest krzyżowanie loszek hodowlanych pochodzących z pierwszej fazy krzyżowania z knurami ras wysokomięsnych, gdzie następuje druga faza krzyżowania. Potomstwo z tych krzyżówek należy w całości przeznaczyć na tucz.
Krótka charakterystyka ras, które mają zastosowanie w krzyżowaniu towarowym.
Wielka biała polska (wbp). Jest to rasa typu mięsnego (późno dojrzewająca i szybko rosnąca). Świnia tej rasy jest długa i szeroka, z dobrze wypełnioną szynką, białym umaszczeniem i sztywnymi uszami, płodna i mleczna, osiągająca masę ciała 250-300 kg. Nogi ma mocne, proste szeroko rozstawione. Lochy odznaczają się dużą plennością, dobrą mlecznością, są bardzo macierzyńskie. Świnie tej rasy odznaczają się małą wrażliwością na stres. Doskonale nadają się do chowu wielostadnego. Ze względu na swoje zalety rasa wbp używana jest jako komponent w krzyżowaniu dwu-, trzy- i czterorasowym. Obecnie jest podstawową rasą przy produkcji loszek F1 (gniazda reprodukcyjne).
Polska biała zwisłoucha (pbz). Jest to rasa mięsna o charakterystycznej trapezowatej budowie, z lekkim przodem, długim płaskim grzbietem i mocno rozbudowanym zadem. Ma lekką głową z pochylonymi ku przodowi uszami i lekkie ale silne i prawidłowo ustawione kończyny. Lochy charakteryzują się dobrą plennością, wysoką mlecznością i troskliwością. W porównaniu do wbp jest rasą bardziej wrażliwą na czynniki zewnętrzne i dlatego bardziej nadaje się do chowu drobnotowarowego. Jest to rasa szlachetna, która zdecydowanie wpływa na osiąganie lepszych efektów produkcyjnych. Rasa pbz jest wykorzystywana do tworzenia loszek mieszańcowych F1. Świnie te zaleca się we wszystkich modelach krzyżowań jako materiał mateczny.
Duroc (Du) Są to zwierzęta o umaszczeniu czerwonym o różnych odcieniach: od jasnozłotego do ciemnoczerwonego (mahoniowego). Mają średnie wymiary ciała. Tułów mocny, średnio długi, o dobrze wysklepionej klatce piersiowej, dobrze ustawionych nogach. Uważa się, że rasa duroc nie charakteryzuje się w sposób szczególny jakąś określoną cechą, ale zachowuje równowagę najważniejszych cech produkcyjnych na stosunkowo wysokim poziomie. W wielu eksperymentach przeprowadzonych w różnych krajach wykazano, że jest jedną z nielicznych ras, która w kojarzeniach z innymi daje wyraźny efekt heterozji w najistotniejszych parametrach produkcyjnych. Wynika to głównie z jej odmienności genetycznej w porównaniu z rasami białymi. Aktualna użytkowość świń rasy duroc oraz jej przydatność do krzyżowania spowodowały, że jest ona szeroko wykorzystywana w krzyżowaniu międzyrasowym. Na uwagę zasługuje również fakt, że nawet w gorszych warunkach środowiskowych mieszańce z tą rasą wykazują się lepszymi przyrostami i wykorzystaniem paszy niż zwierzęta czystorasowe, co świadczy o ich większej zdolności adaptacyjnej. Rasa duroc jest bardzo odporna na czynniki stresowe, co wiąże się z dobrą jakością mięsa. Knury duroc są odpowiednim komponentem ojcowskim do krzyżowania dwurasowego z lochami wbp lub pbz, a także w krzyżowaniu trzyrasowym, gdzie drugim komponentem jest locha mieszaniec obu ras białych (wbp x pbz). Można też używać knurów mieszańców dwurasowych będących wynikiem kojarzenia między sobą osobników należących do ras odznaczających się dobrą użytkowością tuczną i rzeźną, i uzyskać jeszcze większy efekt charakterystyczny dla krzyżowania czterorasowego.
Hampshire (Ha) Świnie tej rasy mają czarne umaszczenie z charakterystycznym białym pasem przechodzącym przez łopatki, przednie kończyny i brzuch. Mają mocną budowę, tułów średniej długości, szeroki o lekko karpiowatym grzbiecie. Głowa lekka z długim lekko wklęsłym ryjem, małymi i stojącymi uszami, nogi średnio wysokie. Szynki wydatnie, dobrze umięśnione. Świnie te średnio wcześnie dojrzewają, mają żywy temperament, dużą zdolność przystosowawczą do warunków środowiska. Lochy rodzą ok. 8-9 prosiąt w miocie. Knury rasy hampshire dają najlepsze efekty w krzyżówce z lochami ras białych (np. wbp x ha, pbz x ha) lub w krzyżówce z lochami F1. Knury tej rasy są również często wykorzystywane przy wprowadzaniu knurów mieszańców dwurasowych w typie mięsnym np. pi x ha, ha x pi.
Pietrain (Pi) Są to świnie o umaszczeniu szarobiałym z nieregularnymi plamami czarnymi i rudymi. Tułów średniej długości, szeroki, przysadzisty o wyjątkowo silnym umięśnieniu grzbietu, łopatek i ud. Ze względu na wybitne umięśnienie łopatek i szynek potocznie określana jest jako świnia "czteroszynkowa". Głowa mała, uszy są krótkie, szerokie i ustawione poziomo. Nogi krótkie o cienkiej, delikatnej kości. Plenność loch wynosi średnio 8-9 prosiąt w miocie. Rasa pietrain odznacza się szybkim wzrostem i rozwojem w okresie młodości, lecz z chwilą uzyskania masy ciała 75 kg, przyrosty stają się wolniejsze przy równoczesnym pogarszaniu się wykorzystania paszy. Największą zaleta tej rasy jest bardzo duża wydajność rzeźna, wysoki udział najwartościowszych wyrębów tuszy i cienka słonina. Wadą pietraina jest duża wrażliwość na bodźce środowiska zewnętrznego (duża stresowość i co za tym idzie - obniżona jakość mięsa). Decydując się na wprowadzenie do swojej hodowli czystą rasę pietrin, trzeba pamiętać, że wymaga ona bardzo dobrych warunków utrzymania z uwzględnieniem wysokiej koncentracji białka w paszy. Knury pietrain są popularnymi komponentami we wszystkich systemach krzyżowań. Są używane jako osobniki czystorasowe do kojarzeń z lochami ras białych lub do krzyżowania trójrasowego. Największą popularnością cieszą się jako komponent ojcowski w wyprowadzaniu knurów mieszańców np. ha x pi, du x pi, pi x ha. Przy zachowanych walorach związanych z dobrą mięsnością, krzyżówki te cechuje o wiele mniejsza stresowość oraz lepsza adaptacja do różnych warunków środowiskowych.
Genetyczna predyspozycja tuczników do odkładania białka wymaga odpowiedniego ich żywienia. Tylko wtedy mogą się uzewnętrznić ich zdolność do odkładania w przyroście dobowym dużej ilości białka.
Trudno produkować mięsne tuczniki, jeżeli zwierzęta te charakteryzują się niską zdolnością
do odkładania białka w tuszy. Produkcja tuczników mięsnych jest możliwa jedynie przy stosowaniu
w kolejnych fazach wzrostu i rozwoju świń mieszanek zbilansowanych w zakresie zawartości białka, aminokwasów egzogennych, makro- i mikroelementów oraz witamin. Rosnące świnie odkładają białko w tuszy. Tempo odkładania białka u mięsnych świń przekracza 150 g/dzień, a u niektórych wybitnie mięsnych osobników może wynosić nawet 200 g/dzień. U większości świń mięsnych potencjał wzrostu często przewyższa możliwości pobrania paszy szczególnie w pierwszym okresie wzrostu (do m.c. 50 kg). Odpowiednia koncentracja składników pokarmowych w paszy stosowanej w tym okresie pozwala mimo mniejszego jej pobrania, na większe dzienne pobranie białka oraz pozostałych ważnych składników pokarmowych. Należy pamiętać, że w żywieniu świń wysokomięsnych ważniejsza jest zawartość i skład aminokwasowi białka ogólnego, niż jego zawartość. Dzięki bilansowaniu aminokwasów w paszy możliwa jest poprawa mięsności świń oraz lepsze wykorzystanie białka paszy. Przy wysokiej mięsności bardzo ważnym jest też odpowiednio wysoki poziom witaminy E, gdyż wpływa ona korzystnie na jakość mięsa świń.
Jedna z firm paszowych proponuje mieszanki pasz treściwych do trój-fazowego żywienia w okresie tuczu, których skład przedstawiono w tabeli 1. Tucz z ich udziałem daje zadowalające wyniki wysokiej mięsności tuczników.
Tucz nie może trwać zbyt długo. Nawet rasy wysokomięsne przyrastają intensywnie w tłuszcz po przekroczeniu około 100 kg masy ciała. Ilość odłożonego w przyroście dobowym białka wraz z wiekiem i uzyskaniem określonej masy spada, a zaczyna odkładać się tłuszcz, którego tworzenie zużywa się więcej paszy, dlatego produkcja tłuszczu jest mało efektywna ekonomicznie. Punkt mięsności jest różny dla różnych ras świń. U naszych białych ras przypada on przy masie ciała tuczników wynoszącej około 90 kg, dla ras bardziej mięsnych około 100 kg. Wciąż aktualna jest informacja, że dla wyprodukowania tucznika o masie 150 kg potrzeba tyle samo paszy, co na wyprodukowanie dwóch tuczników o masie około 100 kg, dotyczy to też świń wysokomięsnych. Dlatego obniżenie masy ubojowej tuczników jest najprostszą drogą poprawy ich mięsności.
Nawet najlepsze genetycznie zwierzęta nie osiągną wysokiej oczekiwanej przez hodowcę produkcji, jeżeli będą miały złe warunki środowiska. Warunki mikroklimatu panującego w pomieszczeniach dla zwierząt decydują o ich zdrowiu i produkcyjności. Należy dążyć, aby zwierzęta były utrzymywane w takich warunkach środowiskowych, aby posiadały jak najniższy stopień pobudzenia immunologicznego, tj. były zdrowe. Poprawić mięsność produkowanych tuczników można tylko wtedy, gdy produkcja będzie oparta o zwierzęta zdrowe.