Państo - pojęcie, geneza, funkcje.

POJĘCIE PAŃSTWA

Pojęcie „państwo” w znaczeniu wszystkich form organizacji społeczeństwa danego kraju wprowadził w XVI w Niccolo Machiavelli używając terminu „stato”. Włoskie „stato” pochodzi z łacińskiego terminu „status” i oznacza tyle co ustrój, porządek publiczny. Wyraz „stato” przeniknął do innych języków i na tej podstawie powstało angielskie słowo State, niemieckie Staat czy hiszpańskie Estado
Języki słowiańskie wytworzyły własne terminy. Polskie „państwo” czy rosyjskie „gosudarstwo” wiąże się ze słowem „pan” oznaczającym w języku potocznym możliwość panowania
We współczesnym języku polskim trudno jest zdefiniować znaczenie słowa „państwo” gdyż ma wiele różnorodnych znaczeń, także historycznych. Z tego względu wyróżniono pięć typów definicji państwa: funkcjonalne, elementarne, psychologiczne, socjologiczne i klasowe
Definicje funkcjonalne opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono spełniać w danym układzie społecznym. Współcześnie zwraca się uwagę na władcze funkcje państwa. Jako przykład może posłużyć definicja zaprezentowana przez J. R. Pennocka i D. G. Smitha zgodnie z którą państwo to „Społeczna organizacja mająca rozstrzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone terytorium i mająca za swój główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów i zabezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku”.
Definicje elementarne bazują na teorii trzech elementów Georga Jellinka. Jellinek w swojej definicji uwzględnił trzy elementy: ludność, terytorium i zwierzchnia władza.
Definicje psychologiczne ujmują państwo w kategoriach przeżyć emocjonalnych. Reprezentantem tej psychologicznej teorii państwa i prawa jest Leon Petrażycki, który określał państwo jako „zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich”. Stosunki takie zachodzą na płaszczyźnie kontaktów między rządzącymi a rządzonymi. Prawem rządzącego było wydawanie decyzji i wymaganie realizowania ich, natomiast rządzony ma obowiązek wykonywać te decyzje pod groźbą użycia przymusu państwowego.
Definicje socjologiczne określają państwo jako społeczność polityczną, jako pewną wspólnotę charakteryzującą się szczególnymi cechami. Wg W. Wesołowskiego państwo to ”zespół ludzi występujących jako członkowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadające z tej racji określone prerogatywy” . Już Arystoteles pisał, że „państwo to nie przypadkowa zbieranina ludzi, ale wspólnota zdolna do samowystarczalności” .
Definicje klasowe stanowią odmianę definicji socjologicznych. Zgodnie z tą definicją społeczeństwo ma strukturę klasową i to ta struktura determinuje sposób sprawowania władzy, a także zakres uczestnictwa obywateli w rządzeniu. Karol Marks opisywał państwo jako instrument klasowego panowania z uwagi na dominacje klas posiadających.
Spośród wielu koncepcji definiowania państwa szczególne znaczenie zyskała definicja trzech elementów Jellinka, uznana za najwłaściwsza i najbardziej użyteczną, zgodnie z którą
państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej
CECHY PAŃSTWA

Za dwie najważniejsze cechy państwa uważa się suwerenność (wewnętrzną i zewnętrzną) oraz przymusowość
Suwerenność to niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy wewnątrz państwa jak i w stosunkach z innymi państwami bądź organizacjami międzynarodowymi. Głównym przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza.
Ciekawą definicje suwerenności zaproponował Ludwik Ehrlich: „suwerenność państwa, to po pierwsze- jego samowładność, czyli prawna niezależność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych i po drugie- całowładność, czyli kompetencja normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa”.
Suwerenność wewnętrzna oznacza, że państwo, w którym funkcjonuje stały rząd, samo reguluje swoje stosunki wewnętrzne, sprawując pełnię władzy nad swoim terytorium oraz nad zamieszkującą je ludnością. Suwerenność zewnętrzna zachodzi wtedy, gdy stosunki z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi kształtowane są na zasadzie dobrowolności, równorzędności i wzajemności.
Przymusowy charakter państwa można dostrzegać w dwu różnych elementach. Z jednej strony wskazać można na fakt przymusowej przynależności do państwa każdego członka społeczności zorganizowanej w państwo, z drugiej zaś zwrócić uwagę na fakt, ze tylko państwo ma prawo ustanawiania różnego rodzaju reguł postępowania, obowiązującego w różnych obszarach życia społecznego.

GENEZA PAŃSTWA

Już od dawna podejmowane były próby wyjaśnienia genezy państwa, jego istoty oraz charakteru władzy państwowej . W dziejach myśli politycznej wyróżniamy wiele różnych, często sprzecznych i kontrowersyjnych koncepcji.
Z okresu średniowiecza pochodzi doktryna teologiczna, która wiąże powstanie państwa z działaniem istoty nadprzyrodzonej. Wg św. Augustyna państwo jest dziełem pochodzącym wprost od Boga , bezpośrednim objawem panowania Bożego na ziemi. Zdaniem Tomasza z Akwinu tylko zasada władzy pochodzi od Boga, natomiast istniejące konkretnie państwa traktował jako dzieła ludzi.
Z doktryn nowożytnych warto wyróżnić koncepcję umowy społecznej. Za twórców tej teorii uważa się Hobbesa, Johna Locke’a i Jeana Jacquesa Rousseau. Ich zdaniem państwo nie jest tworem naturalnym ani nie pochodzi od Boga , a zostało stworzone przez ludzi na drodze umowy, paktu zawartego miedzy suwerennym władcą a poddanymi. Przedstawiciele tej teorii mimo iż podzielali przekonanie o konieczności zawarcia umowy, to mieli różne koncepcje co do stanu poprzedzającego zawarcie umowy ( według Hobbesa był to stan walki wszystkich ze wszystkimi, natomiast Locke i Rousseau okres przedpaństwowy określali jako stan pomyślności, równości i wolności).
W XIX wieku rozprzestrzeniły się teorie genezy państwa wiążące się z podbojem plemion słabszych przez silniejsze, a co za tym idzie podziału na rządzonych i rządzących. Teorie podboju reprezentował m.in. polski socjolog Ludwik Gumplowicz traktując walkę pomiędzy grupami społecznymi jako podstawowy i niezmienny proces społeczny. Uważał, że w dziejach nie ma ani jednego przypadku powstania państwa inaczej niż przez akt siły.
Kolejna koncepcja wiązała genezę państwa ze zjawiskiem rozwarstwienia klasowego. Po raz pierwszy zwrócił na to uwagę Fryderyk Engels, który przyczynę powstania państwa widział w procesie rozpadu małej i nieskomplikowanej społeczności na zróżnicowane ekonomicznie klasy. Stopniowe doskonalenie sił wytwórczych doprowadziło do wzrostu wydajności pracy i w konsekwencji do powstania własności prywatnej- czynnika odpowiedzialnego za rozpad pierwotnych społeczeństw na nierówne klasy. Własność prywatna dała początek ekonomicznemu i politycznemu panowaniu klas posiadających nad nieposiadajacymi.
Powyższe sposoby powstania państwa można określić jako pierwotne, jednakże państwo może powstawać także w sposób pochodny. Ze względu na prawo międzynarodowe można wyróżnić sposoby powstania państwa takie jak:
-wyzwolenie się narodu od zależności wobec innego narodu ( tak powstało w 1918 r. państwo polskie)
- oderwanie części terytorium określonego państwa i utworzenie nowego(powstanie w 1830 r. Belgii poprzez odłączenie się od Holandii)
-rozpad państwa na kilka nowych państw (np. rozpad ZSRR)
- połączenie się kilku organizmów państwowych w jeden (z połączenia Polski i Litwy powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów).

FUNKCJE PAŃSTWA

Funkcje państwa wynikają z celów, jakie się przed nim stawia. Wyróżnia się różne sposoby klasyfikacji funkcji państwa, będące wynikiem zastosowania różnych kryteriów.
Kryterium terytorialnego zasięgu oddziaływania państwa dzieli jego funkcje na wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzne regulują stosunki wewnątrz państwa a zewnętrzne obejmują wszelkie działania w zakresie politycznym , gospodarczym i kulturalnym z innymi państwami.
Kryterium przedmiotowe wyróżnia funkcje:
-ochronną- państwo jest zobowiązane do zachowania porządku i bezpieczeństwa na całym terytorium jego jurysdykcji
-kulturalno-oświatowa - państwo jest zobowiązane zorganizować system edukacji i instytucji kulturalnych, szerzących rozwój intelektualny obywateli
-socjalna - państwo jest zobowiązane zapewnić swoim obywatelom minimum środków do życia
-gospodarczo-organizacyjna (ekonomiczna)- państwo jest zobowiązane zarządzać gospodarką i finansami kraju
Kryterium systemowe rozpatruje interakcje między systemem politycznym a jego otoczeniem wewnętrznym (ekonomicznym, społecznym i kulturowym)i zewnętrznym (międzynarodowym).
-funkcja adaptacyjna-przystosowywanie państwa do warunków stwarzanych przez otoczenie-ekonomie, politykę, naukę czy kulturę.
- funkcja regulacyjna- obejmuje działania ukierunkowane na kształtowanie w otoczeniu określonych pożądanych przez państwo stanów społecznych, np. ustanawianie barier celnych
- funkcja innowacyjna- obejmuje działania wywołujące takie zmiany w otoczeniu , które nie zaistniałyby bez aktywności państwa, np. zmiany z wprowadzeniem gospodarki wolnorynkowej.


BIBLIOGRAFIA
1. Arystoteles, Polityka, Wrocław 1962
2. Chmaj M.,.Żmigrodzki M, Wprowadzenie do teorii polityki, Wyd. Uniwersytetu Marii
Curie –Skłodowskei, Lublin 2001
3. Podstawowe kategorie polityki, pod red. S. Opary, D. Radziszewskiej-Szczepaniak, A.
Żukowskiego, Wyd. INP Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2005
4. Seidler G., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Wyd. Morpol, Lublin 2000