Gospodarka przestrzenna

1. Pojęcia podstawowe
1.1. Przestrzeń
Pojęcie przestrzeni jest wieloznaczne. Jest ono wykorzystywane zarówno w naukach przyrodniczych (matematyka, fizyka, astronomia, chemia, botanika itp.) jak i w naukach społecznych (prawo, ekonomia). Szczególnego znaczenia pojęcie przestrzeni nabiera w geografii i urbanistyce stanowiąc podstawę prowadzonych rozważań. Interesujące jest poszukiwanie analogii interdyscyplinarnych w rozumieniu tego słowa w kontekście różnorodnych jego znaczeń.
Dla potrzeb dalszych rozważań większe znaczenie ma jednak przestrzeń rozumiana jako kategoria filozoficzno-fizyczna. Także i tu spotykamy odmienne podejścia.
W słownikach języka polskiego występują aż 4 znaczenia, różniące się zakresem:
1. Nieskończony, nieograniczony obszar trójwymiarowy; nieokreślona rozciągłość, w której zachodzą wszystkie zjawiska fizyczne.
2. Zamknięta, ograniczona część tego obszaru; także miejsce zajmowane przez dany przedmiot materialny.
3. Pusta, rozległa nieograniczona płaszczyzna, powierzchnia; część tej płaszczyzny.
4. Odległość, odstęp, dystans między czymś a czymś.
Z oczywistych względów zagospodarowaniu podlega obszar skończony, mający określone granice. Dlatego, pomimo istnienia przedstawionych zróżnicowań i wielu stosowanych powszechnie związków frazeologicznych1, w dalszej części rozważań przestrzeń będzie interpretowana w znaczeniu drugim, z niewielkimi odniesieniami do znaczenia czwartego.
Należy także zauważyć, że ewolucji podlegały również poglądy filozoficzne na przestrzeń, określaną jako całokształt obiektywnych stosunków zachodzących między istniejącymi obiektami (przedmiotami) materialnymi (dotyczy to ich rozmieszczenia, odległości, rozmiarów i kształtów, określonych przez rozkład materii w ruchu) i traktowaną jako jedna z podstawowych form istnienia.

1.2. Rodzaje przestrzeni
Istniejący stan zagospodarowania przestrzennego obejmuje efekty działalności człowieka w okresie setek, a nawet tysięcy lat. W ten sposób kształtował się podział przestrzeni na tereny rolnicze, strefy osadnictwa, obszary gospodarki leśnej, tereny wykorzystywane na cele transportowe, przemysłowe, rekreacyjne itp.
Dla Platona przestrzeń stanowiła czynnik pośredniczący między światem a światem przedmiotów dostępnych zmysłom, a przestrzenność jest wspólną cechą tych przedmiotów.
Natomiast Arystoteles wiązał przestrzeń z materią, uznając obiektywny charakter przestrzeni jako koniecznej i powszechnej formy rzeczy.
Dla Kartezjusza przestrzeń wręcz stanowiła atrybut materii, prowadząc do zanegowania pojęcia próżni jako przestrzeni bez materii.
Nie zgodził się z nim I. Newton uznając przestrzeń za byt samoistny, niezależny od materii.
Całkowicie odmienną niż poprzednicy postawę przyjął I. Kant kwestionując obiektywność przestrzeni i traktując ją jako formę zmysłowości, czyli cechę umysłu pozwalającą na wszelkie postrzeganie (poznanie).

1.3. Polityka przestrzenna a polityka regionalna
Współcześnie terminu ?polityka? używa się głównie do określenia działalności władz państwowych w kształtowaniu stosunków wewnętrznych w państwie oraz stosunków państwa z zagranicą - w szerszym znaczeniu wszelka działalność służąca wpływaniu na sprawy publiczne i to bez względu na to, kto ja prowadzi. .
(W odniesieniu do teorii gospodarki przestrzennej najistotniejszym pojęciem ?regonu? będzie to, które odzwierciedla jego charakter przestrzenny, ekonomiczny, społeczny i ekologiczny.
Region stanowi ważną społeczna jednostkę przestrzenną. Systemowe ujmowanie regionu opiera się na traktowaniu go jako jednostki przestrzennej lub terytorialnej, złożonej z różnych, powiązanych ze sobą elementów).
Zazwyczaj władze zajmują wobec występujących zróżnicowań regionów i struktury przestrzennej kraju postawę aktywną, podejmują różne działania służące wspieraniu miejscowych inicjatyw i starają się ukierunkować rozwój ekonomiczny w układzie terytorialnym. Poczynania te należą do sfery polityki regionalnej.
Polityka przestrzenna została zdefiniowana przez J. Goryńskiego jako sfera działania mającego za zadanie ustalanie celów i środków kształtowania, zagospodarowania i użytkowania przestrzeni -jest częścią składową gospodarki przestrzennej.
Politykę przestrzenną należałoby umieścić w ramach części składowej polityki gospodarczej tzn. w polityce regionalnej państwa. Według B. Winiarskiego jest to całokształt czynności państw w zakresie świadomego oddziaływania na rozwój społeczno-gospodarczy regionów kraju. Z różnych względów współczesne państwo nie może pozwolić na to, aby w kraju pogłębiały się dysproporcje przestrzenne i dlatego stosuje aktywne narzędzia zmniejszające zróżnicowanie regionalne.
Szczególna rolę dla zagospodarowania przestrzennego pełnią podmioty gospodarcze decydujące w dużym stopniu o strukturze użytkowania terenów w skali kraju i regionów. Odbywać się to jednak powinno w ramach polityki przestrzennego zagospodarowania kraju będącej odzwierciedleniem priorytetów przyjętych przez politykę regionalną państwa.

1.4. Związki z polityką ekonomiczną
W. Baka definiuje politykę gospodarczą (ekonomiczną) jako świadomą działalność państwa, polegającą na wyznaczaniu celów i zadań gospodarczych oraz na ustalaniu środków i metod realizacji.
Polityka przestrzenna jest ujmowana w szeroko rozumianej polityce gospodarczej państwa, nazwanej w odległej przeszłości ekonomiką szczegółową.
W jej ramach można wymienić różne działy (ekonomika przemysłu, ekonomika rolnictwa, ekonomika transportu, etc.), w tym ekonomikę (gospodarkę) przestrzenną .
Ekonomika (gospodarka) przestrzenna ma przede wszystkim charakter dyscypliny normatywnej. W odróżnieniu od nauk pozytywnych (w ujęciu T. Kotarbińskiego - teoretycznych) dąży przede wszystkim do przeobrażenia rzeczywistości, akcentując w ten sposób swój wymiar praktyczny. Czynności związane nie tylko z konsumpcją, ale także z prowadzeniem domu, wychowaniem dzieci a z nawet indywidualną aktywnością twórczą czy rekreacyjną są działaniami ekonomicznymi. Jest to egzemplifikacja koncepcji homo economicus. Termin ?gospodarka? jest więc wszechogarniający i trudno wskazać na te działania człowieka, które nie mają charakteru ekonomicznego i nie wywołują skutków ekonomicznych.

1.5. Związki z architekturą
Gospodarka przestrzenna jest przedmiotem zainteresowania również innych dyscyplin technicznych. Szczególnie dotyczy to planowania przestrzennego wykładanego dla studentów architektury.
Celem jest kreowanie nie tylko pojedynczych obiektów architektonicznych, ale także całych zespołów urbanistycznych. Należy pamiętać, iż budynki, budowle i sieciowe elementy infrastruktury technicznej są trwałymi obiektami decydującymi o kształcie przestrzennym kraju, regionów, miast i gmin wiejskich.