Religie ludów starożytnych a religie średniowiecza; ich wpływ na kulturę życia Europy i Polski.

Zjawiskiem towarzyszącym rozwojowi cywilizacji, było pojawienie się wierzeń religijnych, świątyń i kultu w postaci ofiar. Pojawili się też ludzie, specjalizujący się w pośredniczeniu między bogami a ludźmi: kapłani, wróżbici i prorocy. Zaczęły się też rozwijać ludzkie wyobrażenia na temat bogów, np. w postaci mitów. Wiara w bogów pojawiła się wraz z początkiem człowieczeństwa, jednak początki wiary w bogów i kultu bogów są dla nas nieuchwytne, ponieważ trudno wskazać moment, kiedy ludzie zaczęli być istotami religijnymi.
Wiadomo jednak, że w starożytności zdecydowanie dominowały religie politeistyczne czyli religie uznające wiarę w wielu bogów (wielobóstwo). Bogactwo i złożoność świata bogów, pogłębiał fakt, że poszczególni bogowie mieli różne postacie. W efekcie religie bliskowschodnie mieściły dziesiątki różnych bogów, wraz z licznymi mitami na ich temat. Dotyczy to również ludu, który nie był narażony na częste najazdy i wędrówki ludu, czyli Egipcjan. Również oni czcili wielką ilość boskich istot.

Najważniejsze bóstwa egipskie:
· Re- bóg słońca i nieba
· Amon- bóg powietrza i urodzaju (czasami nazywany Amon-Re)
· Ozyrys- bóg pośmiertny oraz sędzia
· Izyda- żona Ozyrysa
· Horus- (syn Ozyrysa i Izydy) za jego wcielenie uważano Faraona
· Hathor- opiekunka żeglarzy, tańców i radości
· Tot- wynalazca pisma i opiekun skrybów
· Anubis- patron mumifikacji

Ogółem religia egipska miała ponad 2000 bóstw, ponieważ jak długo zamknięty i izolowany był Egipt, tak i religia egipska tworzyła swój własny, specyficzny świat. Egipcjanie znali nawet koncepcję sądu pośmiertnego nad zmarłymi.
Licznych bogów miały też inne ludy Bliskiego Wschodu. Sumerowie między innymi czcili Enlila, Babilończycy- Marduka i boginię Isztar, Asyryjczycy- Aszura. W porównaniu do religii egipskiej, religie innych krajów Bliskiego Wschodu przedstawiają się raczej skromnie.
Na równi z religią egipską może stać jedynie religia grecka oraz rzymska, przy czym bogowie greccy stanowili swoistą arystokrację. Byli nieśmiertelni, ale nie wieczni, gdyż mieli swój początek. Tak jak ludzie, zrodzeni byli z ziemi. Nie stworzyli świata, tak jak uczynił to bóg żydowski, lecz sami byli stworzeniami, elementem ukształtowania świata, czyli kosmogonii, który pojawił się dopiero przy przekształceniu chaosu w kosmos. Nie było żadnej gwarancji, że będą wiecznie władać światem, nie byli wszechmocni ani wszechwiedzący. Byli beztroscy, wolni od śmierci, choroby, konkretnej postaci i cierpień. Zamieszkiwali oni górę Olimp, stanowiącą część pasma górskiego, oddzielającego Macedonię od Tesalii. Wierzono, że to na nim znajduje się siedziba najwyższych bogów, wśród których panował "gromowładny" Zeus. Grecy nie obdarzali swoich bogów miłością, tak jak to czynią np. chrześcijanie. Takie nastawienie wydało by się dla Greka absurdalnym.
Obok kultu ważną rolę odgrywały opowieści o losach bogów. W ten sposób powstała mitologia. Były to raczej poetyckie wizje niż dogmaty czy konstrukcje teologiczne, nic dziwnego więc, że o bogach opowiadano czasami mnóstwo sprzecznych ze sobą historii, a jeden i ten sam bóg w rożnych miastach przybierał całkiem inne postacie.

Rzymianie- mimo, że podczas długich wieków współtworzyli wraz z Grekami coś co nazywa się cywilizacją grecko-rzymską- byli ludem o innej niż grecka mentalności, co wyraźnie widać na przykładzie religii. Przede wszystkim początkowo bogowie rzymscy byli w większym stopniu niż greccy bezosobowymi siłami, energiami. Rzymianie nawet przez jakiś czas nie precyzowali ich płci. Byli ludem w głównej mierze złożonym z rolników, dlatego jednym z najważniejszych bóstw była bogini Ceres- bogini urodzaju. Jak większość religii politeistycznych, religia rzymska była tolerancyjna względem innych kultów. Wyróżniała się w tej sferze nawet czymś w rodzaju "gościnności" (np. w czasie wojny Rzymianie starali się pozyskać bogów swoich nieprzyjaciół). Religia rzymska niemal od najdawniejszych czasów jest religią bardzo mocno przenikniętą wpływami z zewnątrz. Wiele zawdzięczała religiom etruskiej i greckiej, natomiast w formach kultu, tak jak w Grecji podstawowe znaczenie miały ofiary, lecz niedaleko "w tyle" zostawały również wróżby. Rzymianie wierzyli również też w jakiś element boski czy też w jakąś formę osobistego "anioła stróża", który znajdował się w każdym człowieku. Nazywali go geniuszem.

Religią zupełnie wyjątkową zarówno ze względu na jej wielkie znaczenie dla całej historii, aż po współczesność, jak również i jej odrębny charakter był judaizm. Wyznawana była przez Żydów zwanych Izraelitami lub Hebrajczykami. Religia ta posiadała szczególne cechy. Przede wszystkim była religią monoteistyczną . Tego typu religie jak sama nazwa wskazuje nie pozwalają na wielobóstwo. Uznawany jest tylko jeden bóg (w judaizmie- Bóg Jahwe), innych bogów negowano lub uważano wręcz za demony. Cechowało ją narodowe nastawienie. Jahwe był bogiem narodu przez niego wybranego, który prowadził go przez historię zaczynając od Abrahama, poprzez wyprowadzenie Żydów z niewoli egipskiej i zawarcia przez Mojżesza Przymierza z Bogiem na górze Synaj. Słowa Przymierza umieszczono na kamiennych tablicach i przechowywano w Arce Przymierza. W zamian za posłuszeństwo i przestrzeganie 10 Przykazań, Jahwe obiecał Żydom, że staną się panami "Ziemi Obiecanej" czyli Kanaan. Żydzi po dzień dzisiejszy uważają to za największą świętość. Obietnica ta potwierdziła się w postaci monarchii króla Dawida, a upadek monarchii, podporządkowanie innym Ziemi Obiecanej oraz liczne cierpienia narodu żydowskiego uważano za karę za grzechy. Judaizm był religią świętej księgi- Biblii (gr. biblia- księga). Były tam opisane w języku hebrajskim wszystkie dzieje narodu żydowskiego, spisanego w wielu księgach napisanych przez różnych autorów w ciągu kilku wieków czyli Starego Testamentu.

Dla Europejczyka najważniejszą religią starożytną jest chrześcijaństwo, gdyż to ona (na równi z dziedzictwem greckiego i rzymskiego antyku) położyła fundamenty pod trwającą do dziś kulturę naszego kontynentu. Początek tej religii dał Jezus Chrystus, urodzony w Betlejem. Został on około 30 r n.e. ukrzyżowany (za buntownictwo i wichrzycielstwo) przez prokuratora rzymskiego Poncjusza Piłata. Większość Żydów nie uznawała Jezusa za Mesjasza (Zbawiciela). Spodziewali się oni kogoś kto zatriumfuje nad Rzymianami, a nie zginie na krzyżu. Krytykę kapłanów i Prawa żydowskiego oraz mówienie przez Jezusa, że jest synem Boga Ojca Żydzi (zwłaszcza faryzeusze) uważali za bluźnierstwo.
Początkowo chrześcijaństwo rozwijało się w Jerozolimie jako sekta. To tam powstała pierwsza gmina chrześcijańska pod kierunkiem bezpośrednich uczniów Jezusa zwanych Apostołami. Później zaczęła się szerzyć w środowiskach żydowskich Palestyny oraz wśród Żydów żyjących w rozproszeniu poza Palestyną. Jednak już w latach trzydziestych w Antiochii powstała pierwsza duża wspólnota chrześcijańska w środowisku pogańskim. To właśnie tam wyznawców Jezusa zaczęto nazywać chrześcijanami. Miasto to stało się (po Jerozolimie) pierwszym ośrodkiem chrześcijaństwa. Jeden z uczniów Jezusa- św. Paweł dzięki objawieniu na drodze do Damaszku zaczął uznawać, że bycie chrześcijaninem nie musi oznaczać przestrzegania żydowskiego Prawa i nakazów oraz, że chrześcijaninem może być każdy, niezależnie od pochodzenia. Oznaczać to zaczęło zerwanie więzi między chrześcijaństwem a judaizmem. Kulminacją tego procesu była odmowa chrześcijan wzięcia udziału w powstaniu żydowskim przeciw Rzymianom. Żydzi uznali tą odmowę za zdradę narodową i w tym momencie religie te "rozeszły się". Tak powstała nowa religia- chrześcijaństwo, która bardzo szybko zaczęła się rozprzestrzeniać na Zachód Europy. Około połowy I wieku na pewno była już obecna w Italii i Rzymie. Mimo bardzo ostrych represji i prześladowań w Imperium Rzymskim (kara śmierci za wyznawanie tej wiary) nie powstrzymywało to tej wiary w dalszej ekspansji na Europę. Względne bezpieczeństwo podróży i dobra komunikacja w Imperium Rzymskim umożliwiała tą ekspansję, która naturalną koleją rzeczy rozwijała się wzdłuż szlaków komunikacyjnych i zapewniała jej wciąż nowych członków. Rozpowszechnianie się chrześcijaństwa wynikało też z misyjnego charakteru tej religii, która w przeciwieństwie do judaizmu za swoje powołanie uznała nawrócenie z pogaństwa na Ewangelię (Dobrą Nowinę). Powstała silna, charakterystyczna dla chrześcijaństwa organizacja kościelna, na której czele stali biskupi, którzy co jakiś czas zbierali się na synodach (późniejszych soborach) dyskutując o sprawach całego kościoła. Z czasem biskup Rzymu zaczął odgrywać rolę pierwszego biskupa. Tytułowano go papa (ojciec), stąd też polski termin: papież.
W roku 966 książę Mieszko I przyjął chrzest i w ten oto sposób poprzez Czechy i Polskę chrześcijaństwo zaczęło ekspansję na kraje wschodniej Europy.
W III wieku z obszernej literatury chrześcijańskiej wyodrębniła się jakby druga część Biblii- Nowy Testament, złożony z czterech Ewangelii i Apokalipsy św. Jana. Zaczęła rozwijać się literatura broniąca wiary, opisująca żywoty świętych, czy opowieści na temat życia Jezusa, oraz teologia chrześcijańska. W tymże wieku również rządzący cesarstwem zdecydowali się na uznanie chrześcijaństwa jako jednej z religii cesarstwa przez co stała się ona religią państwową. Cieniem tego, można powiedzieć zwycięstwa był fakt rozpoczęcia prześladowań ludzi innych wyznań, pogan oraz samych Żydów.
Europa w epoce średniowiecza stanowiła jednolitą całość pod względem kulturowym. Na prawie całym obszarze dominowało już wtedy chrześcijaństwo, nosiła ona również te same cechy: ponadnarodowe i powszechne. Kultura średniowieczna rozwijała się w każdym wypadku pod auspicjami (kierownictwem) kościoła. To on jako jedyny przetrwał upadek cesarstwa rzymskiego, a przezwyciężając załamanie starego porządku stał się pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem. Już Karol Wielki stwierdził, że człowiek i państwo nie mogą istnieć bez Boga. Duchowieństwo było w tym czasie jedyną wykształconą grupą społeczną. Funkcje religijne wymagały od duchowieństwa minimum elementarnych umiejętności czytania i pisania, a powstające klasztory (m.in. benedyktynów, cystersów, dominikanów) stały się głównymi ośrodkami życia duchowego i umysłowego. Wszystkie dziedziny życia kulturalnego oraz naukowego zostały przesiąknięte pierwiastkiem religijnym. Zaczęło się rozwijać szkolnictwo klasztorne, które stało się podstawową siecią szkolnictwa średniowiecznego i które obejmowało szkoły katedralne, wspominane już klasztorne oraz parafialne. Z tych szkół następnie wyodrębniły się szkoły prawnicze. Pierwszą taką szkołę utworzono w Bolonii, następne pojawiły się w Paryżu, Oxfordzie, Salerno, Cambridge. Te szkoły właśnie stały się zalążkami późniejszych uniwersytetów.
Wraz z przybyciem do Polski pierwszych mnichów i kapłanów zaczęło rozwijać się piśmiennictwo łacińskie, głównie na użytek kościoła. Rozwija się również piśmiennictwo dworskie (Kroniki Jana Długosza).Tak jak w całej zachodniej Europie również w Polsce zaczęły powstawać pierwsze szkoły. W 1364 roku powstaje Akademia Krakowska- późniejszy Uniwersytet Jagielloński. Chociaż Polska przejmowała dorobek kulturalny i oświatowy z krajów Europy Zachodniej to jednak był on u zubożonej postaci. Nie rozwinęła się u nas w pełni ani kultura mieszczańska, ani kultura i obyczajowość rycerska. Ślady tej kultury można odkryć dopiero w XV wieku, z którego to pochodzą zamki feudalne, turnieje rycerskie itp.

Przyjęcie wiary chrześcijańskiej przez państwa europejskie miało wpływ na politykę państwa, organizację władzy i społeczeństwa, kulturę tych państw a nawet gospodarkę krajową, przede wszystkim jednak była to zmiana religijna. Przyjęcie chrztu dawało nowym państwom trwałe miejsce w systemie politycznym całej Europy. Plemiona, które chrztu nie przyjęły nie mogły stworzyć trwałych organizacji państwowych i znikały w ciągu następnych stuleci. W miejsce wiary w duchy przodków, w rozliczne bóstwa i siły przyrody, pojawiła się wiara w jednego Boga. Religie tradycyjne (politeistyczne) odzwierciedlały podziały społeczeństw na rody i plemiona, chrześcijaństwo natomiast jednoczyło ludzi i stworzone przez nich państwa. Lepiej niż poprzednie wierzenia tłumaczyło też istnienie władzy i hierarchii społecznej, było więc bardzo atrakcyjne dla władców państw i ich otoczenia. Wszystkim wiernym wyjaśniano zgodne z chrześcijaństwem pojęcia dobra i zła, cnót i wad ludzkich. Proces chrystianizacji ludności całej Europy był stopniowy i długi. Trwa on do dziś, lecz zdołał się rozprzestrzenić na cały świat. Jednakże od starożytności do dnia dzisiejszego właśnie dzięki religii mogą istnieć i rozwijać się wszystkie państwa, tak pod względem duchowym jak i kulturalnym.




Bibliografia:
1. T. Cegielski; Wł. Lengauer; M. Tymowski: "Ludzie, Społeczeństwa, Cywilizacje". Część 1 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2002 r.
2. A. Ziółkowski; "Człowiek i historia". Część 1 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2002 r.
3. A. Wypustek; Marek L. Wójcik: "Historia 1- Starożytność, Średniowiecze". Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych- Wydawnictwo Książnica Polska, Warszawa- Wrocław 2002
4. T. Manteuffel: "Historia powszechna- średniowiecze". Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 2002.