Miasto Chełmno
Chełmno zawdzięcza swą unikatową panoramę położeniu na wyniosłej wysoczyźnie morenowej. Stroma krawędź wysoczyzny wraz z widokiem miejskich murów obronnych, baszt i wież kościelnych tworzy jedną z najpiękniejszych w Polsce panoramę miasta. Stolica historycznej ziemi chełmińskiej obejmującej teren między Wisłą, Osą i Drwęcą, odegrała znaczącą rolę w tworzeniu praw miejskich w XIII wieku w Polsce. Po przekazaniu przez Konrada Mazowieckiego grodu Krzyżakom w 1228r. wznieśli oni zamek i miasto. W pięć lat później mistrz Herman Balk nadał miastu dokument lokacyjny wzorując się na prawie magdeburskim (28 grudnia 1233r.). Prawo chełmińskie było później podstawą do utworzenia ponad dwustu miast polskich.
Największy swój rozkwit miasto przeżywało w XIV wieku, kiedy to było znaczącym ośrodkiem kupieckim i rzemieślniczym. Od schyłku XIV wieku zaczęło tracić swe znaczenie gospodarcze istniejąc jednak niezmiennie jako ośrodek myśli postępowej, kultury i nauki. Chełmno zachowało zadziwiająco dużo zabytków o znaczącej wartości historycznej i kulturalnej. Należy tu wymienić prawie w pełni zachowany średniowieczny układ urbanistyczny wraz z murami miejskimi będącymi jednym z najpiękniejszych przykładów zabytków architektury obronnej.
Renesansowy ratusz, sześć średniowiecznych kościołów, kamienice gotyckie to zabytki najwyższej klasy architektonicznej. Dodatkowymi walorami turystycznymi są piękne i zadbane parki zieleni. Na jednego mieszkańca przypada ok. 50 m2, co też jest niewątpliwie ewenementem wśród miast polskich. Zabytki i zieleń wraz z wyjątkowo pięknym położeniem tworzą szczególną atmosferę.
Położenie:
Miasto leży na zachodnim skraju Wysoczyzny Chełmińskiej w pradolinie Wisły, 75 m n.p.m., w północno-środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego przy drodze Nr 1 Gdańsk - Cieszyn w odległości około 50 km od Torunia i Bydgoszczy.
Zarys dziejów:
ok. 4000 -3000 lat p.n.e.
pierwsze osadnictwo na ziemi chełmińskiej
VII-IX w
najstarsze Chełmno-osada na górze św. Wawrzyńca w Kałdusie.
1065 r.
Pierwsza wzmianka o Chełmnie nazwanym po łacinie Culmen w dokumencie rzekomo wystawionym przez Bolesława Szczodrego dla Klasztoru Benedyktynów w Mogilnie.
1226 r.
Książę Konrad Mazowiecki sprowadza na ziemię chełmińską Rycerzy Zakonu Krzyżackiego.
1232 r.
Zakon Krzyżacki buduje zamek i miasto w Starogrodzie. Chełmno - siedzibą I-szej Komturii krzyżackiej noszącej miano Chełmińskiej.
28 XII 1233 r.
Chełmno otrzymuje przywilej lokacyjny zwany -" Prawem chełmińskim" (odnowiony w 1251 r.), wzorzec ustrojowy dla ponad 200 miast polskich.
poł. XIII w.
Krzyżacy przenoszą miasto na obecne miejsce.
XIII/XIV w.
Okres wspaniałego rozkwitu miasta. Chełmno w Związku Hanzy. Podstawą znaczenia i sławy Chełmna - handel tranzytowy.
XIV/XV w.
Niezadowolenia wśród miast i rycerstwa w Państwie Zakonnym. Powstają: 1397 r. - Towarzystwo Jaszczurcze i w 1440 r. -Związek Pruski.
1410 r.
Udział Chełmna w bitwie pod Grunwaldem pod Chorągwią Ziemi Chełmińskiej,
1454-1466 r.
Wojna Trzynastoletnia, zakończona II Pokojem Toruńskim. Do Polski powraca ziemia chełmińska.
1457-1479 r.
22- letnia okupacja miasta przez zaciężnego krzyżackiego Bernarda Szumborskiego.
Do 1458 r.
funkcjonował tu Sąd Wyższy Prawa Chełmińskiego.
XVI i XVII w.
Ogólny rozwój gospodarczy miasta, do miasta przybywają Szkoci i Holendrzy.
XVIII w.
Okres zubożenia miasta, do którego doprowadzają kolejne wojny: północna, sukcesyjna i siedmioletnia.
1708-1711 r.
Miasto ogarnia zaraza, powodując znaczny spadek ludności.
13 IX 1772 r.
I rozbiór Polski - Chełmno pod zaborem pruskim.
XIX w.
Chełmno staje się najsilniejszym ośrodkiem polskości na Pomorzu.
1807-1815 r.
Miasto znajduje się w granicach Księstwa Warszawskiego.
1881 r.
Światowej sławy chirurg polski Ludwik Rydygier dokonał w Chełmnie 1-szej na świecie operacji żołądka.
22 I 1920 r.
Chełmno wyzwala wojsko polskie pod dow. gen. Józefa Hallera.
1 IX 1939 r.
Wybuch II wojny światowej. Niemcy zajmują miasto, dokonując masowych aresztowań i egzekucji ludności Chełmna.
27 I 1945 r.
Wyzwolenie miasta przez II Front Białoruski.
Od 1945 r.
szybko rozrosło się o nowoczesne osiedla, a liczba mieszkańców wzrosła do 22 tys.
ZABYTKI:
Kościół pw. św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja (pofranciszkański)
Jest to kolejny z trzech największych kościołów w Chełmnie. Zbudowany został w XIII lub XIV wieku - zakon franciszkanów sprowadzono w roku 1255, w 1326 zakupiono od miasta działkę, wtedy to prawdopodobnie zaczęto budowę kościoła. Kościół wraz z przylegającym do niego klasztorem działał do 1806 roku, tzn. aż do kasaty zakonu przez władze pruskie. Zabudowania klasztorne rozebrano, od roku 1859 świątynia pełniła rolę kościoła gimnazjalnego.
Kościół jest budowlą o układzie halowym z prosto zakończonym prezbiterium. Charakterystycznym elementem budowy jest smukła, ośmioboczna dzwonnica. Do dziś w jego wnętrzu nie zachowało się wiele z jego dawnego, bogatego wyposażenia.
Szczęśliwie kościół postanowiono ożywić - wyremontowano jego dach, a dzięki odbywającym się w soboty i niedziele mszom św. możliwe jest obejrzenie tego ciekawego obiektu od wewnątrz
Kościół pw. św. Piotra i św. Pawła (podominikański)
Kościół powstał na początku XIII wieku, jego budowa ciągnęła się jednak przez niemal sto lat. Początkowo był to kościół dwunawowy, w XVII w. podwyższono ściany nawy głównej przekształcając świątynię na układ bazylikowy. W roku 1720 i 1830 kościół i zabudowania klasztorne nadszarpnęły pożary. W roku 1829 dokonano kasacji klasztoru, a kościół przekazany został gminie ewangelickiej, która zaadoptowała go dla swoich celów w 1841 roku.
Chociaż z zewnątrz kościół prezentuje się dość ponuro (głównie jego starsza część), to jego wnętrza kryją piękny ołtarz z XVIII wieku. W podłodze prezbiterium tkwi płyta nagrobna z 1360 roku, przedstawiająca pierwszego biskupa chełmińskiego, Heidenryka (zm. 1306 r.).
Dzięki osobom, którym nie obojętny jest los tego zabytku, w sezonie letnim można go zwiedzać bez przeszkód. Co roku w dniu patronów kościoła, św. Piotra i św. Pawła, w kościele odbywa się uroczysta msza
Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (fara)
Budowę kościoła datuje się na lata 1280-1320, wcześniej na jego miejscu z pewnością stał kościół drewniany, który rozebrano w chwili pobudowania murowanego prezbiterium. Fara to jedna z największych budowli sakralnych państwa krzyżackiego jak również wzór dla innych, nowobudowanych kościołów na Ziemi Chełmińskiej.
Kościół jest jedyną ściśle orientowaną budowlą sakralną w mieście, leży na osi północ (wejście) południe (prezbiterium) - to właśnie wyróżnia ją w chełmińskiej starówce. Świątynia składa się z prosto zamkniętego prezbiterium, trójnawowego halowego korpusu. Charakterystyczną cechą tego obiektu jest niesymetryczna, dwuwieżowa fasada - prawa wieża jest znacznie niższa. Według legendy prace nad wieżą się wydłużały, dlatego budowniczy zdecydowali się na pracę w niedziele i święta. Spotkało się to z gniewem bożym i wtedy w prawie ukończoną wieżę trafił piorun. Najprawdopodobniej jednak wieży nie ukończono z powodu pożaru, zawalenia się jej oraz z braku pieniędzy na kontynuowanie budowy... W XIV wieku dobudowano kaplicę Bożego Ciała, a w 1560 roku kaplicę Matki Boskiej Bolesnej Chełmińskiej.
Wnętrze kościoła zdobią pierwotne, gotyckie elementy jak i te pochodzące z następnych epok. Ołtarz główny pochodzi z 1710 roku. Filary w nawie głównej ozdobione są wykonanymi w XIV w. rzeźbami apostołów (wyjątek stanowi jeden filar, przy którym wybudowano ambonę). Na ścianie nawy północnej zachowały się fragmenty polichromii z XV wieku. Jest tam też wmurowana płyta nagrobna z 1319 roku - przedstawia ona jednego z mieszczan chełmińskich Lamberta Longusa, a zdobi ją sentencja "Wy, co się teraz obawiacie, pamiętajcie proszę, czym jestem, czym wy będziecie, byłem kiedyś tym, czym wy jesteście". W nawie południowej znajdziemy kropielnicę z XIV wieku, a przy jednym z filarów ołtarz, który ostatnio rozsławia Chełmno - jest to ołtarz, który zawiera relikwiarz ze szczątkami św. Walentego. W pobliżu głównego portalu zawieszona jest meluzyna, świecznik w kształcie głowy jelenia. Jego ciekawą cechą jest to, że zawieszony na konopnej linie reaguje na wilgotność powietrza, przez co wykorzystywany jest jako barometr - zwracając się ku ołtarzowi wskazuje dobrą pogodę, odwracając łeb w kierunku portalu zapowiada deszcze.
CIEKAWE MIEJSCA
Małe miasta mają to do siebie, że gdy przyjdzie ochota na spacer... Dokąd pójść? W Chełmnie takie pytanie ma zgoła inny sens, ponieważ ścieżek można tu wybrać wiele. W mieście warto pospacerować "od kościoła do kościoła", uliczkami starówki (z zadartą do góry głową), wzdłuż murów obronnych, odwiedzić przylegające do nich parki.
Dla tych, którzy lubią dłuższe spacery nie zabraknie celów... Dolina Wisły, Jezioro Starogrodzkie i pobliskie lasy, rowerem warto wybrać się do Starogrodu i na górę św. Wawrzyńca. Tereny dookoła miasta to właśnie rzecz odróżniająca Chełmno od betonowych pustyń i miast, które kończą się szczerym polem. Nie będzie dużą przesadą, jeśli napiszę, że wyruszając z miasta w dowolną stronę, zawsze trafimy w ciche i miłe miejsce.
Nowe Planty (dawniej nazywane Promenadą) powstały pod koniec XIX wieku, w miejscu niegdysiejszych rowów obronnych. O ich dawnym pięknie możemy się przekonać jedynie oglądając stare widokówki. Obecnie, co roku tworzone są tu dywany kwiatowe (aby je obejrzeć polecam stronę M. Ośmiałowskiej).
Coraz większą popularnością cieszy się góra św. Wawrzyńca - od wielu lat prowadzone są tam wykopaliska archeologiczne, jednak niedawne znaleziska wskazują na to, że pierwotne Chełmno należało do największych miast Pomorza Wschodniego. Jego znaczenie było dużo większe niż dotąd sądzono. Odkryto tutaj ruiny wczesnoromańskiej bazyliki, wielkością porównywalnej z istniejącymi w tym czasie świątyniami w Gnieźnie i Poznaniu. Groby wskazują na to, że Chełmno zamieszkiwali Wikingowie, Duńczycy. Skala i powaga znalezisk sprzyja powstaniu w tym miejscu skansenu - inicjatorem tego pomysłu jest prowadzący wykopaliska prof. Wojciech Chudziak, a jego zrealizowanie stało się tym bardziej realne, że wykopaliska zyskały sponsora. Do świadomości władz miasta również dotarło, że budowa skansenu może być szansą na wypromowanie Chełmna w większym stopniu niż dotąd.