Stosunki polsko-rosyjskie w latach 1918-1956

Stosunki polsko-rosyjskie w latach 1918-1956 zmieniały się zarówno pod wpływem wydarzeń w obu krajach, jak i w Europie. Jeszcze po I wojnie światowej kraje nie łączyło nic, prócz wzajemnej nienawiści i dopiero na drodze nie tylko paktów o nieagresji, ale także ataków zbrojnych i licznych konfliktów uformowała się wzajemna polityka, której kulminacyjnym momentem był polski październik, kiedy to, po śmierci Stalin, załamał się system dyktatury Rosjan.

W odrodzonej Polsce wśród ugrupowań politycznych nie było jednomyślności w sprawie przyszłego kształtu granicy wschodniej. Generał Józef Piłsudzki miał zamiar związać z Polską Ukrainę, Litwę i Białoruś po odzyskaniu przez te państwa niepodległości. Realizacja federacyjnej koncepcji Piłsudzkiego doprowadziła do wojny z bolszewicką Rosją, która trwała w latach 1919-1920. Wojna zakończyła się 18 marca 1921 roku podpisaniem w Rydze traktatu pokojowego wytyczającego granicę polsko-radziecką i polsko-ukraińską. Polska zaakceptowała rozszerzenie władzy radzieckiej na Ukrainę i Białoruś, Rosjanie zaś zobowiązali sie do oddania Polsce dóbr kulturalnych zagarniętych po 1772 roku i wypłaty na rzecz Polski około 30 mln rubli w złocie (do czego nigdy nie doszło) za wkład naszego kraju w życie Rosji. Imperium ignorowało postanowienia traktatu m.in. odmawiając zwrotu zagrabionych księgozbiorów i spłaty odszkodowań. Jeszcze w 1921 roku Polska zawarła sojusz z Rumunią, który przewidywał wzajemną pomoc w wypadku zaatakowania jednej ze stron przez Rosję. Natomiast układ z Rapallo z 16 kwietnia 1922 pomiędzy ZSRR a Niemcami był dla Polski zagrożeniem w zasadzie potencjalnym, lecz zagrożenia potencjalne mają to do siebie, że czasem się realizują. W latach dwudziestych międzynarodowa pozycja Polski stawała się ugruntowana. Piłsudzki widział gwarancje bezpieczeństwa dla Polski w polityce równego dystansu w stosunku do ZSRR i III Rzeszy. Jednak nad stosunkami z Rosja ciążyły wydarzenia z przeszłości; ich poprawę utrudniały ponadto kwestie narodowościowe i różnice ustrojowe. Polacy nadal obawiali się rosyjskiego imperializmu, dążącego- ich zdaniem- jak przed wiekami do likwidacji państwa polskiego. Obalenie caratu nic nie zmieniło w tej polityce, a nawet było dla Polski groźniejsze, gdyż pod hasłem ogólnoświatowej rewolucji komunistycznej Rosja mogła teraz dokonać aneksji rękami samych Polaków- komunistów. Polska partię komunistyczna traktowano jako radziecką agenturę. Z kolei Rosja utrzymywała, że to Polska ma aspiracje imperialne i jako państwo "kapitalistyczne" zagraża komunistycznej republice. W propagandzie polskiej w ZSRR podkreślano niebezpieczeństwo ze strony polskich "wyzyskiwaczy i obszarników". Szczególnie zagrożona miała być ludność ukraińska i białoruska, poddana polskiemu uciskowi narodowemu i wyzyskowi. Mimo to Piłsudzki dążył do unormowania stosunków z ZSRR, podobnie Roman Dmowski, ideowy przywódca endecji, który postulował zaś zbliżenie gospodarcze i polityczne. 25 lipca 1932 roku zawarty został pakt o nieagresji. Za działanie sprzeczne z paktem oba państwa uznawały "wszelki akt gwałtu, naruszający całośc i nietykalność terytorium lub niepodległość politycną drugiej umawiającej się strony, nawet gdyby te działania były dokonane bez wypowiedzenia wojny i z uniknięciem wszelkich jej możliwych przejawów". Piłsudzki starał się nie angażować z bliższe kontatky zarówno z Moskwą, jak i Berlinem. Nie miał on wątpliwości, że wkrótce dojdzie do wojny o granice i z tych względów rozpoczęto prace fortyfikacyjne, ale wyłącznie nad granicą wschodnią. Piłsudzki nie pomylił się; zaledwie 17 dni po niemieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 roku, nastąpił atak rosyjski. 28 września 1939 podpisano Traktat o granicach i przyjaźni między ZSRR a Niemcami, na mocy którego państwo polskie przestało istnieć. Na ludność zamieszkującą tereny przyłązone do ZSRR już w październiku spadły represje stalinowskiego aparatu bezpieczeństwa, który uważał Polaków za "element niepewny politycznie" i "obcy klasowo". Byli oni narażeni na konfiskaty oraz masowe deportacje. Władze okupacyjne dążyły do pozbawienia ludności woli oporu i zaprowadzenia nowego ładu społecznego. Do VI 1940 zamordowano m.in. jeńców z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku (Katyniu). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w kwietniu 1941 roku zamordowano wielu więźniów zarówno w więzieniach, jak podczas ewakuacji na Wschód, a obszar dotychczasowej okupacji sowieckiej przeszedł pod okupację niemiecką. W związku z diametralną zmiana polityki międzynarodowej 30 lipca 1941 roku podpisany został kład polsko- radziecki (Sikorski-Majski), który zapowiadał przywrócenie stosunków dyplomatycznych, utworzenie na terytorium ZSRR Armi Polskiej oraz stwierdzał, że traktaty z 1939 roku dotyczące zmian terytorialnych w Polsce nie są ważne. Oba rządy zobowiązały sie do wzajmnej pomocy. Układ Sikorski- Majski stworzył podstawę stosunków polsko-radzieckich, stanowił pierwszy wstępny krok na wymagającej wzajemnych ustępstw drodze współpracy. Kolejna deklaracja, podpisana 4 grudnia, proklamowała "pragnienie obu stron pogłębienia dobrosąsiedzkiej współpracy" i stwarzała kolejną podstawę polityczną przełomu we wzajemnych stosunkach. Dla losów Armii Polskiej w ZSRR decydujące znaczenie miała rozmowa gen. Andersa ze Stalinem, po której nastąpiła ewakuacja żołnierzy. Wyprowadzenie wojska, idące zresztą w parze z nieustającą akcja antyradziecka dyplomacji polskiej, rzuciło cień na stosunki polsko-radzieckie i otworzyło falę kryzysu, którego finałem było zerwanie kontaktów. 31 października 1942 roku przerwano formowanie armii, a stosunki ostatecznie zerwała strona radziecka w dniu 25 IV 1943 roku w związku z tzw. prowokacją katyńską. Dopiero bitwa pod Lenino pchnęła przywódców ku dalszej rozbudowie armii i nawiązaniu stosunków, które uzależnione były od akceptacji przez polski rząd linii Curzona jako podstawy granicy polsko-radzieckiej. Konferencja teherańska przyjęła w zasadzie projekt "przesunięcia" Polski na zachód. Wiosną 1944 roku Armia Czerwona wspólnie z Wojskiem Polskim przekroczyła przedwojenną granicę Rzeczypospolitej, wspomagała walki powstańcze w Warszawie i 17 stycznia 1945 roku wyzwoliła okupowaną stolicę. Wiosną Związek Radziecki i polski Rząd Tymczasowy postanowiły zawrzeć układ o przyjaźni, aby w ten sposób ostatecznie przypieczętować zwrot w stosunkach. 21 kwietnia nastąpiło podpisanie układu o współpracy i wzajemnej pomocy powojennej. Od 1948 rosła zależność Polski od ZSRR (przy utrzymaniu formalnej suwerenności państw Stalin przystąpił do ścisłego podporządkowania). Prowadzono sowietyzację wszystkich dziedzin życia społecznego połączoną z niszczeniem istniejących struktur i instytucji. W korpusie oficerskim dokonano radykalnych zmian, wszystkie ważniejsze stanowiska dowódcze zajęli oficerowie sowieccy; jednocześnie wzrastała liczba garnizonów, poligonów i lotnisk wojsk sowieckich na obszarze Polski (koszty ich utrzymania ponosiło państwo pol.). W gospodarce instrumentem ścisłego powiązania państw w ramach bloku sowieckiego miała być Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, powołana I 1949; znacznie większą rolę w podporządkowaniu gospodarki pol. gospodarce ZSRR odgrywały umowy dwustronne dotyczące: wymiany handlowej (26 I 1948, 29 VI 1950, 11 II 1954), dostaw sprzętu przem. i technologii (26 I 1948, 29 VI 1950), uczestnictwa specjalistów sowieckich w pol. instytucjach, organizacjach i przedsiębiorstwach (8 VIII 1950). ZSRR stał się gł. partnerem gospodarczym Polski; wymusił podniesienie wskaźników planu gosp., rozbudowę przemysłu zbrojeniowego i instytucji o charakterze wojskowym. Ważnym elementem dominacji ZSRR był powstały w 1955 roku Układ Warszawski, który był podyktowany zamiarem ujednolicenia polityki zagr. i militarnej ZSRR i państw od niego uzależnionych oraz reakcją na powstanie NATO. W atmosferze wielkiego napięcia rozpoczęły się w październiku 1956 roku obrady Komitetu Centralnego PZPR. Nieoczekiwanie wylądowała w Warszawie delegacja radziecka Nikitą Chruszczowem, a równocześnie z baz wojskowych zmierzały w kierunku stolicy radzieckie formacje wojskowe. W toku całonocnych rozmów i zapewnień, że Polska nie wycofa się z Układu Warszawskiego, Chruszczow opóścił Warszawę, a żołnierze powrócili do koszar. I sekretarzem został Gomułka.

Jak widać, stosunki polsko-rosyjskie w latach 1918-1956 zmieniały się jak w kalejdoskopie, co osłabiało zwłaszcza mniejsze z państw i negatywnie wpływało na jego wszelkie dziedziny życia.