Wojna polsko-bolszewicka - 1920

Spis treści

1. Wprowadzenie
2. Początek wojny Polsko- Bolszewickiej
3. Przyczyny wybuchu wojny
4. Kampania 1919
5. Kampania 1920
6. Józef Klemens Piłsudski
7. Michaił Nikołajewicz - Tuchaczewski
8. Warunki naturalne i sztuka wojenna
9. Armia Czerwona
10. Ofensywa Armii Czerwonej
11. Ofensywa Tuchaczewskiego
12. Zagrożenie państwa Polskiego
13. Odezwa Rady Obrony Państwa
14. Bitwa Warszawska
15. Bitwa niemeńska i zniszczenie wojsk sowieckich
16. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
17. Pokój ryski
18. Traktat ryski
19. Przyłączenie Wilna do Polski
20. Podsumowanie_
21. Bibliografia

Wprowadzenie

Wojna polsko-bolszewicka (wojna polsko-rosyjska 1919-1920) " wojna pomiędzy odrodzoną II Rzecząpospolitą a Rosją Sowiecką, dążącą do podboju państw europejskich i przekształcenia ich w republiki sowieckie zgodnie z doktryną i deklarowanymi celami politycznymi ("rewolucja z zewnątrz") rosyjskiej partii bolszewików [1]. Wojna przez cały okres trwania toczyła się równolegle w wymiarze militarnym i bardzo silnie zaakcentowanym wymiarze politycznym.

Wojna trwała w latach 1919-1920, a jej najważniejszymi epizodami militarnymi były: wyprawa kijowska, bitwa warszawska, kontruderzenie znad Wieprza, bitwa pod Komarowem i wreszcie bitwa nad Niemnem.
12 października 1920 delegacja Sejmu RP i rządu Rzeczypospolitej i delegacja rządu RFSRR zawarły w Rydze zawieszenie broni (weszło w życie 18 października), a 17 marca 1921, również w Rydze podpisany został traktat pokojowy, który wytyczył granicę polsko-sowiecką i do agresji ZSRR na Polskę 17.09.1939 regulował stosunki pomiędzy II Rzecząpospolitą a RFSRR, a później ZSRR.

Początek wojny Polsko-Bolszewickiej

Komuniści oficjalnie deklarowali, że narody mają prawo do posiadania niepodległych państw. Mimo to Armia Czerwona rozpoczęła zajmowanie krajów, które po upadku caratu zdołały odzyskać niepodległość. Na opanowanych terenach bolszewicy tworzyli republiki radzieckie, którymi kierowały lokalne partie komunistyczne. W latach 1918-1919 Sowietom udało się wprowadzić "czerwone rządy" na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie oraz w Estonii.

Piłsudski obawiał się, że podobny los może spotkać także Polskę. Postanowił, więc uprzedzić działania bolszewików i uderzył na zajętą przez nich Litwę. Na Polesiu i nad Niemnem trwały już walki oddziałów samoobrony polskiej z wojskami sowieckimi. W kwietniu 1919 toku oddziały polskie pod dowództwem Piłsudskiego wyzwoliły Wilno zajęte przez bolszewików, a w lipcu- Mińsk.

W listopadzie 1919 roku Piłsudski mimo korzystnej sytuacji przerwał natarcie. Bolszewikom groziła bowiem klęska w walce z wojskami "białych", dowodzonymi przez generała Antona Denikina. Rozpoczęto rozmowy pokojowe, gdyż Piłsudski chciał umożliwić "czerwonym" pokonanie wojsk "białych" generałów. Wolał, aby wschodnimi sąsiadami Polski byli bolszewicy niż odrodzona carska Rosja, wspierana przez ententę.

Po zwycięstwie nad Denikinem bolszewicy zerwali jednak rozmowy pokojowe. Na przełomie 1919 i 1920 roku Polacy wznowili działania wojenne i wspólnie z Łotyszami odzyskali Dyneburg. Zdobywca miasta, generał Edward Rydz- Śmiały, przekazał je niepodległej Łotwie.

Przyczyny wybuchu wojny

Zachodnia Dywizja Strzelców z kadrą wojskową rekrutowaną z komunistów polskiego pochodzenia i Polaków, którzy znaleźli się w głębi Rosji w czasie I wojny światowej. Ponieważ w listopadzie 1918 w Niemczech wybuchła rewolucja, która proklamowała republikę, bolszewicy pragnęli uzyskać bezpośredni dostęp do granicy niemieckiej w Prusach Wschodnich, by czynnie wpływać na wydarzenia polityczne w zrewolucjonizowanych Niemczech. Marsz Armii Czerwonej na zachód i zajmowanie kolejnych miejscowości opuszczanych przez wojsko niemieckie odbywał się zanim jeszcze Wojsko Polskie po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 przez Polskę i objęciu władzy przez Józefa Piłsudskiego (jako Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza) zdążyło się sformować i podjąć jakiekolwiek działania. Na zajętych przez Armię Czerwoną terytoriach proklamowana została 1 stycznia 1919 r. w Smoleńsku marionetkowa Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka przekształcona 27 lutego 1919 w Litewsko-Białoruską Socjalistyczną Republikę Radziecką (tzw. Litbieł) - z władzami złożonymi w dużej części z komunistów polskiego pochodzenia. 12 stycznia 1919 sowieckie Naczelne Dowództwo wydało Armii Czerwonej rozkaz wykonania rozpoznania w głąb do rzek Niemna i Szczary, a następnie 12 lutego aż po Bug, w ten sposób rozpoczynając operację "Cel Wisła".

Pomiędzy odradzającą się po 123 latach niewoli niepodległą Polską a Rosją nie istniała żadna uznawana przez strony granica państwowa, rząd bolszewicki w Rosji nie był uznawany na arenie międzynarodowej, zaś kwestią sporną pozostawał status terytoriów położonych pomiędzy zwartym etnicznym obszarem polskim, a obszarem rosyjskim (przedrozbiorowego Wielkiego Księstwa Litewskiego i wchodzącej przed rozbiorami do Korony prawobrzeżnej Ukrainy). W konsekwencji starcie pomiędzy Polską a Rosją o wzajemne granice i sposób zorganizowania politycznego ziem pomiędzy wschodnią granicą Kongresówki a granicą Rzeczypospolitej Obojga Narodów sprzed rozbiorów, (których Polacy jako zbiorowość nigdy za legalne nie uznali) było nieuniknione. Ponieważ niemiecka armia okupacyjna Ober-Ostu stanowiąca bufor bezpieczeństwa na tych terytoriach pomiędzy siłami polskimi a bolszewickimi wycofywała się po 11 listopada 1918 w szybkim tempie, musiało dojść do nieuniknionego bezpośredniego spotkania wojsk polskich i bolszewickich i do określenia statusu politycznego ziem przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w drodze faktów dokonanych.

Kampania 1919

Na początku marca formacje zgrupowań polskich przeszły do akcji zaczepnej, opanowały na wschodzie Słonim (2 marca) i Pińsk (5 marca), a na północy dotarły pod Lidę, gdzie zatrzymały się na kilka tygodni. Dalsze decyzje w sprawie działań na wschodzie zostały podjęte w pierwszej dekadzie kwietnia, zgodnie z wolą Józefa Piłsudskiego, który uznał konieczność przejęcia inicjatywy na północno-wschodnim teatrze wydarzeń wojennych.
16 kwietnia 1919 wojska polskie rozpoczęły ofensywę. Główne zadanie, jakim było zajęcie Wilna, realizowała grupa jazdy pułkownika Władysława Beliny- Prażmowskiego (9 szwadronów kawalerii i pluton artylerii konnej) oraz grupa piechoty generała Rydza-Śmigłego (3 bataliony piechoty).

Na Lidę uderzyły oddziały generała Zygmunta Lasockiego, na Baranowicze i Nowogródek grupa generała Stefana Mokrzeckiego, a na Łuniniec generała Antoniego Listowskiego.
17 kwietnia opanowano Lidę, 18 kwietnia Nowogródek, 19 kwietnia Baranowicze i Wilno. Po zajęciu Wilna Józef Piłsudski wydał 22 kwietnia 1919 odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego deklarując samostanowienie wszystkich narodowości przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Dalsze operacje na tym froncie prowadzone przez generała Stanisława Szeptyckiego, przy współudziale wojsk wielkopolskich (m.in. 15 Pułk Ułanów pod dowództwem ppłk. Władysława Andersa) i części "błękitnej armii" generała Hallera doprowadziły do zdobycia Mińska, Bobrujska i Borysowa.
Szeptycki, stając na czele nowo utworzonego Frontu Litewsko" Białoruskiego miał do dyspozycji następujące grupy operacyjne:
-gen. Makrzeckiego (rejon Baranowicz)
-gen. Lasockiego (rejon Nowogródka),
-płk. Ferdynanda Zarzyckiego (na wschód od Lidy)
-gen. Rydza-Śmigłego (rejon Wilna)

Na północnym skrzydle wojska polskie nawiązały łączność z wojskami łotewskimi. W styczniu 1920 Wojsko Polskie zdobyło Dyneburg, który przekazano Łotwie.

W końcu 1919 front wschodni na całej swej długości przebiegał w sposób następujący: Uszyca (lewy dopływ Dniestru) " Płoskirów " Słucz (prawy dopływ Prypeci) " Uborć (prawy dopływ Prypeci) " Ptycz (lewy dopływ Prypeci), a dalej na północ przez Bobrujsk, wzdłuż Berezyny, a następnie przez Lepel i Połock do Dyneburga.

We wrześniu 1919 kody szyfrowe zarówno Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina jak i przede wszystkim kody szyfrowe Armii Czerwonej zostały złamane przez polski radiowywiad pod kierownictwem por. Jana Kowalewskiego. Miało to rozstrzygające znaczenie dla podejmowania decyzji przez Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego.

-> Józef Piłsudski, Mińsk 1919
-> Polski improwizowany pociąg pancerny, zima 1919/1920
Polski improwizowany pociąg pancerny, zima 1919/1920

Kampania 1920

U schyłku 1919 siły polskie liczyły 21 dywizji piechoty, 7 brygad jazdy, 600 000 żołnierzy.
W pierwszych miesiącach 1920 wcielono nowe roczniki rekruta, mające podnieść znacznie stany liczebne. Jednocześnie jednak przeprowadzono demobilizację części starych żołnierzy "armii błękitnej" (stare roczniki, ochotnicy amerykańscy). Na kampanię 1920 r. Polska wystawiła przeszło 700 000 żołnierzy. Przed rozpoczęciem wielkich operacji Wojsko Polskie uszykowano w sposób następujący:
front na odcinku od Dniepru do Prypeci obsadziły trzy armie polskie
- 6 Armia gen. Wacława Iwaszkiewicza
- 2 Armia gen. Antoniego Listowskiego
- 3 Armia gen. Edwarda Rydza-Śmigłego

Siły polskie na tym kierunku liczyły około 10 dywizji piechoty, dywizji kawalerii i 2 brygad kawalerii i przygotowywały się do działań przeciw armiom radzieckim:
- 12 Armii Sergiusza Mieżeninowa
- 14 Armii Hieronima Uborewicza

Na północnym odcinku frontu, między Prypecią a Dźwiną, zostały rozmieszczone
- 4 Armia (Polesie i nad Berezyną)
grupy operacyjna generała Leonarda Skierskiego (rejon Borysowa)
-1 Armia (nad Dźwiną).

Armia Rezerwowa generała Kazimierza Sosnowskiego - osłona od Litwy i jednocześnie odwód strategiczny na lewym skrzydle.
Siły wydzielone na północny odcinek frontu składały się łącznie z 12 dywizji piechoty i 2 brygad kawalerii. Miały one prowadzić działania obronne, skierowane przeciw wojskom Frontu Zachodniego Armii Czerwonej pod dowództwem Tuchaczewskiego (15 i 16 armie RKKA).

Sowiecki plakat rekrutacyjny z 1920 roku

Józef Klemens Piłsudski
Urodzony 05.12.1987 w Zułowie pod Wilnem, zmarł 12.05.1935 w Warszawie. Polski działacz niepodległościowy, dowódca wojskowy, polityk, Naczelnik Państwa Polskiego w latach 1918-1922. Wódz Naczelny Armii Polskiej od 11 listopada 1918, pierwszy Marszałek Polski od 1920; dwukrotny premier Polski (1926-1928 i 1930), twórca tzw. Rządów sanacyjnych w II Rzeczypospolitej wprowadzonych w 1926, w wyniku przeprowadzonego zamachu stanu.

W stosunku do Rosji, Piłsudski był zdania, że o ile przeciw "Niemcom zawsze mogliśmy znaleźć sojuszników, w swym własnym interesie działających " i w ewentualnym starciu z nimi nie bylibyśmy odosobnieni", to "odwrotnie wygląda sprawa w stosunku do Rosji." [14] Z tego też powodu dążył do wyeliminowania zagrożenia dla Polski od wschodu. Planował utworzenie tam kilku państw narodowych, które następnie miałyby wejść w skład federacji pod przewodnictwem Polski. Stanowiłyby one swoistą zaporę przed zakusami Rosji. W tym czasie armia polska liczyła już e. 200 tys. Żołnierzy, wciąż oczekiwano na przybycie armii Hallera.

Świadom, że ani "biali" ani "czerwoni" nie zechcą dopuścić do odrodzenia Polski, Piłsudski podjął ryzykowną "wyprawę wileńską". Było to równoznaczne z rozpoczęciem wojny z Rosją bolszewicką. W pierwszą styczność bojową oddziały obu państw weszły 17 lutego 1919. Wilno zostało wyzwolone 21 kwietnia, po trzydniowych walkach. Nie powiodła się jednak próba utworzenia rządu odrodzonego Wielkiego Księstwa Litewskiego przez wysłannika Piłsudskiego, Michała Romera.

Po zdobyciu Wilna, przyszła kolej na działania w Galicji Wschodniej. Polska ofensywa na południowym wschodzie rozpoczęła się 14 maja. Zdobyto Halicz i Stanisławów. W Paryżu zawarto układ pomiędzy Paderewskim i wysłannikiem atamana ukraińskiego Symona Petlury, mówiący o wspólnej walce z bolszewikami. Nie wszedł on jednak w życie z powodu nacisków Francji obawiającej się pogorszenia stosunków z "białym" generałem Denikinem. Tymczasem Piłsudski przybył na front i pokierował nowym atakiem, który rozpoczął się 28 czerwca. W jego wyniku wojska polskie zdobyły Tarnopol i dotarły do rzeki Zbrucz. Siły polskie parły jednak dalej. Jednocześnie próbowano porozumieć się z bolszewikami " Piłsudski wysłał listy m.in. do Juliana Marchlewskiego, w którym obiecywał zatrzymanie wojsk w zamian za utworzenie przez Armię Czerwoną neutralnego pasa o szerokości 10 km. Lenin grał jednak na zwłokę, odnosząc sukcesy w walce z siłami "białych". W takiej sytuacji Piłsudski postanowił zintensyfikować współpracę z ukraińskimi siłami Petlury.
W grudniu 1919 z funkcji szefa rządu ustąpił Paderewski, z czego Piłsudski był bardzo niezadowolony [15]. Miejsce muzyka zajął zbliżony do endecji Leopold Skulski. Jednak resorty "siłowe" nadal pozostawały pod kierownictwem ludzi Piłsudskiego.

Michaił Nikołajewicz - Tuchaczewski
Urodzony 16.02.1893 roku w majątku Aleksandrowskoje gubernia Smoleńska w Rosji, zmarł 12.06.1937 rozstrzelany w Łubianicach. Rosyjski strateg wojskowy, od 1935 marszałek ZSRR. Powojenna propaganda nadała mu przydomek sowieckiego Bonapartego. Tuchaczewski to autor wielu prac teoretycznych wydanych w Polsce nakładem Ministerstwa Obrony Narodowej w latach 70. XX wieku.

Początkowo był porucznikiem armii carskiej jednak nigdy nie dowodził ani plutonem ani kompanią. W roku 1915 dostał się do niewoli niemieckiej, z której udało mu się zbiec. W 1918 roku wstąpił do partii bolszewików i dowodził wojskami czerwonych w wojnie domowej w Rosji, odnosząc sukcesy w walkach z wojskami Denikina, Kołczaka, a także korpusu czechosłowackiego. W wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 dowodził frontem zachodnim w bitwie warszawskiej. Dowodził także podczas drugiej walnej bitwy wojny polsko-bolszewickiej, bitwy nad Niemnem.

W roku 1921 dowodził pacyfikacją powstania w Kronsztadzie zakończoną masowymi rozstrzelaniami oraz tłumieniem (z użyciem gazów bojowych) antybolszewickiego powstania chłopskiego na Powołżu - antonowszczyzny [1]. Od 1925 do 1928 był szefem sztabu generalnego Armii Czerwonej. W czerwcu 1931 roku został mianowany wiceprzewodniczącym Rady Wojennej, wicekomisarzem do spraw wojskowych i morskich oraz szefem uzbrojenia armii. Uruchomił wówczas program produkcji czołgów. W roku 1935 otrzymał awans na stopień marszałka Związku Radzieckiego; mając 42 lata osiągnął najwyższy stopień w karierze wojskowej.

Warunki naturalne i sztuka wojenna

Długa linia oddzielająca stronę polską i bolszewicką była podzielona przez błota poleskie, które ze względu na podmokły teren nie nadawały się do prowadzenia działań zbrojnych. W związku z tym działania wojenne toczyły się na dwu osobnych terenach: froncie północnym i froncie południowym. Wojska bolszewickie na froncie północnym (Front Zachodni Armii Czerwonej) były dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego z Ivarem Smilgą jako komisarzem politycznym Frontu a na froncie południowym (Front Południowo-Zachodni Armii Czerwonej) przez Aleksandra Jegorowa z Józefem Stalinem jako komisarzem politycznym Frontu a Siemionem Budionnym jako dowódcą najbardziej znanej jednostki Frontu Południowo-Zachodniego - 1 Armii Konnej (Konarmii).
Głównodowodzącym Armii Czerwonej był Sergiej Kamieniew, podlegający bezpośrednio narkomwojenmorowi (komisarzowi wojny i marynarki) Lwu Trockiemu, jednocześnie (podobnie jak Stalin członkowi pięcioosobowego wówczas Politbiura partii bolszewików) [3]
Rozdział wojsk bolszewickich stwarzał korzystną dla Polski sytuację operacyjną, gdyż możliwy był manewr po liniach wewnętrznych, podobnie jak w bitwie pod Tannenbergiem, czyli pobicie najpierw jednej grupy wojsk przeciwnika a następnie przerzucenie sił przeciw drugiej grupie.

Doświadczenia właśnie zakończonej I wojny światowej zdawały się wskazywać, że współczesna wojna ma charakter wojny pozycyjnej. W przypadku wojny polsko-bolszewickiej długa linia frontu i stosunkowo niewielka liczebność armii biorących udział w konflikcie powodowały jednak, że niemożliwe było utworzenie linii obronnych odpowiednio obsadzonych przez wojska, musiały istnieć słabo obsadzone bądź w ogóle nieobsadzone przez wojsko odcinki frontu. To stwarzało możliwość obejścia silnie bronionych odcinków bądź ataku z najmniej spodziewanego kierunku. Wojna polsko-bolszewicka przybrała charakter wojny manewrowej.

Obie armie, zarówno Wojsko Polskie, jak i Armia Czerwona były armiami improwizowanymi, budowanymi od podstaw (w przypadku RKKA od lutego-lipca 1918, w przypadku Wojska Polskiego od listopada 1918). Składy obu armii pochodziły zarówno z poboru, jak i zaciągu ochotniczego. Kadra dowódcza obu armii składała się zarówno z oficerów zawodowych (armii carskiej w przypadku RKKA, armii trzech zaborców w przypadku Wojska Polskiego) jak i z oficerów wywodzących się z niepodległościowych (Wojsko Polskie - Legiony) lub rewolucyjnych (Armia Czerwona) formacji ochotniczych. Stanowiło to wyzwanie dla obu stron przede wszystkim dla dowódców zawodowych, którzy musieli zerwać z doświadczeniami wyniesionymi z I wojny światowej - doświadczeniami wojny pozycyjnej (wojny materiałowej) i przystosować się do warunków wojny manewrowej. Dla strony bolszewickiej było to o tyle mniejszym problemem, że cała kadra dowódcza RKKA (niezależnie od zróżnicowanego pochodzenia) nabyła doświadczenia w trakcie wojny domowej w Rosji - klasycznej wojny manewrowej. Wojna polsko-bolszewicka była w konsekwencji poligonem wojny manewrowej, przedmiotem studiów wojskowych w latach 1920-1939. Brak rutyny wojskowej owocował niekonwencjonalnymi rozwiązaniami (jak np. 1 Armia Konna, której taktyka przysporzyła stronie polskiej dużo trudności, zagon zmotoryzowany pod dowództwem gen. Władysława Sikorskiego na Kowel we wrześniu 1920 r. (w rozwinięciu bitwy pod Komarowem), czy wykorzystanie lotnictwa, służb radiowywiadowczych i kryptologicznych przez stronę polską).

Armia Czerwona

Wojska radzieckie dowodzone przez Sergieja Sergiejewicza Kamieniewa nacierały siłami zgrupowanymi w dwa związki operacyjne:

Front Zachodni Michała Tuchaczewekiego
- 3 Korpus Kawalerii Gaika Bżyszkjana-Gaja
- 4 Armia Jewgienija Siergiejewa (od 1 sierpnia Aleksander Szuwajew)
- 15 Armia Augusta Korka
- 3 Armia Władimira Łazarkiewicza
- 16 Armia Nikołaja Sołłohuba
- Grupa Mozyrska Tichona Chwiesina

Front Południowo-Zachodni Aleksandra Jegorowa
- 14 Armia Mołkoczanowa
- Armia Konna Budionnego
- 12 Armia Woskanowa

Wojska obu frontów początkowo oddzielone były olbrzymim kompleksem bagien poleskich i współdziałały ze sobą nader luźno. W miarę ich postępu luka operacyjna w centrum ugrupowania, wypełniona tylko słabymi formacjami, poszerzała się jeszcze bardziej.
Następowało to wbrew dyspozycjom Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej z 3 i 11 sierpnia, nakazującym przesunięcie znacznych sił Frontu Południowo-Zachodniego (Armii Konnej Budionnego i 12 Armii Woskanowa) z małopolskiego i wołyńskiego obszaru działań wojennych na kierunek warszawski.

Prawe skrzydło wojsk Tuchaczewskiego (4 Armia Siergiejewa (Szuwajewa) i Korpus Gaja) otrzymało zadanie opanowania obszaru Grudziądza i Torunia oraz forsowania Wisły na odcinku od Dobrzynia po Włocławek. Polecenie forsowania Wisły (między Płockiem a Wyszogrodem) otrzymała również 15 Armia Korka.

Centrum sił Tuchaczewskiego skierowane zostało na Modlin (3 Armia Łazariewicza) i na Warszawę (16 Armia Sołłohuba).
Osłonę lewego skrzydła 16 Armii powierzono grupie mozyrskiej Tymoteusza Chwiesina, zbliżającej się od Włodawy nad Wisłę na północ od Dęblina.
Główne siły Frontu Południowo-Zachodniego znajdowały się natomiast nad rzeką Strypą (14 Armia Mołkoczanowa) oraz pod Brodami (Armia Konna Budionnego) i parły na Lwów, a 12 Armia Woskanowa forsowała Bug na południe od Włodawy.
Większość sił Frontu Zachodniego posuwała się, zatem w kierunku północno- zachodnim - na północ od Warszawy, a gros sił Frontu Południowo-Zachodniego w kierunku południowo-zachodnim - na Lwów.

-> Siemion Budionny
-> Gaj Dymitrijewicz Gaj
-> Aleksandr Jegorow
-> Sergiej Kamieniew
-> Józef Stalin
-> Lew Trocki
-> Michaił Tuchaczewski

Ofensywa Armii Czerwonej

Armia Czerwona planowała generalną ofensywę przeciw Polsce na wiosnę 1920 na kierunku białoruskim, gdzie od marca odbywała się zmasowana koncentracja wojsk sowieckich w Bramie Smoleńskiej. Pokonanie w połowie listopada 1919 przez bolszewików armii białych (zarówno na Syberii, jak i ofensyw generałów Denikina i Judenicza i likwidacja w marcu 1920 republiki murmańsko - archangielskiej z wojskami gen. Millera) spowodowało, że wszystkie siły Armii Czerwonej mogły być od marca 1920 r. skoncentrowane przeciwko Polsce i jej planom stworzenia federacji Międzymorza Bałtycko-Czarnomorskiego. Polska ofensywa na Ukrainie była zaskoczeniem dla dowództwa RKKA i spowodowała jedynie przyśpieszenie przygotowywanej ofensywy przeciw siłom Wojska Polskiego siłami wojsk Frontów : Zachodniego i Południowo-Zachodniego.

Według danych polskiego radio- wywiadu wzrost sił sowieckich na froncie polskim przedstawiał się następująco:
1 stycznia 1920 - 4 dywizje piechoty, 1 brygada jazdy;
1 lutego 1920 - 5 dywizji piechoty, 5 brygad jazdy
1 marca 1920 - 8 dywizji piechoty, 4 brygady jazdy
1 kwietnia 1920 - 14 dywizji piechoty, 3 brygady jazdy
25 kwietnia 1920 - w chwili rozpoczęcia polskiej ofensywy - 20 dywizji piechoty 5 brygad jazdy [7]
Front Zachodni rozmieszczono na obszarze od Dźwiny po Prypeć. Jego dowódcą był Michaił Tuchaczewski, (ówcześnie dwudziestosiedmioletni), porucznik armii carskiej, absolwent Aleksandryjskiej Szkoły Wojennej w Moskwie.
W składał frontu wchodziły cztery armie, jeden samodzielny korpus kawalerii i jedna Grupa Operacyjna.

Od północy, nad samą Dźwiną, umieszczony został 3 Korpus Kawalerii w składzie dwóch dywizji. Dowódcą tego korpusu był Gaj-Chan (Gajk Bżiszkian). Jedna dywizja korpusu składała się z robotników uralskich, druga z Kozaków.
Obok 3 Korpusu Kawalerii, nieco bardziej na południe, rozwinięta została 4 Armia Jewgienija Siergiejewa, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego. Poniżej stanęła 15 Armia Augusta Korka, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego.

Dalej ku południowi, rozwinęła się 3 Armia Władimira Łazariewicza, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego.

Poniżej 3 Armii stanęła 16 Armia Nikołaja Sołłohuba, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego. Na samym południu tego frontu działała Grupa Mozyrska, składająca się z dwóch dywizji i oddziału partyzanckiego, dowodzona przez
Tichona Chwiesina - robotnika, lat 26. To był jedyny robotnik wśród dowódców wyższego szczebla.

Główne uderzenie miały wykonać związki taktyczne XV Armii z pozycji wyjściowych na odcinku połocko-witebskim.

Ofensywa Tuchaczewskiego

Zajęcie Kijowa przez Polaków rozbudziło rosyjski nacjonalizm. Do Armii Czerwonej zgłosiło się blisko 40 tysięcy carskich oficerów, dotychczas wrogim komunistom. Wzmocnieni bolszewicy mogli rozpocząć kontrofensywę. Nowy dowódca rosyjskiego frontu zachodniego- generał Michaił Tuchaczewski- wykorzystał zaangażowanie sił polskich na południu i zaatakował nieliczne oddziały polskie na północy. Polacy zostali zmuszeni do wycofania się na zachód, ale pierwszy atak rosyjski powstrzymano. Na początku lipca 1920 roku Sowieci wzmocnili sił i rozpoczęli kolejną ofensywę, dysponując prawie dwukrotnie liczniejszą armią. W kilka tygodni wojska Tuchaczewskiego zajęły Mińsk, Grodno i Wilno.
Gdy 28 lipca 1920 roku bolszewicy zdobyli pierwsze większe polskie miasto- Białystok, utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski. Tak jak w pozostałych "czerwonych republikach" miał on się stać przyszłym rządem Polskiej Republiki Radzieckiej. W jego skład weszli polscy komuniści:
- Julian Marchlewski
- Feliks Dzierżyński
- Feliks Kon.

Zagrożenie państwa polskiego

Ofensywa wojsk sowieckich stanowiła śmiertelne zagrożenie dla istnienia państwa polskiego. W tej sytuacji 1 lipca 1920 roku została utworzona Rada Obrony Państwa z Piłsudskim na czele.

Sukcesy militarne bolszewików zaczęły zagrażać nie tylko Polsce, ale i całej Europie. Z tego powodu premier Władysław Grabowski pojechał do Spa w Belgii na konferencję państw ententy, aby prosić je o pośrednictwo w rozmowach pokojowych z Rosją Radziecką.

Wielka Brytania zgodziła się na to, oczekując w zamian zgody Polski na granice proponowaną przez ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Lorda George"a Curzona (czyt. Drożdża ker- zona). Linia Curzona pokrywała się w przybliżeniu ze wschodnią granicą Królestwa Polskiego, była, więc dla Polski bardzo niekorzystna.

Podczas rozmów pokojowych w Mińsku władze bolszewickie, pewne swojego zwycięstwa, odrzuciły jednak wstępne propozycje brytyjskie. Rosjanie postawili stronie polskiej warunki nie do przyjęcia. Znalazły się wśród nich żądania ograniczenia liczebności polskiej armii do 50 tysięcy żołnierzy, przekazania nadwyżki broni Armii Czerwonej i zgody na swobodny tranzyt ludzi i towarów przez terytorium Polski.

Radzieckie warunki poparła jednak Wielka Brytania. Rząd brytyjski zagroził nawet, że odrzucenie żądań sowieckich spowoduje wstrzymanie pomocy militarnej Europy Zachodniej dla Polski.

Partie komunistyczne w Europie podsyłały nastroje antypolskie wśród lokalnej ludności. Robotnicy portowi i kolejowi odmawiali przeładunku boni i amunicji dla Polski, chcąc w ten sposób wesprzeć Rosję Radziecką. W Gdańsku dokerzy przy poparciu lokalnych władz zablokowali przeładunek francuskiej amunicji dla oddziałów polskich walczących z bolszewikami. Pomocy wojską bolszewickim udzielili Niemcy. Do Armii Czerwonej wstąpiło wielu ochotników z Prus. Władze tej niemieckiej prowincji pozwoliły także Sowietom na przemarsz jej terytorium. Zła sytuacja Polski była w tym czasie bardzo korzystna dla Niemców. Na Mazurach trwał, bowiem plebiscyt.

Odezwa Rady Obrony Państwa

Warszawa, 3 czerwiec 1920r.

Obywatele Rzeczypospolitej!
Ojczyzna w potrzebie! Wrogowie, otaczający nas zewsząd, skupili wszystkie siły, aby zniszczyć wywalczoną krwią i trudem żołnierza polskiego niepodległość naszą. Zastępy najeźdźców, ciągnące aż z głębi Azji, usiłują złamać bohaterskie wojska nasze, by runąć na Polskę, stratować nasze niwy, spalić wsie i miasta i na cmentarzu polskim rozpocząć swoje straszne panowanie. Jak jednolity, niewzruszony mur stanąć musimy do oporu. O pierś całego narodu rozbić się ma nawała bolszewizmu.(") Wzywamy tedy wszystkich zdolnych do noszenia broni, by dobrowolnie zaciągnęli się w szeregi armii, stwierdzając, iż za ojczyznę każdy w Polsce z własnej woli gotów złożyć krew i życie.(")

Bitwa Warszawska

Latem 1920 r. polskie wojska znalazły się w bardzo trudnej sytuacji. Piłsudski dokonał jednak przegrupowania wojsk i zdążył przygotować je do obrony stolicy. Pospiesznie zorganizowano nową armie ochotniczą, do której, podobnie jak we Lwowie, wstępowali między innymi uczniowie szkół średnich i studenci. Na początku sierpnia Armia Czerwona rozpoczęła atak na Warszawę. Część oddziałów sowieckich miała sforsować Wisłę na północ od Płocka i zająć Warszawę od zachodu. Dwie kolejne armie 12 sierpnia natarły na Warszawę od strony wschodniej. 15 sierpnia w krwawych walkach Rosjanie zostali jednak ostatecznie powstrzymani. Następnego dnia strona polska przeszła do kontrofensywy- znad Wieprza ruszyło zaplanowane przez Piłsudskiego uderzenie. Polacy rozbili oddziały Armii Czerwonej atakujące z zachodu i zagrozili okrążeniem głównym siłom rosyjskim, które rozpoczęły paniczny odwrót w kierunku Prus. To wspaniałe zwycięstwo nazwano cudem nad Wisła.

Na pamiątkę zwycięstwa w bitwie warszawskiej dzień 15 sierpnia ustanowiono świętem Wojska Polskiego.

Ambasador brytyjski w Polsce lord d"Abernon (czyt. daberną) określił walki pod Warszawą 1920 roku jako osiemnastą decydującą bitwę w dziejach świata. Zwycięstwo Polaków uniemożliwiło, bowiem bolszewikom rozprzestrzenienie rewolucji na resztę Europy.

Bitwa niemeńska i zniszczenie wojsk sowieckich

Oddziały rosyjskie, które po bitwie warszawskiej bezpiecznie przedostały się na wschód przez Prusy i Litwę, dołączyły do nowych sił rosyjskich, pospiesznie zorganizowanych przez marszałka Tuchaczewskiego. Polskie wojska, które przeszły do ofensywy, we wrześniu 1920 r. rozbiły je po kilkudniowej bitwie nad Niemnem. Wkrótce Polacy dotarli do Dźwiny oraz zajęli Mińsk.

Z południa na pomoc wojskom rosyjskiego frontu zachodniego ruszyła Armia Konna Budionnego, wcześniej bezskutecznie próbując zdobyć Lwów. Została ona jednak powstrzymana i rozbita pod Komarowem przez wojska gen. Hallera, a jej resztki z trudem przedarły się na wschód. W październiku 1920 roku obie strony, wyczerpane walkami, podpisały rozejm i rozpoczęły rozmowy pokojowe.

Ambasador brytyjski w Polsce lord d"Abernon (czyt. daberną) określił walki pod Warszawą 1920 roku jako osiemnastą decydującą bitwę w dziejach świata. Zwycięstwo Polaków uniemożliwiło, bowiem bolszewikom rozprzestrzenienie rewolucji na resztę Europy.

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, ZSRR, Związek Radziecki, komunistyczne państwo obejmujące obszar wschodniej Europy oraz północnej i środkowej Azji, utworzone 30 grudnia 1922 z połączenia: Rosyjskiej Federacyjnej SRR (Rosja), obejmującej wcielone w 1919 (status republiki od 1936): Kazaską SRR (Kazachstan) i Kirgiską SRR (Kirgistan), oraz Białoruskiej SRR (Białoruś), Ukraińskiej SRR (Ukraina) i Zakaukaskiej Federacji.

1924 do ZSRR przyłączono Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką (od 1940, po odebraniu Rumunii Besarabii, jako Mołdawską SRR, Mołdawia), Tadżycką Autonomiczną Republikę Radziecką (Tadżykistan), Turkmeńską SRR (Turkmenistan) i Uzbecką SRR (Uzbekistan).

1940 na mocy paktu Ribbentrop - Mołotow siłą włączono do ZSRR republiki nadbałtyckie: Estońską SRR (Estonia), Litewską SRR (Litwa) oraz Łotewską SRR (Łotwa). Po wojnie radziecko-fińskiej (1939-1940) utworzono Karelofińską SRR, włączoną 1956 w skład Rosyjskiej Federacyjnej SRR. ZSRR stanowił federację 15 (w latach 1940-1956 - 16) republik związkowych, po wystąpieniu 1990 z federacji 3 republik nadbałtyckich, aż do grudnia 1991 zrzeszał 12 republik.
Był bezpośrednią kontynuacją utworzonej po przewrocie bolszewickim (rewolucja październikowa w Rosji 1917) Rosji Radzieckiej, przekształconej 1918 w Rosyjską Federacyjną SRR. Od 1918 nieprzerwanie do 1991 władzę w ZSRR sprawowała Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR). Bolszewicy zainicjowali przebudowę państwa rosyjskiego opierając się na doktrynie materializmu dialektycznego (marksizm) i własnych, praktycznych koncepcjach (bolszewickie rozwinięcie i interpretacja marksizmu złożyły się na powstanie doktryn leninizmu i stalinizmu).

Pokój ryski

Ostatecznie traktat pokojowy miedzy Polską a Rosją Radziecką i Ukrainą podpisano 18 marca 1921 roku w Rydze. Ustalono w nim, jak przebiegać będzie polska granica wschodnia. Obie strony zrzekły się odszkodowań wojennych. Rosjanie zobowiązali się ponadto zwrócić mienie zagrabione jeszcze za czasów caratu.

Ukraina występowała w traktacie z Rosją jako jedna jego strona, ponieważ wcześniej dostała się pod radzieckie panowanie jako kolejna republika. Utraconą suwerenność odzyskała dopiero siedemdziesiąt lat później- po upadku ZSRR.
Silne zaangażowanie się Polaków w walkach na wschodzie było zgodne z koncepcją Piłsudskiego. W wyniku działań wojennych w 1920 roku do Polski weszły między innymi ziemie zamieszkiwane w większości przez Białorusinów i Ukraińców. Zróżnicowanie etniczne przyłączonych terenów stało się w następnych latach przyczyną wielu konfliktów narodowościowych. Przebieg granic Polski był jednak znacznie korzystniejszy od proponowanego przez lorda Curzona w Spa lub przez Rosję Radziecką podczas rozmów w Mińsku. Duża część zabytków, które w traktacie ryskim Rosjanie zobowiązali się oddać Polsce, nigdy nie powróciła do naszego kraju.

Traktat ryski

art. 1. Obie układające się strony oświadczają, że stan wojny pomiędzy nimi ustaje.(")

art. 2. Obie układające się strony, zgodnie z zasadą stanowienia narodów o sobie, uznają niepodległość Ukrainy i Białorusi oraz zgadzają się i postanawiają, że wschodnią granice między Polską z jednej, a Rosją, Białorusią i Ukrainą z drugiej strony stanowi linia: wzdłuż rzeki Dźwiny do granicy Rosji z Łotwą aż do punktu, w którym granica byłej guberni wileńskiej styka się z granicą byłej guberni witebskiej; (")

art. 3. Rosja i Ukraina zrzekają się wszelkich praw i pretensji do ziem położonych na zachód od granicy oznaczonej w artykule 2. traktatu niniejszego. Ze swej strony Polska zrzeka się na rzecz Ukrainy i Białorusi wszelkich praw i pretensji do ziem położonych na wschód od tej granicy.

Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą,
Ryga, 13 marzec 1921 rok.

Przyłączenie Wilna do Polski

Na wschodzie pozostała jeszcze nierozstrzygnięta sprawa Wilna. W lipcu 1920 roku to miasto zajęli, bowiem bolszewicy, a podczas odwrotu po klęsce pod Warszawą przekazali je Litwinom. W ten sposób Wilno, zamieszkiwane w 70 % przez Polaków, zostało stolicą Litwy, Piłsudski był jednak zdecydowany je odzyskać.

Ze względu na stanowisko mocarstw zachodnich nie mogło się to odbyć oficjalnie. Posłużono się, więc podstępem. Na rozkaz, Piłsudskiego dowódca Dywizji Litewsko- Białoruskiej, gen. Lucjan Żeligowski "zbuntował się" i 9 października 1920 roku, po krótkich walkach z Litwinami zajął Wilno. Władze Rzeczpospolitej oświadczyły, że nie mają nic wspólnego z tym wydarzeniem. W rzeczywistości jednak wszystko odbywało się zgodnie z planem Piłsudskiego.
Pod nadzorem wojsk polskich utworzono z Wileńszczyzny autonomiczne terytorium Litwy Środkowej. Jej sejm dopiero w 1922 roku zdecydował o przyłączeniu tego obszaru do Rzeczpospolitej. Litwini nie uznali jednak tego faktu. Tymczasową siedzibą swojego rządu obrali Kowno, a Wilno formalnie pozostało stolicą znajdującą się pod okupacją polską. Z tego powodu przez prawie cały okres międzywojenny stosunki między Polską i Litwą były poważnie napięte.

Podsumowanie

Wojna polsko-rosyjska
Wojna polsko-bolszewicka

Walka o granice II Rzeczypospolitej 1919-1921
Data: 1919-1920
Miejsce: Polska, Białoruś, Ukraina, Litwa, Łotwa
Wynik: Traktat ryski

Walczące strony
RFSRR
II Rzeczpospolita
Ukraińska Republika Ludowa
Dowódcy
Michaił Tuchaczewski
Siemion Budionny
Józef Piłsudski
Edward Rydz-Śmigły
Symon Petlura
Siły
950 000 wojska,
5 000 000 rezerwy
360 000 wojska,
738 000 rezerwy
Straty
ok. 100 000 - 150 000 zabitych
ok. 60 000 zabitych