Renesans - skrypt

Renesans
Renesans - fr. renaissance (odrodzenie).
Epoka olbrzymich zmian, zburzenia starego światopoglądu. Wzoruje się na antyku. Dominuje przekonanie, że do kontaktu z Bogiem nie potrzeba Kościoła. Najważniejszy staje się człowiek („homo sum, humani nihil alienum a me esse puto” - „człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”, Terencjusz). W Europie trwał od XIV do XVI w., w Polsce od XV do XVI w.
odkrycia geograficzne
1445 - Portugalczycy odkrywają Zielony Przylądek
1492 - K. Kolumb wypływa na trzech statkach i odkrywa kilka wysp Bahama oraz Amerykę
1497 - 1498 - Vasco da Gama na 4 okrętach dopływa do Indii
1507 - Amerigo Vespucci - wyprawa do Ameryki w celu zbadania jej i opisania
1519 - 1522 - Ferdynand Magellan - pierwsza podróż dookoła świata
Akademia Krakowska
Założona przez Kazimierza Wielkiego w 1364. Pierwszy polski uniwersytet.
Mikołaj Kopernik
Żył w latach 1473 - 1543. W 1544 r. wydano jego dzieło „O obrotach ciał (sfer) niebieskich”. Wprowadził system heliocentryczny. W tamtych czasach to dzieło było zakazane.
Johann Gutenberg w 1455 r. wynalazł druk (książki tanieją i stają się powszechnie dostępne).
reformacja
1517 - Marcin Luter zapoczątkował reformację, wywieszając na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez przeciwko odpustom. Głosił, że do zbawienia dochodzi się wiarą, uznawał indywidualną interpretację Pisma Św., twierdził, że w poprzednich tłumaczeniach są błędy, chciał przetłumaczenia tekstów religijnych na języki narodowe, podważał rolę kościoła.
Jan Kalwin - dodatkowo doktryna predystanacjii (niebo lub piekło są przeznaczone z góry, tylko łaska Boga może zbawić)
Henryk VIII - anglikanizm (rozwody, większy luz, kościół narodowy)
kontrreformacja - ruch kościoła katolickiego dążący do zlikwidowania reformacji
humanizm
ruch umysłowy, zmierzający - przez studia nad językami i literaturą antyczną - do rekonstrukcji przesłania starożytnej kultury, potem stał się światopoglądem stawiającym w centrum człowieka, jego potrzeby duchowe i materialne
antropocentryzm
pogląd, według którego człowiek jest centrum i celem wszechświata
MICHAEL DE MONTAIGNE
Żył w latach 1533 - 1592. Pisarz francuski, moralista. Twierdzi, że nie można zdobyć całej wiedzy, można najwyżej próbować do niej dotrzeć, jest późnorenesansowym sceptykiem. Tworzył eseje.
W „Próbach” twierdzi, że człowiek jest pyszny, uważa się za pana świata, często porównuje się do Boga, chociaż w rzeczywistości jest słaby, nieuzbrojony, nieubrany w przeciwieństwie do innych stworzeń.
esej - swobodny, bez naukowych rygorów szkic na dowolny temat, opracowany z dbałością o piękną, artystyczną formę i wyraźnie eksponujący osobę autora
ERAZM Z ROTERDAMU
Żył w latach 1467 - 1536. Humanista, pisarz, znał wiele języków, wydawca krytycznego przekładu „Nowego Testamentu”, przeciwnik Lutra (sprzeciwiał się burzeniu stałych poglądów).
FRANCESSO PETRARKA
Żył w latach 1304 - 1374. Humanista, kapłan, pisał poezję miłosną, doprowadził formę sonet na szczyty, twórca pieśni (tomik „Zbiór pieśni”).
SZTUKA
LEONARDO DA VINCI (1452 - 1519) - zajmował się wieloma rzeczami, samouk, konstruktor, matematyk, malarz, geolog, botanik, lekarz, dużo podróżował. Czuł się zobowiązany do zrobienia czegoś genialnego dla potwierdzenia swojego geniuszu; „Mona Lisa”
MICHAŁ ANIOŁ - przede wszystkim rzeźbiarz, malował też freski, na pewno namalował jedno płótno. Czuł się zobowiązany do zrobienia czegoś genialnego dla świata; „Dawid”
RAFAEL - mistrz spokojnej, doskonale zharmonizowanej kompozycji, ambitny, niezachwiana wiara w człowieka; „Szkoła ateńska”
Byli uznawani za geniuszy, ludzi ważnych (także przez papieża), ludzie możni traktowali ich za równych sobie. W renesansie wszystkie czynności związane z wysiłkiem fizycznym były uznawane za rzemiosło. sztuką była np. retoryka. Malarze pracowali na zamówienie. Tematyką twórczości ludzi renesansu były motywy antyczne, człowiek i jego piękno, natura i motywy sakralne.
Leonardo da Vinci i Michał Anioł przeciwstawiali się humanizmowi i renesansowi
ZŁOTY WIEK POLSKI
okres przebudowy państwa, w którym na pierwszy plam zaczęła wysuwać się obdarzona licznymi przywilejami szlachta
Polska bogaci się i żyje w pokoju, co sprzyja rozwojowi kulturalnemu
Zygmunt Stary żeni się z Boną i otwiera Polskę dla Włoch
Polska oazą dla prześladowanych, swoboda i tolerancja
pisarze - Filip Buonaccorsi-Kallimach, Konrad Cetlis
poeci - Klemens Janicki, Andrzej Krzycki
PUBLICYSTYKA
Informuje, komentuje (funkcja impresywna i ekspresywna). Nazwa zbiorcza ogółu form i gatunków piśmienniczych oraz kolokwialnych, których przedmiotem jest opis zjawisk życia społ. i umysłowego oraz ich objaśnianie i interpretacja, obliczona na określone ukształtowanie opinii publicznej. W odróżnieniu od informacji dziennikarskiej nie tylko rejestruje, ale także kształtuje z określonego punktu widzenia. Z literatury przejęła natomiast środki wyrazu rezygnując z fikcji lit. Pisze o aktualnych wydarzeniach. Gatunki: reportaż, sprawozdanie, recenzja, notatka prasowa, felieton.
Formy renesansu:
retoryka (mowa - dłuższa wypowiedź okolicznościowa, skierowana do licznego zgromadzenia)
kazanie (przemówienie skierowane do większej ilości osób, pouczające)
traktat (uporządkowane wywody przedstawiające dany problem z punktu widzenia autora)
dysertacja (praca wpływająca na zmianę stopnia naukowego)
Na rozwinięcie publicystyki wpłynęło: upowszechnienie druku, książek, umiejętności pisania i czytania, pragnienie poznania człowieka i ukształtowania jego poglądów.
A. F. Modrzewski „O naprawie Rzeczypospolitej”
traktat składający się z pięciu ksiąg (1. O obyczajach, 2. O prawach, 3. O wojnie, 4. O Kościele, 5. O szkole)
Większość obyczajów staje się prawami. Przez to, że obyczaje są początkiem praw, może się zdarzyć, że prawem zostanie zły obyczaj. Trzeba zlikwidować złe obyczaje, których źródłem są stany wyższe. Mądrość jest drogą do uczciwości. Prawo powszechne i kościelne jest niesprawiedliwe. Nierówność prawna powoduje nierówność społeczną. AFM neguje wyższe kary dla niższych warstw. Sarmatyzm - skłonność szlachty polskiej do awanturnictwa, pijaństwa itp., także szczególna gościnność, agresja wobec wroga, ma zabarwienie wyraźnie negatywne, choć na początku była to cecha pozytywna.
P. Skarga „O miłości ku ojczyźnie”
Ojczyznę kochać należy, gdyż ojczyzna jest matką, źródłem wszelkich dobrodziejstw, dzięki niej jesteśmy katolikami, ona dała nam króla, wolność, pokój, sławę.
-J. Kochanowski „Pieśń V”
Jest literacką mową retoryczną. Nawołuje Polaków do walki z Tatarami. Mówi o złej sytuacji Polski, braku króla, nawołuje do wspomagania armii i apeluje do szlachty o to, by przekładali ojczyznę nad prywatne bogactwo.
liryka tyrtejska, w formie apelu
MIKOŁAJ REJ Z NAGŁOWIC (1505-1569)
Urodził się w Żurawnie (Nagłowice to miejscowość z której wywodził się ród Reja). Do szkoły chodził krótko - szkółka parafialna, gimnazjum we Lwowie, jeden rok AK, był samoukiem, brakowało mu wiedzy akademickiej. Pełnił różne funkcje, m.in. na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, gdzie zetknął się z egzekucją praw i dóbr (odbieraniem magnatom nieprawnie przyznanych ziem królewskich, tzw. królewszczyzn, koniecznością niełączenia w jednym ręku kilku dygnitarstw, zacieśnienia stosunków z Litwą i wprowadzenia kościoła narodowego), reformacją (był jej żarliwym i „walczącym piórem” zwolennikiem). Na początku wyznawał luteranizm, potem kalwinizm, żył spokojnie, ożenił się, żona miała znaczny majątek na ziemi chełmskiej, był posłem na sejm z ramienia reformacji lub egzekucji, „ojciec literatury polskiej”, pisał figliki, prozę, utwory z pogranicza dramatu (dialogi), autor prozatorskiej parafrazy psalmów Dawida, nie był humanistą
„Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” - zarzuty: lenistwo, bogactwo, pijaństwo i łakomstwo księży, sprzedawanie odpustów, złe nauczanie, niezdecydowanie sejmu, czerpanie korzyści z urzędów, nękanie chłopów, pijaństwo, bijatyki, zbytki możnowładców.
wydana w 1543 - tak jak „O obrotach ciał niebieskich” Kopernika i „Łaski, czy o karze za mężobójstwo” Modrzewskiego; w tym roku zmarł Klemens Janicki
dialog - forma wypowiedzi literackiej w postaci rozmowy dwu lub więcej osób
egzekucja praw i dóbr - ruch mający na celu unowocześnienie, naprawienie Rzeczypospolitej; zmuszał magnatów do zwrotu ziem należących do króla, propagował umocnienie unii z Litwą
„Żywot człowieka poczciwego” - życie cnotliwe to życie wg tego co dobre, cnota = zaleta, najwyższą cnotą jest sprawiedliwość,
topos Arkadii - motyw szczęśliwego życia bez zmartwień i trosk w zgodzie z naturą
ten utwór ma charakter parantetyczny (wskazuje czytelnikowi pewną drogę, zachowania, dydaktyzuje)
figliki - krótkie utwory liryczne, rymowane, wierszowane, z pointą, opisują zabawne wydarzenia z życia dworu
FRANCISZEK RABELAIS „Gargantua i Pantagruel”
hiperbola - wyolbrzymienie świata lub zjawiska, ma na celu zadziwienie i zaskoczenie
tak jak Rej:
prosty język, choć jest człowiekiem wykształconym
humorystyka, dowcip słowny
porównania
kieruje swoje wypowiedzi do ludzi prostych
różni się od Reja:
Rej - moralizatorstwo, realizm
Rabelais - rozrywka, fantastyka
ŁUKASZ GÓRNICKI
Żył w latach 1527-1603. Urodzony prozaik, poeta, tłumacz, publicysta; pisał językiem pięknym, przesadzonym; dorastał w Krakowie, 1545 - pisarz kancelaryjny, 1550 - wyjeżdża do Włoch na studia, potem dworzanin, kanclerz, ma niskie święcenia kapłańskie, 1561 - został nobilitowany
„Dworzanin polski” - rozmowa pomiędzy szlachcicami, bronił mowy ojczystej, utwór przeznaczony dla elity
JAN KOCHANOWSKI
Żył w latach 1530-1584. „Pieśniarz z Czarnolasu”, „ największy poeta przed Mickiewiczem”, „ojciec poezji polskiej” urodził się w Sycynie k. Radomia, zmarł nagle w Lublinie, pochowany w Zwoleniu, ojciec sędzia, średnia szlachta, miał guwernera
I okres: studia i podróże (1544-1559)
AK (1544-1545), Un. w Królewcu (reformacja), Un. w Padwie (humanizm), Francja (w Paryżu poznaje Piotra Ronsarda i Plejadę - pisanie w języku narodowym)
twórczość: wiersze łacińskie, hymn „Czego chcesz od nas, Panie...”, fraszki, pieśni, elegie, ody, epigramaty, „Pieśń o potopie”
II okres: dworski (1559-1570)
dwór Jana Firleja (reformacja, popiera ja, lecz zostaje przy katolicyzmie), Filipa Padnieskiego i Piotra Myszkowskiego (włącza się do polityki), sekretarz kancelarii Zygmunta Augusta (1564-1569)
twórczość: „Satyr” i „Zgoda” (1564), fraszki, pieśni, poezja okolicznościowa i polityczna, poematy („Szachy”), wiersze łacińskie („Do Ojca Świętego”), epika
III okres: czarnoleski (1571-1584)
1575 żeni się z Dorotą Podlodowską, 1579 umiera Urszula, niedługo potem Hanna
twórczość: wiersze, pieśni („Pieśń świętojańska o sobótce”), fraszki, parafraza Psałterza Dawidowego (1578), tragedia „Odprawa posłów greckich” (1578), Treny (1580)
fraszka - krótki utwór liryczny, rymowany, wierszowany, tematyka żartobliwa, ma pointę, rozróżniamy fraszki narracyjne (opisujące jakieś wydarzenie) i bajkowe (dowcip słowny)
topos exegi monumentum (Horacy) - nieśmiertelność sztuki i poety
wiersz stychiczny - wiersz nie podzielony na zwrotki
wiersz sylabiczny - stała liczba sylab w wersach, w wersach ponad 8 sylab występuje średniówka, stały akcent paroksytoniczny w klauzuli i (niekoniecznie) przed średniówką
klauzula - zakończenie wersów
akcent paroksytoniczny - akcent na przedostatnią sylabę
paralelizm składniowy - wersy równoległe, rozpoczynają się tak samo (anafory) i maja podobną budowę
dystych - forma wersyfikacji składająca się z 2 wersów (dwuwersowe zwrotki)
epikureizm - podstawą i celem życia jest szczęście, do szczęścia trzeba dążyć, szczęście to brak cierpienia, pozostawanie na tym co mamy, Bóg jest stwórcą, ale nie ingeruje w życie ludzi, nie ma śmierci, kiedy jest człowiek, nie ma człowieka, kiedy jest śmierć
pieśń - utwór liryczny, poważny ton, zajmuje się egzystencją człowieka, stroficzna, rytmiczna, wywodzi się od Horacego (carmen)
sielanka (idylla, bukolika) - gł. gat. lit. pastoralnej obejmujący utwory związane z życiem pasterzy, rybaków, rolników lub myśliwych, najczęściej ma postać monologu poprzedzonego lub przeplecionego opisem lub dialogiem
topos theatrum mundi - Bóg reżyserem, świat sceną, człowiek aktorem
topos Deus Artifex - Bóg - Artysta, to co tworzy jest piękne, jest sztuką
carpe diem - „chwytaj dzień”, żyj chwilą, gł. zasada horacjanizmu, jutro zależy od Boga, jest nieodgadnione
Wartości przekazane w pieśniach:
niestałość losu, niemożność pojęcia życia i śmierci rozumem (stoicyzm)
cnota jest jedną z najważniejszych rzeczy
patriotyzm
radość i zabawa, lecz z czystym sumieniem
za pieniądze się szczęścia nie kupi
wspaniałość wsi
harmonia
predestencja - życie i zbawienie zależy od Boga
łączy wiarę w Boga z filozofią antyczną i własnymi przekonaniami
psalmy - zbiór hymnów pochwalnych, dziękczynnych, pokutnych i błagalnych, napisał je Dawid, w przekładzie Kochanowski przedstawia Boga jako tego, który kocha ludzi, jest Ojcem, troszczy się o ludzi, zapewnia im długie, szczęśliwe życie
parafraza - swobodna przeróbka jednego tekstu w drugi, może się różnić formą
tren - wziął początek od epitafiów, wyraża żal po zmarłej osobie, wychwala jej zalety, utwór liryczny, okolicznościowy
Poglądy Kochanowskiego w Trenach:
zaprzecza stoicyzmowi
nie można osiągnąć szczęścia, każdemu przeznaczone jest cierpienie
sceptycyzm (niemożność poznania)
zwątpienie w życie po śmierci
nie można osiągnąć mądrości, mądrość nie wywyższa
negacja exegi monumentum
Budowa klasycznego trenu, a treny Kochanowskiego:
przedmowa treny I i II
wyrazy wzrastającego bólu treny III - VIII
zwątpienie treny IX - XI
uzasadnienie zwątpienia treny XII i XIII
szukanie ukojenia treny XVI i XVII
ukojenie treny XVIII i XIX
MIKOŁAJ SĘP SARZYŃSKI
Żył w latach 1550-1581. Niedużo napisał, jego dzieła wydał w 1601 jego brat Jakub przy pomocy spowiednika Mikołaja pod tytułem „Rytmy abo wiersze polskie”, podobno to nie była cała twórczość, przypisywane mu jest jeszcze 20 erotyków, choć żył w czasach Kochanowskiego uważany jest za poetę renesansowo-barokowego manieryzmu, studiował w Wittenberdze (źródło reformacji), gorliwy protestant, pojechał do Rzymu, powrócił na katolicyzm (niełatwe przejście), celem jego życia była śmierć, poeta metafizyczny - pisał o tym co nieziemskie, autor parafrazy Psalmów, kształtował się na mistykach hiszpańskich (Ludwik z Grenady, Teresa z Avilla, św. Jan od Krzyża)
sonet - utwór liryczny, dwie zwrotki czterowersowe, opisowe i dwie trzywersowe, refleksyjne (albo trzy cztero - i jedna dwuwersowa), epitety, rygorystyczna forma, przerzutnie, apostrofy, peryfrazy, oksymorony. Sęp mówi w sonetach o marności człowieka (człowiek ciągle walczy z szatanem, światem i ciałem, jest słaby, nieostrożny i rozdarty, ginie bez Boga, jest niegodny by go chwalić), paradoks sępowy (Bóg nie porusza się, poruszając wszystko inne), motywy wanitatywne - motywy marności, przeciwstawia elementy wanitatywne, przemijające, takie jak człowiek, ciało, świat (tenebrae) temu co stałe, bezpieczne, boskie - Bóg, dusza ludzka - (lux), tenebrae i lux są antynomiczne (przeciwstawne, opozycyjne), wszystko oprócz Boga, który jest tylko lux, jest rozdwojone (dualne) - ma lux i tenebrae
oksymoron - przeciwstawienia (czarny śnieg)
peryfraza - omownia, metaforyczny opis
Wiliam Szekspir (Shakespeare)
Żył w latach 1564-1616, Anglik, jako nastolatek uciekł z trupą wędrowną, powrócił do Londynu, początkowo pilnował dorożek, potem grał i pisał dla teatrów, przede wszystkim dla „The Globe”, tworzył utwory historyczne, komedie, tragedie i utwory z pogranicza gatunków. Główne dzieła to: „Hamlet”, „Makbet”, „Romeo i Julia”, „Sen nocy letniej”, „Otello”, „Król Lear”, „Burza”, „Poskromienie złośnicy”.

dramat antyczny dramat szekspirowski
obecność chóru z przewodnikiem brak
trzech aktorów na scenie nieograniczona liczba aktorów
bohaterowie jednolici psychologicznie, niezmienni bohaterowie zmienni
proste stroje stroje wyszukane
jednolitość stylistyczna i gatunkowa brak
funkcja oczyszczająca - katarsis funkcja rozrywkowa
trójjedność - jedność akcji, czasu i miejsca brak
Teatr elżbietański - teatr publiczny (1576), scena na wolnym powietrzu, otoczone budynkami, brak scenografii - kartki z napisami.