Wojny polsko–szwedzkie w XVII wieku.

W XVII w. Polska kilkakrotnie prowadziła wojny ze Szwecją, która rozwijała ekspansję na całe niemal wschodnie i południowe wybrzeże bałtyckie. W czasie tych wojen oprócz działań na lądzie toczyły się także zmagania na morzu, przy czym Szwedzi, mając liczniejszą flotę utrzymywali inicjatywę w swych rękach, blokując polskie wybrzeża i przerywając żeglugę. Flota polska prowadziła działania obronne, były one jednak aktywne, a okręty często wychodziły na Bałtyk.
Główną przyczyną wybuchu wojny był spór między dwoma gałęziami rodu Wazów. Powodem tego sporu była korona szwedzka, o którą konkurowali Zygmunt III i jego stryj Karol IX Sudermański. Po śmierci Jana III Wazy 18.IX.1592 r. królem Szwecji miał zostać jego syn Zygmunt III, który został koronowany w Uppsali 20.II.1594 r.
Podczas swej nieobecności w Sztokholmie władzę w jego imieniu sprawować miał jego stryj i Rada Królestwa. Po powrocie Zygmunta do Krakowa w Szwecji przewagę przejęła opozycja, na czele której stanął Karol IX. Dla ratowania swej władzy król polski w 1598 r. Jeszcze raz popłynął do Szwecji wraz z wojskiem zaciężnym. Pod Stegeborgiem pokonał armię Karola, ale 25.IX doznał porażki koło mostu Stangebro koło Linkping i musiał podpisać układ ze stryjem, według którego zmuszony był do wydania swych magnackich stronników i powrotu do Polski. W lipcu 1599 r. Sejm szwedzki (riksdag) zdetronizował Zygmunta i powołał na tron jego syna Władysława, ale pod warunkiem, że przyjedzie do Szwecji i przyjmie luteranizm. Zygmunt nie zamierzał jednak wysłać jedynaka na niepewne do Sztokholmu, ze wszystkich sił pragnął odzyskać koronę. Droga do tego celu wiodła jedynie przez wojnę, którą sprowokował 26.III.1600 r., kiedy na sejmie ogłosił przyłączenie szwedzkiej części Estonii do Rzeczpospolitej (co obiecał pactach conventach).
Konflikt miał jednak głębsze, bo gospodarcze przyczyny. Zdobycie kontroli nad świetnie prosperującym handlem bałtyckim zapewniało ogromne zyski. Pierwszym krokiem wiodącym Szwedów do zdobycia tego panowania było opanowanie Inflant, do czego Rzeczpospolita nie mogła dopuścić.
Kolejnym powodem, którego obawiała się ludność Szwedzka było narzucenie przez nowego arcykatolickiego króla odmiennej religii.
W 1605 roku Szwedzi ruszyli na Rygę , co groziło , w razie jej zdobycia opanowaniem całych Inflant. Wówczas Jan Karol Chodkiewicz szybkim marszem posunął swe oddziały w pobliże Rygi pod miejscowość Kirchom , gdzie doszło do bitwy. Taktyka oskrzydlenia nieprzyjaciela i wykorzystania husarii przyczyniło się do zwycięstwa Polaków.
Siły obu stron były nierówne i wynosiły:
- Polacy :
- 300 husarzy por. Wincentego Wojny (między piechotą)
- 300 rajtarów kurlandzkich ks. Fryderyka Kettlera (między piechotą)
- 650 husarzy,400 ochotników rotmistrza Jana P. Sapiechy (prawe skrz.)
- 300 husarzy, 200 arkabuzerów, 400 lekkich kozaków,
do 200 ochotników rotmistrza Tomasza Dąbrowy (lewe skrzydło)
- 700 husarzy Teodora Lackiego (centrum między piechotą i działami)

- Szwedzi :
- 4200-4600 żołnierzy piechoty ( Lennartsson i płk. Andreas Stywera)
- 1200-1500 jazdy (prawe skrz.- hr .Mansfeld, lewe skrz. Henryk Brandt)
- 3000-4000 żołnierzy piechoty
- 1000 jazdy ( Karol IX )
Mimo zwycięstwa pod Kircholmem wojna o Inflanty toczyła się nadal aż do śmierci Karola IX w 1611 roku. Po kilkuletniej przerwie w 1617 roku wojnę wznowiono i korzystając zaangażowania Polski a konflikt z Turcją wojska szwedzkie opanowały Rygę (1621) oraz inne miasta inflanckie. Po zdobyciu Rygi 25.IX.1621 Szwedzi wtargnęli do Kurlandii i zdobyli jej stolicę Mitawę. Niebawem hetman polny litewski Krzysztof Radziwiłł odzyskał to miasto i po długotrwałych walkach pozycyjnych zmusił przeciwnika do zawarcia nowego rozejmu (Mitawa), mającego obowiązywać do marca 1625 r. W czasie pokoju król miał zamiar przeprowadzić szereg reform wojskowych - zwiększyć liczbę piechoty i dział, zorganizować specjalne jednostki budowlane mające wznosić fortyfikacje polowe, utworzyć flotę wojenną. Z postulatów udało się zrealizować tylko ten ostatni. W latach 1624 - 1625 zbudowano 7 okrętów bojowych, których załogę stanowili Kaszubi.
W połowie 1625 roku Szwedzi zajęli całe Inflanty , a następnie przenieśli wojnę na obszar Prus Królewskich. Uderzenie wojsk Gustawa Adolfa na Pomrze Gdańskie w 1626 roku było bezpośrednia rywalizacją zamierzonych planów. Szwedzi zajęli port pruski w Piławie oraz obszary nadmorskie wraz z miastami Elblągiem , Malborkiem i Tczewem. Rozpoczęła się walka o ujście Wisły i blokada przez Szwedów portu gdańskiego.
W ciągu wielu lat trwania wojny Szwedzi nie zdołali zdobyć Gdańska . była to zasługa hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Po raz pierwszy też znaczące zwycięstwo w bitwie morskiej za Szwedami odniosła flota polska 28 listopada pod Oliwą , gdzie wojska polskie zdobyły w walce wręcz szwedzkie okręt admiralski , a drugi wysadzili w powietrze. Mimo pomocy wojsk austriackich nie udało się usunąć z Prus Szwedów. Nie byli oni w stanie zdobyć Gdańska , ale pustoszyli zajęte przez siebie ziemie. Sytuacji militarnej nie zmieniło nawet znaczące zwycięstwo hetmana Koniecpolskiego w 1629 roku pod Trzcianą.
Pod naciskiem dyplomacji francuskiej i holenderskiej walczące strony podpisały w 1629 roku sześcioletni rozejm w Starym Targu. Był on korzystny dla Szwecji , która zatrzymała miasta pruskie z wyjątkiem Gdańska , Pucka i Królewca , a także Inflanty na północ od Dźwiny. Szwecja uzyskała tez znaczne dochody z ceł w Gdańsku 3,5%.
Kolejny Waza na tronie polskim Władysław IV (1632-1648) nie rezygnował z pretensji do tronu szwedzkiego. Stało się to teraz bardziej realne gdyż po śmierci Gustawa Adolfa władze przejęła jego córka Krystyna. Opór szlachty polski i niechęć magnatów do wojny doprowadził do zawarcia w 1635 roku 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi. Szwedzi zrezygnowali z miast i portów pruskich , zaprzestali pobierania cła z handlu w Gdańsku , ale utrzymali zdobycze w inflantach. Rzecz pospolita utrzymała i obroniła ujście Wisły. Polska w pierwszej połowie szesnastego wieku była nie tylko nękana przez Szwedów, ale także mieliśmy problemy z Rosją i na domiar złego w 1648 roku na Ukrainie wybuchło powstanie kozackie.
Osłabienie Rzeczpospolitej pragnęła wykorzystać Szwecja , która dążyła do całkowitego opanowania wybrzeża Bałtyckiego. Kilka lat przed wybuchem "Potopu Szwedzkiego" dogasała w Europie wojna trzydziestoletnia która skończyła się 1648 r pokojem westfalskim.
W lipcu 1655 wojska Szwedzkie zaatakowały Polskę od strony Pomorza Szczecińskiego oraz od Inflant. Szwedom zależało szczególnie na opanowaniu Prus Królewskich, Żmudzi, Kurlandii oraz podporządkowaniu sobie Prus Książęcych , co w konsekwęcji odcięło Polskę od morze a Szwedom zapewniło kontrole nad całym dorzeczem Wisły i Niemna. W 1655 roku
Szwedzi przy pomocy części opozycyjnej magnaterii Krzysztofa Opalińskiego (wojewody poznańskiego ) Andrzeja Karola Grudzińskiego skłonili oni wielkopolskie pospolite ruszenie do kapitulacji pod Ujściem. Zaczęły się pertraktacje. Wkrótce po tym wydarzeniu 18 sierpnia książę Janusz i Bogusław Radziwiłłowie poddali się w Kiejdanach Szwedom insynujac projekt utworzenia z ziem Litewskich oddzielnego państwa. Za ich przykładem poszli inni. W początku września poddała się Warszawa. Kraków broniony dzielnie przez Stefana Czarnieckiego skapitulował w II połowie października , Jan Kazimierz miał uchodzić wraz z dworem na Śląsk. Szwedzi opanowali prawie całą Polskę . Zaczęli jednak grabić miasta i wsie. Chciwość i brutalność ich zgubiła. Grabiony kraj powoli zaczynał budzić się z letargu. W okresie od 19 listopada do 25 grudnia skutecznie broniła klasztoru na Jasnej Górze niewielka, chłopsko - mieszczańska załoga. Obroną Jasnej Góry kierował przeor paulinów ksiądz Augustyn Kordecki . Wieść o nadchodzeniu większych oddziałów polskich z odsieczą oraz powstaniu ludowym na Podgórzu przyczyniło się do odstąpienia Szwedów od Częstochowy. Obrona klasztoru wpłynęła mobilizująco na cały naród. Ruch antyszwedzki ogarnął przede wszystkim Podkarpacie. Górale Żywiecczyzny podjęli akcję partyzancką. Udało im się przepędzić Szwedów z wielu miejscowości. W różnych częściach Rzecz pospolitej dochodziło do wystąpienia chłopów i mieszczan przeciw najeźdźcą. Pod wodzą hetmanów koronnych Stanisława Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego zawiązał się pod koniec grudnia 1655 r konfederacja tyszowiecka , która zadeklarowała wierność Janowi Kazimierzowi. W styczniu 1656 roku po powrocie króla ze Śląska , konfederacja tyszowiecka przekształciła się w Łańcucie w konfederacje generalną. Na czele sił polskich stanął Stefan Czarniecki . prowadzona przez niego wojna podjazdowa zaczęła przynosić liczne straty i szkody Szwedom.
Tymczasem Jan Kazimierz przybył do Lwowa i tam 1 kwietnia 1656 złożył śluby. Niestety śluby były tylko manewrem , dokonanym pod wrażeniem walki chłopów i mieszczan za Szwedami mającym na celu zmobilizowanie do większych wysiłków. Wojna ze Szwedami nie była jeszcze skończona. Wiosna 1656 roku przyniosła odzyskanie Warszawy , ale sukces ten okazał się nietrwały. Karol Gustaw zyskał tym czasem poparcie od lennika Fryderyka Wilhelma księcia Pruskiego i elektora brandenburskiego w jednej osobie, dzięki jego posiłkom zdołał rozstrzygnąć na swą korzyść bitwę pod Warszawą w lipcu 1656 . W trakcie tej bitwy omal nie zginął Karol Gustaw. Ostatecznie bitwa na korzyść Szwecji. Karol Gustaw zrezygnował z zagarnięcia całej Polski i zaczął swe plany jej rozbioru. Drogą dyplomatyczną doszło do podpisania układy w Radnot na Węgrzech w 1656 między Szwecją , Brandenburgią, Siedmiogrodem i litewskimi Radziwiłłami Brandenburgia miała otrzymać Wielkopolskę , a Radziwiłłowie mieli się usamodzielnić na Litwie. W początku 1657 roku ruszyła na nasz kraj armia Rakoczego , szerząc wielkie zniszczenie. Sukcesy Karola
2zaniepokoiły wiele państw, dlatego w 1656 roku Rosja zawarła rozejm z Polską. Pomoc nadeszła także ze strony Habsburgów , wreszczcie wojnę Szwecji wypowiedziała także Dania. Zmusiło to do opuszczenia Polski przez Karola Gustawa i skierowaniu połowy sił przeciw Duńczykom. Fryderyk III król Danii wypowiedział wojnę Szwecji , ale Duńczycy ponieśli klęskę. Szwedzi zajęli całe Inflanty , obrona duńska skoncentrowała się tylko na wyspach. Łudzono się , że brak floty nie pozwoli na opanowanie Szwedom wysp, Karol X Gustaw ruszył wraz z wojskami gdy tylko zaczęła się zima w 1658 roku. Przeszedł po lodzie Wielki Bełt i zajął szereg wysp. W lutym 1658 roku Dania musiała przyjąć niezwykle ciężkie warunki pokoju w Roskilde. Wycofał się z polski również Rakoczy. W końcu nawet Fryderyk Wilhelm odstąpił od Szwedów , wytargując sobie za to w traktatach wielawsko - bydgoskich w 1657 roku suwerenność Prus Książęcych. W dodatku otrzymał on także w lenno Lębork i Bytów w ten sposób mały skrawek ziem polskich.
W 1657 roku Rzeczpospolita zawarła układ z Austria i wojska cesarskie przyszły nam na pomoc. Po zerwaniu przez Szwecje układu w Roskilde i wznowienie wojny z Danią w 1658 roku silna flota holenderska wyruszyła na pomoc Duńczykom.
Powoli Szwedzi tracili swe zdobyte w Polsce miasta i posiadłości. Wojska polskie pod władzą Czarnieckiego ruszyły na pomorze zachodnie (teren wpływów szwedzkich). Zajęli w 1658 roku wyspę Alsen, co rozstawiło morskie oddziały. Szwedzi , przeciw której sformowała się koalicja , znalazła się w krytycznej sytuacji. Przed zupełne klęską uratowała ją dyplomacja francuska, która doprowadziła do rokowań. Już wiosną 1657 dyplomata francuski Antoni de Lambres nakłaniał dwór polski do porozumienia z Karolem Gustawem , za cenę oddania Prus Książęcych. Niepowodzenia Szwecji w równoczesnej wojnie z Danią i Holandią oraz nagła śmierć Karola Gustawa przyśpieszyły porozumienie. Po wielomiesięcznych rozmowach 3 maja 1660 w Oliwie pod Gdańskiem podpisano traktat kończący wieloletnie zmagania. Jan Kazimierz zrzekł się roszczeń do tronu szwedzkiego , ale utrzymywał dożywotnio tytuł króla Szwedów , Gotów i Wandalów. Rzeczpospolita zrezygnowała z posiadanej od dawna przez Szwedów większej części Inflant, zachowując ich południowo-wschodnią część Dyneburgiem, zwane odtąd Inflantami Polskimi. Rzeczpospolita miała przestrzegać prawa do swobodnego wyznawania religii protestanckiej na jej terenie. Szwecja miała zwrócić zagrabione dobra kultury. Skutki wojny za Szwecją były nie korzystne dla polski , straszliwe zniszczenia , utrata lenna pruskiego , ostateczna utrata większości Inflant , przepadek dóbr kulturalnych , znaczne starty ludności spowodowane działaniami wojennymi i zarazą. Wzrost ksenofobi (niechęć do obcych narodów)i nie tolerancji w państwie. Spadek międzynarodowego znaczenia Polski, wzmocnienie Brandenburgii , demoralizacja klasy rządzącej.
Od końca XVII wieku w strefie bałtyckiej narastały nowe konflikty i rywalizacja miedzy państwami zainteresowanymi w zabezpieczeniu swoich interesów nad Bałtykiem. Równowaga ustanowiona po pokoju w Oliwie została zakłócona kiedy państwo rosyjskie pod rządami Piotra I poczęła konsekwentnie realizacje planów przywrócenia Rosji dostępu do morza. Pierwotnie Piotr I zamierzał kontynuować wojnę z Turcją , która dałaby Rosji dojście do morza Czarnego. Piotr I udał się w podróż na zachód. W drodze powrotnej do Rosji , Piotr spotkał się w Raucie z Augustem II Sasem , królem polskim , a jednocześnie elektorem saskim. W czasie narad postanowiono , że Polska i Rosja razem rozpoczną wojnę przeciw Szwecji (sierpień 1698). August II do wojny skłonił przede wszystkim dynastyczne interesy Wettinów liczył bowiem , ze w wyniku wojny zdoła przemienić elekcyjny tron Polski w dziedziczną monarchie. Ani Saksonia , ani Rzeczpospolita nie miały w tym czasie istotnych powodów do wznawiania konfliktu ze Szwecją.
Moim zdaniem do głównych przyczyn wojny Polski ze Szwecją można zaliczyć:
a) sejm szwedzki zaniepokoił się możliwością przeprowadzenia rekatolicyzmu przez Zygmunta III Wazę i zdetronizował go z tronu szwedzkiego, królem obwołano jego stryja Karola Sudermańskiego,
b) Zygmunt III Waza przekazał Polsce w pacta conventa Estonię – południowe Inflanty,
c) konflikt dynastyczny,
d) walka o miejsce nad Bałtykiem,
e) Szwedzi chcieli utworzyć z Bałtyku szwedzkie jezioro wewnętrzne – ogromne możliwości zysku,

Szwecja.
a) około 1 miliona ludności,
b) rolnictwo miało drugorzędne znaczenie – drzewo, miedź, żelazo,
c) brak gospodarki folwarcznej,
d) dobrze rozbudowana flota – tzn. że już od dawna Szwecja planowała wojnę z Polską