Etos rycerski w literaturze wybranych epok.

Etos - z greckiego ethos czyli zwyczaj. Zespół wartości, powszechnie przyjętych i akceptowanych przez uczestników kultury rycerskiej (inaczej – rycerzy). Stanowił zbiór norm, które ustalały się przez stulecia i wyznaczały wzorzec osobowy idealnego rycerza oraz kształtowały wzory zachowań przyjętych w społeczności rycerskiej. Etos rycerski w dużym stopniu wpływał też na tożsamość klasową rycerstwa – był tym, co odróżniało rycerza od chłopa czy mieszczanina, określał ogólny styl życia rycerzy. Jego ślady zachowały się w wielu źródłach, takich jak średniowieczna literatura piękna (np. pieśni o czynach), kroniki, miniatury, itp.

Na etos rycerski składały się cnoty rycerskie, czyli najważniejsze przedmioty, wartości, jakimi powinien odznaczać się wzorowy rycerz. Idealny przedstawiciel stanu rycerskiego powinien wyróżniać się tężyzną fizyczną oraz takimi cnotami, jak odwaga, waleczność, poczucie sprawiedliwości. Ponadto wzorowy rycerz powinien być wyćwiczony w boju, dobrze trzymać się na koniu, celnie strzelać z kuszy i łuku, często i chętnie uczestniczyć w turniejach, polować i... tańczyć. Ponadto obowiązywał rycerzy kult poezji i kult kobiety - damy serca.

Bez wątpienia ważną częścią etosu rycerskiego było słynne "verbum nobile", czyli rycerskie słowo, które starczało za przysięgę, i które sprzeniewierzyć można było tylko kosztem honoru. Rycerz musiał być zatem wierny ideałom i zobowiązaniom podjętym szczególnie w stosunku do równych sobie. Rycerz był ciągle poza domem w poszukiwaniu sławy , synowie kształcili się na obcych dworach, ale ród okazywał się zwarty i , jeśli chodzi o zemstę, obowiązywała także odpowiedzialność rodowa".

Za panowania Bolesława I Chrobrego została przedstawiona w sześciu punktach zasady zachowania rycerza wobec pana: "Ten, kto przysiągł na wierność, nie mógł dopuścić do żadnej krzywdy na ciele pana, do żadnej szkody na jego posiadłości, do żadnego uszczerbku na jego honorze, do uszczerbku w stanie posiadania, do ograniczenia jego swobody działania". Wasal musiał wiernie służyć swemu panu, którego z kolei obowiązywała we wszystkim wzajemność. Oprócz obowiązków wobec pana, rycerz powinien szczególnie okazywać wdzięczność osobie, która dokonała jego pasowania oraz opieką swoją obdarzać wdowę lub sierotę.

Etos rycerski miał się najpełniej wyrażać w czasie walki, jednak to wcale nie zwycięstwo decydowało o rycerskości, ale sposób w jaki zostało ono osiągnięte. To, czy rycerz poniósł śmierć, nie było wcale takie ważne, bowiem była ona czymś szlachetnym, niejako najdoskonalszym zakończeniem biografii. Rycerskość dyktowała szacunek dla rywala i dumę. W czasie walki musiały istnieć równe szanse: Jeśli rycerz, z którym się walczyło spadł z konia, ten, kto go strącił również zsiadał dla równości szans. Lancelot wołał: "Nie zabiję nigdy rycerza, który spadł z konia. Boże broń mnie przed takim czynem!!!"

Henryk Sienkiewicz w "Krzyżakach" napisał: "Wolno było ówczesnemu rycerzowi nie zważać na przeszkody, ale nie wolno było złamać żadnej z zasad etosu rycerskiego".



Ogólnie przyjąć można, że w skład etosu rycerskiego wchodziły następujące wartości:
• Dobre urodzenie – stanowiło jeden z podstawowych atrybutów rycerza. Legitymowanie się bogatym drzewem genealogicznym było powodem do dumy i potwierdzało wysoką pozycję społeczną.
• Stanowa solidarność rycerska – jej wyrazem na gruncie kultury Europy Zachodniej była na przykład idea bractw rycerskich, mająca swoją kontynuację w powoływaniu towarzystw turniejowych.
• Hojność – skąpstwo było cechą pogardzaną, charakterystyczną dla chłopa lub mieszczanina. Prawdziwy rycerz powinien być rozrzutny. Hojność przysparzała sprzymierzeńców, a okazana truwerowi mogła opłacić się z nawiązką, gdyż obdarowany sławił imię darczyńcy w swojej dalszej drodze.
• Żądza sławy – rycerz szukał okazji do nadania rozgłosu swojemu imieniu zarówno na polach bitew, na polowaniu, jak i w turniejowych szrankach. Starania o dobre imię i sławę po śmierci nieustannie przejawiają się na kartach średniowiecznych kronik.
• Odwaga – zarzucenie rycerzowi tchórzostwa stanowiło największą – oprócz oskarżenia o wiarołomstwo – zniewagę. Chęć wykazania odwagi połączona z przeświadczeniem o własnej nieograniczonej mocy bywała tak silna, że przeczyła zdrowemu rozsądkowi, doprowadzając do śmierci całe chorągwie rycerstwa, szarżujące na przeważające liczebnie wrogie wojska.
• Wierność danemu słowu – odróżniała rycerza od chłopa i mieszczanina, z zastrzeżeniem jednak, że dotyczy ona tylko osób równych stanem. Szczególnie ważną odmianą tej wierności, na której opierał się w zasadzie system feudalny, była wierność seniorowi.
• Etyka walki – była jednym z najważniejszych składników rycerskiego etosu. Tworzyły ją dbałość o równe szanse w walce (nieatakowanie słabszych, dozbrajanie przeciwnika), powinność ataku twarzą w twarz oraz szacunek dla przeciwnika – szacunek ten wszakże ograniczał się do przeciwników dobrze urodzonych.
• Siła fizyczna, uroda, wdzięk – cechy bezspornie odróżniające rycerza go od plebsu. W literaturze rycerskiej dobrze urodzonego wojownika cechuje już od dziecka niespotykana siła i walory fizyczne.
• Szlachetna postawa wobec kobiet – dzięki literaturze rycerskiej pojawił się pogląd, że myśl o ukochanej wzmacnia rycerza w boju, nadając mu cech wyższych – wojownik walczył już nie tylko o swój honor, ale także sławił imię swej wybranki.


W średniowieczu nastąpił rozkwit rycerstwa. Etos rycerski średniowieczny ukształtował się w kręgu rycerstwa europejskiego i utrwalił się w opowieściach o sławnych bojach stoczonych przez rycerzy Karola Wielkiego. Wtedy to zaczęła rozwijać się kultura dworska. Kultura dworska z Francji rozszerzyła się na całą Europę. Tak wytworzył się w średniowieczu system etyki nawiązujący do zasad starożytnych. Podstawą jej był honor, umiar, dzielność, miłość - kult kobiety.

Rycerstwo obok duchowieństwa w średniowieczu stanowiło elitę społeczeństwa klasowego. Od XIII w. rycerstwo nabrało charakteru dziedzicznego - klasa zamknięta. Do najstarszych i najsłynniejszych etosów należą:

- Pieśń o Rolandzie
- Pieśń o Tristanie i Izoldzie
- O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu

Rycerze średniowieczni walczyli w obronie wiary, pokoju i sprawiedliwości. Szukali sławy, bronili honoru własnego i swojej damy. Wierność honorowi - najważniejsza wartość obok wiary. Roland ginie broniąc wiary i honoru - postać historyczna, rycerz Karola Wielkiego. Zginął w 778 r. podczas powrotu z wyprawy do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Dowodził tylną strażą wojsk francuskich. W czasie przeprawy przez Pireneje uzbrojeni ludzie napadli na tylną straż i zabili Rolanda wraz z jego towarzyszami. Z biegiem czasu postać obrosła legendą. W okresie wypraw krzyżowych - ideał rycerza chrześcijańskiego (Pieśń o Roladzie) (datowana na XIII w.). Cechy rycerza u Rolanda: odwaga, honor, miłość Boga, wierność królowi i ojczyźnie. Napadnięty przez Saracenów (z eposu) nie dmie w róg by wezwać posiłki, mówi przyjacielowi ( trzeba nam tu wytrwać dla naszego króla. Dla swego pana trzeba ścierpieć wielką niedolę i znosić wszelkie gorąco i wielkie zimno i oddać skórę i nałożyć głowę. Nie daj Bóg aby przeze mnie hańbiono mój ród i aby słodka Francja miała iść w pogardę.)

Ważnym elementem walki rycerskiej była odwaga aż do śmierci - lekceważenie śmierci. Niejednokrotnie zachowanie dla nas samobójcze, lekkomyślne np. Roland lekceważy śmierć, nie wzywa pomocy mimo, iż nie ma szans na zwycięstwo wobec przewagi wroga. Nie chce okazywać strachu przed śmiercią. Poświęca życie swoich towarzyszy dla zachowania honoru.

Rycerz musiał promieniować urodą, siłą. Siła była niezbędna ponieważ rycerze posiadali ciężkie zbroje np. osiłkiem był Zbyszko z Bogdańca (Krzyżacy) - ściskał gałęzie - sok puszczały, wypuszczał się z widłami na niedźwiedzie.

Rycerz zabiegał o poddawanie swej sławy licznym próbom. Nie wypadało mu siedzieć w zamku. Szukał okazji do wsławienia się (błędni rycerze np. Don Kichot). Błędnych rycerzy sparodiował Cerwantes w powieści renesansowej (Don Kichot) - parodia eposu rycerskiego. Autor najpierw sam rozczytywał się w powieściach rycerskich.Ośmiesza przygody rycerskie Don Kichota - nie jest bogaty - ubogi, szalony szlachcic uwierzył, że jest rycerzem. Przygody jego ukazane są dwustronnie tzn. w rzeczywistości i takimi, jakimi wydają się w szalonym umyśle bohatera. Zgodnie z tradycją Cerwantes wyposaża Don Kichota w wiernego giermka. Jest to z pochodzenia chłop, widzi rzeczy w rzeczywistości, ale jest przywiązany do swojego pana i wyspy, którą mu obiecał. Rycerz chcąc się wsławić walczył w turniejach - popisy odwagi, siły, umiejętności. Z ideą walki w etosie rycerskim wiąże się szacunek rycerza dla przeciwnika. Wiąże się z pojęciem solidarności rycerskiej - obejmowała także wrogów należących do rycerstwa. W jednej z legend francuskich gdy pospolity żołnierz zabił rycerza z wrogiego obozu, jego pan - rycerz kazał go powiesić. W opowieści o Rolandzie jeden z rycerzy Karola Wielkiego został schwytany podstępem przez Saracenów, w czasie pojedynku. Jego przeciwnik oddaje się w ręce Karola Wielkiego nie aprobując tego - chce go uwolnić na drodze wymiany.

Walka podlegała także zasadom etyki rycerskiej, rycerz nie mógł zabić drugiego gdy ten spadł z konia. Lancelot przez całe życie wyrzucał sobie, że w walce zabił dwóch nie uzbrojonych choć uczynił to nieświadomie. Uważał, że to go zhańbiło. Dla pokuty zapowiada pielgrzymkę w zgrzebnej koszuli. Etos nie dopuszczał ataku w plecy. Nakazywał też by zwycięzca pojedynku spędził na polu walki cały dzień do północy by okazać gotowość do podjęcia wyzwania. Obok rycerza walczył jego giermek. Bardzo ważny był koń rycerza, sławny jak rycerz, posiadał imię. W dawnych opowieściach konie mówiły ludzkim głosem. Także miecze rycerzy miały swoje własne imiona. Hasłem rycerzy: bić się i kochać. Obowiązkiem rycerza było być zakochanym. Wbrew opiniom miłość na odległość nie …., ale miłość zmysłowa, nawet grzeszna. Mimo, że jest to miłość występna sympatie są po stronie kochanków.


W renesansie rycerza zastąpiono ideałem patrioty. Ideał patrioty odnaleźć można w wielu dziełach epoki renesansu. Przewijać się on będzie w twórczości ks. Skargi, Frycza Modrzewskiego, a także w utworach Kochanowskiego. Wzorzec ten spełnia człowiek, który stawia dobro ojczyzny ponad swe sprawy osobiste, nie żałujący dla niej trudu, swych dóbr, a często także i życia. Jest oddany dla sprawy państwa, kieruje się jego dobrem. Zwłaszcza Antenor, jeden z bohaterów "Odprawy posłów greckich" stanowić może wzór prawdziwego patrioty. Jest szczery, nieprzekupny, odważny, poważny, rozsądny i nieustępliwy. Do końca pozostaje wierny własnemu krajowi, nie odłącza się od niego, nawet w trudnych okresach.

W baroku królował w Polsce sarmatyzm i mówiąc o barokowych rycerzach mamy na myśli ten właśnie stan. Literatura sarmacka to przeciwność magnackiej, czyli swojska, zapatrzona we własną szlachecką tradycję i wręcz nie chętna wobec obcych wzorów, tworzy ideały Sarmaty. Głosiła kult tradycji, włącznie z własnym tradycyjnym strojem – kontuszem. Wyznawała religie katolicką, często popadając w skrajny dewotyzm lub nietolerancje. Według XVI wiecznych historyków szlachta miała wywodzić się od starożytnych Sarmatów – dzielnych wojowników spokrewnionych ze Scytami i wywodzących się z rycerstwa polskiego. W „Pamiętnikach” J. H. Paska jasno przedstawiona jest mentalność siedemnastowiecznego szlachcica – Sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do miodu, kultywujący tradycję. Wzór szlachcica był wzorem nie tylko świeckim, prawdziwy Sarmata był także dobrym katolikiem. Ideały chrześcijańskie uległy spłyceniu, prymitywizacji. Bohater Pamiętników chodzi często do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, składa ofiary, ale przy tym dokonuje zajzdów na cudze domy, pije, katuje poddanych.

W następnej epoce tj. w oświeceniu następuje zanik ideologii rycerstwa i walki, aby odżyć na nowo w romantyzmie.Epoka romantyzmu, ktora byla doba niewoli i rozdarcia Polski miedzy trzech zaborcow. W tym okresie pojawil sie niemal nowy epos rycerski, a bylo to spowodowane wlasnie biegiem historii. To ona, w pewien sposob, narzucila taki model postepowania, gdyz dla mlodych ludzi owczesne czasy oznaczaly spiski i dzialalnosc konspiracyjna, zagrozenie wiezieniem, zeslaniem i wreszcie udzial w powstaniu. Zas sprawy prywatne zeszly na dalszy plan. Nowy bohater rzucil sie w wir walki o wolnosc i jest to cecha jak najbardziej pozytywna, gdyby nie sposob owej walki. A byla to metoda podstepu, spisku i zdrady, ktora nie zawsze godzila sie z owczesna moralnoscia. I tak wlasnie było w przypadku Konrada Wallenroda, człowiek, który walczy za słuszne idee, aby osiągnąć swój cel używa środków nieetycznych, moralnie nagannych. Łatwo zauważyć, że romantyzm czerpał wiele z średniowiecza. Adam Mickiewicz tworzy także „Dziady” i umieszcza w nich bohatera romantycznego, którego przeważnie punktem wyjścia jest miłość, lub bunt przeciwko światu następuje metamorfoza w bojownika o ojczyznę i nieetyczny czyn prowadzący do niejasne j przyszłości. Natomiast w „Panu Tadeuszu” jasno widać zapał a jednoczesne nie przygotowanie do walki zbrojnej w celu wyzwolenia ojczyzny. Mamy obraz polskiej szlachty zaściankowej chętnej, lecz podobnie jak w baroku zadufanej w sobie i przeświadczonej o swojej wyższości.

W pozytywizmie znajdujemy głównie nawiązania do poprzednich epok w postaci „Trylogii” i „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza i „Faraona” Bolesława Prusa. Lecz założenia tej epoki nie sprzyjały walce, lecz rozwojowi materialnemu narodu.

Młoda Polska jest ostatnią epoka w której występuje wątek rycerza. W utworze S. Wyspiańskiego pt.: „Wesele” gdzie postać Zawiszy Czarnego, który pokazuje Poeci Polskę i jej wielkie narodowe zwycięstwa. W późniejszych epokach etos rycerza nie jest już przywoływany.

Ten wzorzec moralny, mocno zakorzeniony w średniowieczu, pozostawił także swoje ślady w pozniejszych okresach literackich.Mozna jednak zauwazyc, ze ow etos zmienial sie z uplywem czasu, a dokladniej, tworcy wzbogacali swoje postacie rowniez innymi cechami, ktore niekoniecznie byly przymiotami rycerza. Albowiem juz w dobie romantyzmu pojawiali sie bohaterowie reprezentujacy wprawdzie idealy rycerskie, jednazke czesto ich zamiary byly rozne od wykonywanych dzialan, niweczacych conty, ktore posiadali. W ten sposob mozna stwierdzic, ze stawali sie oni tylko czesciowo rycerzami, gdyz przeszkadzala im w tym, chec zmian, w ich mniemaniu na lepsze, czesto konczaca sie spiskiem. Zas spisek to juz sprzeniewierzenie sie kodeksowi rycerskiemu. Aczkolwiek mozna polaczyc oba te etosy, gdyz nie wykluczaja sie one wzajemnie. Poniewaz mozliwe jest bycie jednoczesnie i rycerzem i spiskowcem, literatura ma na to wiele przykladow. Natomiast postawa taka byla stawiana jako wzorzec postepowania mlodemu pokoleniu, model rycerza odpowiadal owczesnym zapotrzebowaniom. Lecz nie oznacza to, ze ideal prawdziwego rycerza calkowicie zanikl. Wrecz przeciwnie, nawet we wspolczesnych utworach literackich mozna taka postawe odnalezc