Przeszkody małżeńskie

I. Ogólna charakterystyka.

Zawarcie małżeństwa jest jednym z ważnych uprawnień człowieka . Z tego nie wynika, że każdy człowiek może zawierać małżeństwo bez żadnych ograniczeń. Kodeks Prawa Kanonicznego stwierdza, że „małżeństwo mogą zawierać wszyscy, którym prawo tego nie zabrania". Ograniczenia mogą pochodzić zarówno ze strony prawa Bożego (naturalnego i pozytywnego), jak i ze strony prawa ludzkiego, a więc także kanonicznego. W związku z tym pojawia się pojęcie przeszkody małżeńskiej.
Przeszkodą, w szerokim znaczeniu, jest okoliczność, która na mocy prawa Bożego lub ludzkiego nie pozwala zawrzeć małżeństwa ważnie lub godziwie. Okoliczność ta może dotyczyć nie tylko osoby, lecz także zgody małżeńskiej oraz formy zawarcia małżeństwa. Przeszkoda w ścisłym znaczeniu, to pewne określone cechy osobiste i okoliczności rzeczowe, które nie pozwalają osobom nimi obarczonym na ważne zawarcie małżeństwa, dotyczą one bezpośrednio danej osoby. Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich dodaje, iż przeszkoda, choćby dotyczyła tylko jednej strony, czyni jednak małżeństwo nieważnym.
Pragnę tu przedstawić przeszkody w sensie ścisłym i tylko te, które powodują nieważność związku małżeńskiego w momencie jego zawierania. Te przeszkody w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r. nazwano zrywającymi. Kodeks Jana Pawła II z 1983 r. wymienia 12 takich przeszkód (zrywających). Przeszkody małżeńskie podzielono na:
- publiczne
-tajne.
Z uwagi na pochodzenie wyróżnia się:
- przeszkody z prawa Bożego (impotencja, pokrewieństwo w pierwszym stopniu linii prostej, istniejący węzeł małżeński)
- z prawa kościelnego - będą nimi pozostałe przeszkody wymienione przez KPK.
Dzieli się też miedzy innymi przeszkody na:
- absolutne (zabraniają małżeństwa w sposób absolutny z kimkolwiek - istniejący węzeł małżeński lub święcenia)
-względne (nie pozwalają na małżeństwo jedynie z określonymi osobami - np. pokrewieństwo lub powinowactwo).
Przeszkoda małżeńska jest prawem, a więc obowiązuje wszystkich i na stałe. Zakaz zawarcia małżeństwa pochodzi od kompetentnego przełożonego kościelnego, odnosi się do konkretnej osoby i bywa wydany tylko czasowo. Zawiera on sankcję jedynie niegodziwości małżeństwa wbrew jemu zawieranego, nie przekreśla zaś ważności. Zakaz ma na celu zapobieżenie zawieraniu małżeństwa w sytuacjach wątpliwych i wymagających interwencji przełożonego kościelnego.
W ustawodawstwie kościelnym, dla osiągnięcia większego dobra przewidziano możliwość dyspensowania od przeszkód małżeńskich, to jest rozluźnienia prawa czysto kościelnego w poszczególnym wypadku.


II. W Kodeksie Prawa Kanonicznego wylicza się obecnie następujące przeszkody zrywające:
1. Młody wiek; mężczyzna przed ukończeniem szesnastego, a kobieta czternastego roku życia. Konferencje Biskupów mogą tę granicę podnieść.
2. Niemoc płciowa, impotencja itd.
3. Istniejący już węzeł małżeński: “nieważnie usiłuje zawrzeć małżeństwo osoba związana węzłem poprzedniego małżeństwa, chociażby niedopełnionego”.
4. Różność religii; gdy jedna ze stron jest ochrzczona i przynależy do Kościoła katolickiego, a druga jest nie ochrzczona (disparitas cultus)
5. Przyjęte wcześniej wyższe święcenia, poczynając od diakonatu.
6. Uroczysta profesja zakonna, zobowiązująca do zachowania ślubu czystości.
7.Uprowadzenia. Mężczyzna nie może zawrzeć małżeństwa z kobietą, którą uprowadził lub tylko przetrzymuje z zamiarem zawarcia z nią małżeństwa, zanim nie zostałaby uwolniona i sama nie zdecydowała się na nie jako w pełni wolna.
8. Występek, gdy został naruszony porządek moralny i społeczny; np. ktoś zadał śmierć swemu współmałżonkowi lub stał się jej przyczyną, względnie tak samo postąpił w odniesieniu do współmałżonka innej osoby, aby się później z nią pobrać.
9. Pokrewieństwo. Przeszkoda obowiązuje w linii prostej zawsze i we wszystkich stopniach. W linii bocznej małżeństwo jest nieważne do czwartego stopnia. Nie mogą więc zawrzeć ważnego małżeństwa: brat i siostra, brat stryjeczny z siostrą stryjeczną, lub brat cioteczny z siostrą cioteczną. Nieważne jest też małżeństwa z siostrą lub bratem ojca lub matki.
10. Powinowactwo, wynikające z ważnie zawartego związku małżeńskiego, przez co nastąpiła bliskość osób, jaka odtąd zachodzi pomiędzy jednym z małżonków i krewnymi współmałżonka.
11. Przyzwoitość publiczna. Powstaje z nieważnego małżeństwa, z chwilą nawiązania współżycia oraz notorycznego lub publicznego konkubinatu.
12. Przeszkoda pokrewieństwa prawnego, powstałego poprzez adopcję.


Kompetentna władza kościelna może dyspensować od niektórych przeszkód małżeńskich.




III. Charakterystyka.

1. Przeszkoda wieku.
Ze względu na wielkie znaczenie małżeństwa, wymaga się od nupturientów wystarczającej dojrzałości fizycznej i psychicznej, uzdalniającej do pożycia małżeńskiego oraz do uświadamiania sobie w wystarczający sposób praw i obowiązków dotyczących małżeństwa i rodziny. Stąd troska Kościoła o to, aby małżeństwo zawierały osoby wystarczająco dojrzałe. Jednak prawodawca znajduje się w specyficznej sytuacji, ponieważ wydawane przez niego zarządzenia muszą mieć na uwadze wszystkie długości i szerokości geograficzne kuli ziemskiej, a tym samym różnorodną sytuację w zakresie wspomnianej dojrzałości. Z tej racji prawo wyznacza stosunkowo niski wiek. Tak więc nie może zawrzeć ważnego małżeństwa mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia i kobieta przed ukończeniem czternastego roku życia.
Według prawa rzymskiego koniecznym warunkiem zawarcia małżeństwa była dojrzałość fizyczna stron. Dojrzałość tę kobiety osiągały dwunastego roku życia, mężczyzna natomiast po ukończeniu czternastu lat.
Tak pojęta przeszkoda braku wieku miała charakter względny, ponieważ małżeństwo uchodziło za ważne nawet przed ukończeniem dwunastego i czternastego roku życia, jeżeli w konkretnym przypadku strony były dojrzałe pod względem fizycznym i były zdolne do spełnienia małżeństwa, a jednocześnie dojrzałość umysłowa pozwalała na zrozumienie czym jest małżeństwo.
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku podniósł granicę wieku, jaka trzeba było osiągnąć, aby ważnie zawrzeć małżeństwo. Zażądał bowiem od kobiety ukończenia czternastego, a od mężczyzny szesnastego roku życia.
Przeszkoda braku wieku sama ustaje przez dojście do przepisowego wieku. Gdyby jednak narzeczeni mieli poważny powód do zawarcia małżeństwa przed osiągnięciem wymaganego wieku muszą uzyskać dyspensę ordynariusza miejscowego.
Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego upoważnia Konferencję Episkopatu, do ustalenia wyższego wieku do godziwego zawarcia małżeństwa, a duszpasterzom poleca, aby starali się odwieść od małżeństwa młodocianych którzy nie osiągnęli wieku. Chodzi o to, aby młodociani nie zawierali małżeństwa lekkomyślnie, przed osiągnięciem dojrzałości psychicznej i bez przygotowania do samodzielnego życia. Małżeństwa zawarte zbyt wcześnie, jak uczy doświadczenie, są szczególnie podatne na rozbicie.
Biskupi polscy ustalili, zgodnie z ustawodawstwem państwowym, że do godziwego zawarcia małżeństwa wymaga się ukończenia osiemnastego roku życia zarówno przez mężczyznę, jak i kobietę . Z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście i gdy się przewiduje, że będzie to zgodnie z dobrem założonej rodziny. Jeżeli narzeczona nie ukończyła jeszcze 18. roku życia, duszpasterz winien zapytać czy rodzice, względnie opiekunowie wiedzą o zamiarze zawarcia małżeństwa i czy wyrażają na to zgodę. W wypadku negatywnej odpowiedzi zobowiązany jest wyjaśnić, dla jakich powodów zamierza to uczynić. Po rozmowie z rodzicami, gdy to jest możliwe, proboszcz przedstawia stan sprawy ordynariuszowi miejsca. Jeżeli powody wskazane przez rodziców są nieracjonalne lub istnieją inne przeciwwskazania, ordynariusz może czasowo zakazać młodym zawarcia związku małżeńskiego. Zawarcie małżeństwa przez małoletnich bez zezwolenia ordynariusza miejsca będzie niegodziwe.
Małżeństwo nieważnie zawarte ze względu na brak koniecznego wieku nie staje się samo przez się ważne po osiągnięciu tego wieku. Uważnienie może nastąpić przez ponowne wyrażenie zgody małżeńskiej lub przez uzdrowienie w zawiązku.
Osiągnięcie przez narzeczonych odpowiedniego wieku należy stwierdzić przede wszystkim na podstawie metryki urodzenia i chrztu, wystawionej przez proboszcza miejsca chrztu. Gdyby strona nie mogła dostarczyć takiego dokumentu, wtedy można posłużyć się innymi dokumentami publicznymi, np. dowodem osobistym, zaznaniem wiarygodnych świadków. Wszelkie wątpliwości co do tożsamości osoby, wynikłe z porównania dokumentów, należy usunąć przed ślubem.


2.Przeszkoda występku.
Przeszkoda małżonkobójstwa, tradycyjnie zwana przeszkodą występku ( impedimentom criminis seu coniugicidii), rodzi się z przestępstwa małżonkobójstwa. Może ona mieć dwie postacie:
- dotyczy ona tego, kto pragnąc zawrzeć małżeństwo z jakąś osobą zadaje śmierć współmałżonkowi tej osoby lub własnemu współmałżonkowi.
- dotyczy również osób, które wspólnym działaniem fizycznym luba moralnym powodują śmierć współmałżonka.
Momentem istotnym w tej przeszkodzie oprócz faktycznego zabójstwa jest intencja związana z tym przestępstwem, mianowicie chęć zawarcia małżeństwa z określoną osobą. W drugim przypadku, niezależnie od intencji matrymonialnych, bierze się pod uwagę dwie osoby, które przez współudział fizyczny lub moralny spowodowały śmierć współmałżonka.
Małżonkobójstwa w jednym i drugim przypadku musi być rzeczywiste, co oznacza,
że osoba, która poniosła śmierć była prawdziwym, a nie domniemanym współmałżonkiem jednej ze stron. Jest rzeczą obojętną, czy śmierć była zadana poprzez działanie bezpośrednie czy za pośrednictwem innej osoby. Śmierć Moz być następstwem działania fizycznego lub moralnego; jedno i drugie działanie powoduje przeszkodę, jeśli śmierć jest rzeczywistym następstwem tego działania.
Gdy chodzi o pierwszą postać przeszkody występku to zabójstwo małżonka własnego musi być dokonane z zamiarem zawarcia małżeństwa z inną osobą, a zabójstwo małżonka cudzego- z zamiarem zawarcia małżeństwa z małżonkiem pozostającym przy życiu.
Gdy natomiast chodzi o druga postać przeszkody, małżonkobójstwo nie musi być dokonane z zamiarem zawarcia małżeństwa przez strony; wystarczy że zamiar taki zrodzi się po wspólnym zadaniu śmierci.
Przeszkoda występku w prawie kościelnym uległa ewolucji. Początkowo źródłem jej było cudzołóstwo ( adulterium). W Kościele pierwotnym cudzołóstwo było karane pokutą publiczną, która nie pozwalała ani na zawarcie nowego związku, ani na pożycia w małżeństwie już istniejącym. Po dobyciu pokuty zakaz ustawał. Cudzołóstwo uznano za przeszkodę w ścisłym znaczeniu, jeśli było kwalifikowane tzn. połączone z małżonkobójstwem, bądź z obietnicą zawarcia w przyszłości małżeństwa lub usiłowanie zawarcia tego małżeństwa.
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku stanowiąc o przeszkodzie występku nawiązał do prawa dekretałowego. Według tego Kodeksu przeszkoda rozrywająca zachodziła między dwiema osobami, które popełniły;
- cudzołóstwo obiecując sobie wzajemnie zawarcie małżeństwa,
- cudzołóstwo oraz usiłowanie zawarcia małżeństwa choćby cywilnego,
- cudzołóstwo, a jedna za stron dokonała zabójstwa małżonka albo,
- małżonkobójstwo przez obustronny udział fizyczny lub moralny.
Nowy Kodeks Prawa kanonicznego ograniczył zasięg przeszkody występku, obecnie źródłem tej przeszkody jest tylko małżonkobójstwo dokonane przez jedną stronę z zamiarem zawarcia małżeństwa, bądź przez obie strony poprzez działanie fizyczne lub moralne niekoniecznie z zamiarem zawarcia małżeństwa.

Przeszkoda występku jest pochodzenia kościelnego, motywem jej istnienia jest troska o jedność małżeństwa, zachowania bezpieczeństwa i wierności małżeńskiej.
Przeszkoda ta może ustać tylko przez udzielenie dyspensy. Dyspensy od tej przeszkody udziela się rzadko, ponieważ winni przestępstwa zabójstwa z zasady odsiadują wieloletnie kary więzienne, a wiec nie mają na ogół możliwości zrealizowania swojego zamiaru zawarcia małżeństwa. Gdyby jednak taka możliwość zaistniała, dyspensy w przypadkach zwyczajnych udziela Stolica Apostolska.
Ordynariusz miejscowy mógłby udzielić dyspensy od tej przeszkody tylko w niebezpieczeństwie śmierci oraz w przypadku naglącym. W takich przypadkach dyspensy może udzielić również proboszcz, a także świadek kwalifikowany prawnie delegowany do pobłogosławienia małżeństwa oraz duchowny asystujący przy zawarciu małżeństwa według formy nadzwyczajnej.








Bibliografia:
1. „Przewodnik duszpasterski według Kodeksu Jana Pawła II” Ks. Edmund Przekop
2. „Podręcznik prawa kanonicznego” Ks. Edward ...
3. „Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II” Ks. Tadeusz Pawluk
4. „Kanoniczne prawo małżeńskie” Wojciech Góralski
5. „Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego” Ks. Piotr-Mieczysław Gajda