Bilans XIX wieku: wydarzenia polityczne, gospodarcze, kulturalne.

Wiek XIX to epoka wielkich przeobrażeń, a jednocześnie wielkich konfliktów i antynomii, nieodłącznie związanych z przyśpieszeniami w historii.

Wydarzenia biegły w tej epoce bardzo szybko, zmieniając kształt Europy i świata.
Po upadku Napoleona zwycięskie państwa postanowiły przywrócić w Europie równowagę polityczną. Decydującą rolę odegrały cztery mocarstwa: Rosja, Anglia, Austria i Prusy oraz pokonana Francja, które w 1814 roku zjechały do Wiednia.
Najważniejsze ustalenia kongresu:
- zasada restauracji
- zasada legitymizmu
- zasada równowagi
Nowy podział Europy przedstawiał się następująco:
- Francję cofnięto do granic z 1790 roku i przywrócono w osobie Ludwika XVIII panowanie Burbonów.
- Wielka Brytania otrzymała nowe kolonie: Maltę i Cejlon, co umacniało jej panowanie na morzach.
- Austria zrezygnowała z habsburskich Niderlandów i nabytków w Niemczech Południowych. Otrzymała w zamian Salzburg, Lombardię i Wenecję.
- Prusy utraciły ziemie polskie III rozbioru, a jako rekompensatę dostały Poznańskie, Toruń, Wolne Miasto Gdańsk, północną Saksonię i obszary nad Renem. Wzmocniło to ich pozycję w Niemczech.
- Rosja zatrzymała większą część Księstwa Warszawskiego, Finlandię i Besarabię.
- Dania utraciła Norwegię na rzecz Szwecji.
- Włochy wróciły do stanu sprzed inwazji Napoleona.
- Zamiast Świętego Cesarstwa Rzymskiego utworzony został pod przewodnictwem Austrii Związek Niemiecki z parlamentem we Frankfurcie nad Menem.

Dla zachowania równowagi sił w Europie kongres wiedeński dokonał nowego rozbioru ziem polskich, wnosił jednak polską państwowość. Uznano prawa narodu polskiego do istnienia i przywrócono – wytarte z mapy w 1795 roku – imię Polski.

Nowy porządek miały gwarantować nie tylko uchwały kongresu, ale również zawarte jesienią 1815 r. z inicjatywy Aleksandra I w Paryżu Święte Przymierze – związek państw katolickich (wpierw tylko Austrii, Prus i Rosji), zobowiązujących się do udzielenia sobie wzajemnej pomocy na wypadek buntu poddanych w imię wiary. Nie przystąpiły do niego jedynie Turcja, Państwo Kościelne i Anglia.

Kongres i Święte Przymierze były kolejną próbą utrzymania ustroju feudalnego i absolutyzmu w Europie. Przymierze nie było jednak organizmem jednolitym. Osłabiały je wewnętrzne sprzeczności i przeciwstawne sobie dążenia polityczne.

Pierwsze 25 – 30 lat po kongresie było okresem ścierania się dwóch ideologii: konserwatyzmu i liberalizmu. W opozycji do nich była ideologia zwana socjalizmem utopijnym. Choć w sferze polityki obserwujemy pozorne zwycięstwo starego porządku – ponad połowa mieszkańców Europy żyła w monarchiach absolutnych – to coraz wyraźniejsze były też symptomy wielkich przemian liberalnych.

Dużą część kontynentu ogarnęła fala ruchów narodowych, dążących do uzyskania niepodległości. Rządy natomiast tłumiły wszelkie ruchy, stanowiące zagrożenie dla ich władzy za pomocą cenzury i policji (Austria, Prusy, Rosja). Rewolucyjnych ruchów na szeroką skalę uniknęła Anglia – dzięki rządom torysów.

Niezadowolenie grup społecznych i ich wiara w zmianę dotychczasowych zasad nasiliła się w latach 1848 – 1849, w okresie tzw. Wiosny Ludów. Prowadzone były w tym czasie walki: przeciwko absolutyzmowi monarszemu (np. Francja, Włochy, Prusy),o zjednoczenie państwa (np. Niemcy, Włochy),o wyzwolenie narodowe (np. Polska, Węgry, Czesi).

Młoda burżuazja oczekiwała właściwych zapisów w konstytucjach poszczególnych państw, a proletariat pragnął poprawy ciężkiego bytu materialnego.

Pomimo zwycięstwa starego reżimu w społeczeństwie pozostała utrwalona świadomość walki o swoje prawa i ograniczeń dla władców. Istotnymi jej konsekwencjami były także: zniesienie absolutyzmu, powstanie republik, klęska systemu opartego na przywilejach itd.

W II połowie XIX wieku europejskie ruchy narodowe osiągnęły liczne sukcesy. Włochom udało się doprowadzić do zjednoczenia wszystkich krajów Półwyspu Apenińskiego, a Bułgarom i Serbom utworzyć niepodległe państwa.

Druga połowa XIX w. to czas tworzenia się nowych potęg. U szczytu była Wielka Brytania dzięki wielkiemu imperium kolonialnemu.
W styczniu 1871 r. powstaje Cesarstwo Niemieckie (II Rzesza) w wyniku wzrostu potęgi Prus. Weszło ono do grona państw kolonialnych i domagało się nowego podziału posiadłości w Azji i Afryce. Ponieważ stare potęgi kolonialne (Wielka Brytania i Francja) nie zamierzały rezygnować ze swoich zdobyczy, między państwami europejskimi zaczął narastać nowy konflikt.

Również Stany Zjednoczone nie uniknęły konfliktów. W 1861 r. wybuchł tam konflikt między stanami południowymi i północnymi zwany wojną secesyjną. Zakończył się on w 1865 r. , a jego skutkami było m. in. : ogłoszenie dekretu przez Lincolna o zniesieniu niewolnictwa, powstanie korzystnych warunków do rozwoju kapitalizmu. Mimo, że Abraham Lincoln został zamordowany 14.04.1865 r. Stany w dalszym ciągu dążyły do szybkiego rozwoju.

Nie bez znaczenia był konflikt bałkański, który bardzo zmienił układ sił w Europie (1873r. „sojusz trzech cesarzy” – Niemcy, Rosja, Austria). Półwysep Bałkański stał się terenem sprzecznych interesów wielu mocarstw. Przesądziły o tym: atrakcyjność geograficzna regionu, słabość panującej na tym terenie Turcji oraz procesy zachodzące wewnątrz państw półwyspu.

Rewolucja przemysłowa została zapoczątkowana serią wynalazków Jamesa Watta. Powstaje wiele urządzeń – silnik spalinowy, telefon, mikrofon, lampa elektryczna, telegraf, opony powietrzne, maszyna do pisania, rower, włókna syntetyczne i inne.

Wynalazki umożliwiły gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej. Czynnikiem rozwoju gospodarczego był węgiel kamienny – poruszał maszyny parowe, służył jako gaz świetlny, był gł. surowcem dla energetyki i przemysłu chemicznego.

Rozwinęły się też medycyna i farmacja – wyprodukowano pierwszy antybiotyk oraz szczepionki w Ameryce i Niemczech, wykryto witaminy i hormony.

Rewolucja przemysłowa przyniosła ogromny postęp w produkcji żywności.

Burżuazja zaczęła wypierać dotychczasową warstwę rządzącą, złożoną z właścicieli ziemskich. Robotnicy musieli zaś dopiero walczyć o miejsce w życiu publicznym.

Koniec XIX wieku przyniósł burzliwy rozwój nauki, kultury i sztuki zwłaszcza w Europie Zachodniej – powstawanie muzeów i sal koncertowych, rozwój malarstwa itd.

Oceniając XIX wiek można go nazwać wiekiem kolonialnego podziału świata, sprzeczności interesów wielkich mocarstw oraz załamania się równowagi sił Rosji, Austrii, Prus, Francji i Wielkiej Brytanii – w wyniku zjednoczenia Niemiec i ich dążeń do hegemonii. To również wiek rewolucji. Wśród licznych przyczyn za najważniejsze należy uznać:
1) Stosunki polityczne ukształtowane przez Wielką Rewolucję Francuską.
2) Konflikt pomiędzy konserwatyzmem a różnego rodzaju tendencjami liberalnymi, narodowymi i społecznymi.
3) Nowy element – czynniki narodowościowe (walka narodowowyzwoleńcza).
4) Rewolucja – zjawisko ogólnoświatowe.

Polityka zagraniczna pod koniec XIX wieku znalazła się w swego rodzaju błędnym kole, bowiem większość podejmowanych przez polityków działań prowadziła do dalszego zaostrzenia konfliktów. Kwestia kolonii stała się niemal równoznaczna z kwestią narodowego bytu. Interesy państw europejskich skupiły się w terytoriach zamorskich doprowadzając je do ostatecznego podziału między mocarstwa Starego Świata. Dla Europy kluczową sprawą okazała się walka o wpływy i dominację na Bałkanach.

Brak mechanizmów politycznych zdolnych rozładować napięcia, rozbudzenie świadomości narodowej, istnienie starych antagonizmów i powstawanie nowych, nierównomierny rozwój państw kapitalistycznych doprowadziło do konfliktów, a następnie do budowy bloków militarno – politycznych.

Taki kierunek rozwoju przesądził o ostatecznym rozwiązaniu – była nim pierwsza wojna światowa.