Chemia kosmetyczna.

Temat: EKSTRAKTY

Ekstrakt – inaczej wyciąg. Jest to roztwór otrzymywany w procesie ekstrakcji, zawierający składnik lub składniki ekstrahowane, rozpuszczalnik użyty do ekstrakcji oraz niewielką ilość innych składników mieszaniny pierwotnej. Ekstrahowany składnik lub składniki otrzymuje się przez oddzielenie rozpuszczalnika (np. przez destylację). Niepożądane składniki mieszaniny pierwotnej są usuwane z ekstraktu w odrębnym procesie (np. przez krystalizację).
Ekstrakcja- chemiczna metoda wyodrębniania określonych składników z mieszanin ciekłych lub stałych przy użyciu odpowiednio dobranych, selektywnych rozpuszczalników (o różnej zdolności rozpuszczania poszczególnych składników lub ich grup). Roztwór wyekstrahowanego składnika nosi nazwę ekstraktu, pozostałość poekstrakcyjna — rafinatu, a użyty rozpuszczalnik — ekstrahentu. Warunkiem ekstrakcji jest ograniczona wzajemna rozpuszczalność ekstraktu i rafinatu, a więc występowanie 2 faz umożliwiających ich mechaniczne oddzielenie po zakończeniu procesu. Ekstrakcja jest szeroko stosowana w różnych gałęziach przemysłu oraz w praktyce laboratoryjnej w celu wyodrębnienia z surowca (mieszaniny wyjściowej) składnika pożądanego oraz usunięcia składnika zanieczyszczającego. Rozdzielenia ciekłej mieszaniny na pewne grupy związków. Podczas procesów ekstrakcyjnych nie zachodzą na ogół żadne przemiany chemiczne. Ekstrakcja jest oparta na procesach fizycznych, w których istotną rolę odgrywa dyfuzja. Ekstrakcję przeprowadza się w aparatach, zwanych ekstraktorami. Ekstrakcja mieszanin, w których występują składniki stałe, jest zwana ługowaniem.

Wyciągi ziołowe - ziółka, farm. rozdrobnione surowce roślinne (najczęściej ich mieszanki), niekiedy z dodatkiem substancji nieorganicznych, z których przygotowuje się wyciągi wodne (napary) do picia, płukania (np. jamy ustnej), irygacji, okładów. Mieszanki ziołowe są najbardziej dostępną formą leków roślinnych. Sproszkowane i zgranulowane mieszanki ziołowe (np. urogran) nie wymagają kłopotliwego przyrządzania i dają całkowite wykorzystanie ciał czynnych zawartych w użytych surowcach roślinnych.

* Aloes drzewiasty w naturalnych warunkach może osiągać nawet 5 metrów wysokości - na mięsistej łodydze wyrastają grube, pokryte woskowym nalotem, lancetowate liście. Roślinę tę wykorzystywali już starożytni Egipcjanie - istnieje legenda, według której Kleopatra kąpała się w soku z aloesu, aby zachować młodość, zdrowie i urodę. Liście aloesu wieszano także nad drzwiami domów - miało to zapewnić całej rodzinie dostatek i zdrowie przez cały rok, a także ochronić przed złymi duchami.
Aloes w nowoczesnej fitoterapii stosuje się w leczeniu chorób przewodu pokarmowego (zaparcia, brak apetytu, uszkodzenia wątroby), w chorobach krwi, płuc oraz oczu. Zewnętrznie można nim leczyć schorzenia skóry: infekcje grzybicze i bakteryjne, łuszczycę, poparzenia i rany. Aloes wykazuje także działanie immunostymulujące, biostymulujące oraz antyrakowe.
Surowiec: Sok z liści aloesu
Skład chemiczny: W miąższu liści znajdują się aminokwasy egzogenne, stymulatory biogenne, aloina, żywice, antrazwiązki, niewielkie ilości witamin z grupy A, C, B1, B2, B3 i B12 (w ilościach śladowych). Zawiera także duże ilości biopierwiastków takich jak: potas, wapń, magnez, sód, fosfor, cynk, siarka, żelazo oraz śladowo krzem, mangan, nikiel, bor, glin, lit, chrom, miedź, molibden oraz bar.
Zastosowanie: Wyciągi z aloesu działają pobudzająco na przemianę materii, przeczyszczająco, żółciotwórczo, tonizująco, regenerująco na komórki skóry. Aktywizuje układ odpornościowy i pomaga w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej, pomaga obniżyć poziom cukru i cholesterolu i pomaga zachować odpowiednie proporcje pomiędzy HDL a LDL, ma działanie blokujące wchłanianie metali ciężkich, wspomaga wchłanianie składników odżywczych z przewodu pokarmowego. Działa także bakteriobójczo, wirusobójczo i grzybobójczo.

Algi w kosmetyce. Lekarze i kosmetolodzy szukając związków bogatych w witaminy i mikroelementy, wspomagających funkcjonowanie organizmu i jednocześnie mogących poprawić wygląd naszej skóry, sięgnęli do głębin morskich. W morzu żyje bowiem ponad 500 tysięcy gatunków roślin i zwierząt. Jednym z cenniejszych darów morza okazały się algi, a właściwie – używając prawidłowej nazwy botanicznej – glony. Algi to ogólna nazwa ogromnej grupy, najczęściej samożywnych, wodnych organizmów o bardzo zróżnicowanej wielkości: od kilku milimetrów do kilku metrów (wodorosty morskie). Różne odmiany alg są hodowane lub wydobywane z dna mórz, szczególnie z okolic Bretanii (Bretończycy nazywają algi "chlebem morza"). Coraz częściej pozyskuje się je również metodami biotechnologicznymi. Skład chemiczny poszczególnych gatunków glonów jest różny i nie do końca dokładnie zbadany. Wiadomo, że organizmy te zawierają stosunkowo duże ilości protein, węglowodanów (głównie polisacharydy), witamin i mikroelementów. W skład ich może wchodzić też chlorofil bądź inny barwnik, nadający im charakterystyczną barwę (zieloną, czerwoną lub brązową). Algi grupuje się bardzo często właśnie w zależności od ich zabarwienia. W wielu kulturach glony są tradycyjnym składnikiem jadłospisu. W Europie coraz częściej stosowane są jako środki uzupełniające pożywienie w postaci kapsułek, tabletek lub proszku. W krajach Dalekiego Wschodu kobiety od stuleci używały przyrządzone z alg preparaty do regeneracji wysuszonej, spierzchniętej, np. pod wpływem nadmiaru słońca czy wiatru skóry twarzy i rąk. Badaniem i wytwarzaniem alg do celów kosmetycznych naukowcy zajmują się od niedawna. Jednym z pionierów tych badań jest prof. Claude Chasse, znany oceanolog, który podjął próby poznania ich składu chemicznego, określenia właściwości i sposobu wykorzystania. Jak się okazało, organizmy te mogą stanowić źródło najróżniejszych substancji interesujących dla kosmetyki. Ze względu na zawartość witamin z grupy B (B1, B2, B5, B6, B12), które biorą udział w metabolizmie tłuszczy i białek, algi wykazują zdolność odnowy naskórka. Zawarte w nich witaminy E i C oraz -karoten wykazują działanie antyrodnikowe, wzmacniają ściany naczyń, aktywizują procesy zachodzące w skórze, poprawiają jej koloryt. Mikroelementy obecne w różnych rodzajach alg, to głównie brom, cynk, jod, wapń, żelazo, miedź, magnez i mangan. Dzięki specyficznej budowie łatwo przenikają one przez barierę warstwy rogowej naskórka, zapewniając prawidłowe funkcjonowanie skóry. Algi mogą być także cennym źródłem białek, zawierających takie aminokwasy, jak alanina, aspargina, glicyna, lizyna, seryna. Związki te występują w NMF (natural moisturizing factor), czyli naturalnym czynniku nawilżającym, będącym składnikiem warstwy rogowej i nadającym skórze odpowiednie nawilżenie. Na szczególną uwagę zasługują glony zawierające w swoim składzie aosainę. Związek ten opóźnia proces starzenia skóry, ponieważ powoduje obniżenie aktywności elastazy – enzymu rozkładającego elastynę. Białko to występuje w skórze, gdzie odpowiada za prawidłowe jej funkcjonowanie, zapewniając odpowiednią elastyczność i gładkość. Zawarte w algach węglowodany działają bakteriostatycznie, regulują pracę gruczołów łojowych (mannit, mannitol, sorbitol), nawilżają (karagen), poprawiają krążenie, stymulują przemianę materii (flukoidyna, laminaryna).
Obecne w algach mukopolisacharydy (MPS), głównie kwas hialuronowy i siarczan chondroityny, są substancjami silnie nawilżającymi skórę. Na uwagę zasługują także zawarte w algach polifenole, posiadające właściwości antyoksydacyjne, antyrodnikowe i przeciwzapalne. Badania wykazały, że ekstrakt alg chroni ludzkie keranocyty i fibroplasty przed działaniem wolnych rodników, opóźniając tym samym procesy starzenia. Lipidy występujące w glonach zawierają niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), w tym także kwas linolenowy, który wzmacnia barierę lipidową oraz likwiduje stany zapalne naskórka. Biorąc pod uwagę zawarte w algach składniki można przypuszczać, że w praktyce kosmetycznej mogą one odgrywać coraz większą rolę, zwłaszcza w regeneracji skóry i opóźnianiu procesów jej starzenia się. Wykazują one bowiem dużą zdolność przenikania w głąb warstwy rogowej. Przeprowadzone badania potwierdzają, iż w trakcie liftingu wszystkie substancje czynne są wchłaniane i transportowane do skóry właściwej. Algi mają właściwości dotleniające i regenerujące. Wykazują zdolność napinania skóry, rozjaśniania cery, kojenia podrażnień. Preparaty kosmetyczne zawierające wyciągi z alg morskich szczególnie polecane są do pielęgnacji cery osób często przebywających w suchych pomieszczeniach, narażonych na działanie skażonego powietrza wielkich miast, żyjących w ciągłym stresie. Czynniki te wpływają bowiem negatywnie na skórę, przyspieszając proces jej starzenia. Stosowanie preparatów zawierających glony może neutralizować skutki tych działań. Algi zaopatrują naszą skórę w witaminy, aminokwasy, elementy śladowe, proteiny i składniki mineralne, przez co regenerują tkanki i komórki i zapewniają jej prawidłowe nawilżenie.
Algi wchodzą w skład klasycznych kosmetyków, np. kremów, żeli, ampułek, maseczek kosmetycznych. Jako kosmetyczna substancja czynna wspomagają one procesy odnowy skóry. Badania wykazują, że po podaniu preparatu algowego widoczny jest efekt rewitalizujący, spowodowany pobudzaniem syntezy kolagenu. Preparaty takie wyróżniają się działaniem wybitnie regenerującym.
W kosmetyce szczególnie przydatne są algi sproszkowane do mikronowych rozmiarów. Proces mikronizacji sprawia, że biologiczna energia alg może być wykorzystana jeszcze bardziej efektywnie. Dzięki wielkości molekuł i szczególnej strukturze działają one osmotycznie i dlatego bardzo chętnie stosowane są w preparatach kosmetycznych.
W kosmetyce i farmacji wysoko ceni się także wiele innych właściwości alg, m.in. ich zdolność oczyszczania skóry i wchłaniania łoju. Stąd też preparaty zawierające je w swoim składzie stosuje się w celach leczniczych w schorzeniach dermatologicznych, takich jak egzemy czy trądzik pospolity. Kuracje przy pomocy alg łagodzą objawy łuszczycy. Dobre wyniki daje także zastosowanie ich do leczenia blizn.
Algi są także jednym ze składników preparatów antycelulitowych. Zwiększają one bowiem fizjologiczne działanie metaboliczne komórek. Obecny w wielu glonach kwas alginowy stymuluje przemianę materii i przyczynia się do usuwania złogów tłuszczu. Jednocześnie algi dostarczają organizmowi cennych składników mineralnych, takich jak potas, magnez, wapń i fosfor. Kosmetyczne preparaty zawierające je w swoim składzie stosowane są także ze względu na efekt drenażu tkanek. Algoterapia daje dobre wyniki w otyłości, przy rozstępach skóry na brzuchu i na piersiach. Algi stosowane są tu w postaci płynów i żeli kąpielowych oraz preparatów do masażu ciała. Mikroniowane algi morskie stosowane jako 100% okłady z alg morskich działają wyszczuplająco i detoksykująco.
Ze względu na własności algi wykorzystywane są także w odżywkach i żelach stosowanych do pielęgnacji oraz układania włosów.
Bardzo często zarówno w kosmetyce domowej, jak i profesjonalnej, wykorzystuje się algi zielone, które są bardzo dobrze tolerowane przez skórę. Rośliny te zawierają ponad 50 różnorodnych składników, dzięki czemu mogą zaopatrywać skórę w wiele ważnych elementów odżywczych. Ekstrakt algi czerwonej stosowany jest w kosmetykach, które działają na skórę nawilżająco, oczyszczająco i łagodząco, wspomagają prawidłowe ukrwienie, redukują tłuszcz w tkance podskórnej. Produkty te poprawiają przede wszystkim stan cery: odwodnionej, z trądzikiem młodzieńczym oraz nadwrażliwej. Wyciąg z alg czerwonych, bogaty w pierwiastki, takie jak wapń, magnez, krzem, cynk gwarantuje także zdrowy wygląd włosów. Preparaty zawierające w swoim składzie bogaty w składniki aktywne wyciąg z morskich wodorostów łagodzą podrażnienia skóry, wywołane np. działaniem promieni słonecznych, goleniem, czy depilacją. Zastosowanie tego rodzaju kosmetyków powoduje, że skóra staje się miękka i dobrze nawodniona. Szczególnie zalecane są dla cery wrażliwej. Preparaty z wyciągiem z alg hawajskich działają kojąco, regulują naturalną równowagę, wzmacniają barierę ochronną skóry. Przywracają one cerze świeżość i naturalny wygląd, nie powodując przy tym podrażnień. Obecnie dość często łączy się w produktach kosmetycznych właściwości roślin lądowych i morskich. W zależności od przeznaczenia kosmetyku oraz rodzaju skóry, do której preparat jest skierowany, stosuje się razem z algami olejki eteryczne, wyciągi z kwiatów, witaminy czy inne substancje biologicznie aktywne. I tak kompleks zawierający DNA oraz wyciąg z alg morskich i małży doskonale i trwale nawilża, lekko napina skórę, wygładza i uelastycznia ją, zapobiega wiotczeniu i opóźnia pojawienie się zmarszczek. Stymuluje także procesy biochemiczne komórek skóry. Zmniejsza obrzęki i ciemne zabarwienia pojawiające się pod oczami. Szybko osiągany efekt wizualny zawdzięcza się tu dzięki łatwemu przenikaniu kompleksu przez naskórek. Algi zawierają duże ilości elementów śladowych, a nasza skóra szybko reaguje na terapię preparatami zawierającymi je w swoim składzie. Jednak dla uzyskania długotrwałych rezultatów najbardziej wskazane jest doustne przyjmowanie preparatów z tych niezwykłych glonów. Stosowane zewnętrznie oraz przyjmowane doustnie mogą w sposób widoczny poprawiać stan naszej skóry i włosów.

* Kasztanowiec - Jest okazałym drzewem. Nigdy nie tworzy lasu ani nie rośnie w większych skupiskach, lecz tylko pojedynczo lub po kilka. Według badań uczonych niemieckich i japońskich zjawisko to tłumaczy się tym, że kasztany wymagają do swego rozwoju określonych pierwiastków promieniotwórczych z gleby. Owoce-kasztany nabierając właściwości specyficznego napromieniowania w czasie wzrostu mają już dziś między innymi zastosowanie w japońskich szpitalach w leczeniu reumatyzmu, gruźlicy i innych chorób. Choremu nakłada się na parę godzin rodzaj kamizelki z wszytymi wewnątrz kasztanami albo zaleca się noszenie kasztanów w kieszeniach przy takich dolegliwościach jak: reumatyzm, artretyzm i inne. Kładzie się również owoce kasztana pod materac , w czasie wypoczynku nocnego. W niektórych gospodarstwach domowych i w przechowalniach jarzyn (a zwłaszcza ziemniaków) stwierdzono, że ślimaki odstępują i nie żerują w miejscach, gdzie rzucono choćby tylko kilka lub kilkanaście owoców kasztanowca.
Leczniczym surowcem kasztanowca są kasztany, a także okazałe kwiaty stojące na drzewie wśród liści jak lichtarze w postaci złożonego grona, białe, a czasem czerwone, (te ostatnie nie lecznicze) oraz kora. Dojrzałe kasztany zbiera się jesienią, rozdrabnia i suszy w przewiewie. Następnie dosusza w temperaturze około 60 C. Kwiaty, zebrane w czasie słonecznej pogody, suszy się w temperaturze otoczenia, zaś korę zbiera się z gałązek na wiosnę.
Surowiec ma smak gorzki i ściągający, jest bez zapachu i zawiera wiele aktywnych substancji i., m.in. trójterpentynowe saponiny, flawony, kumaryny, garbniki, a także witaminy B6, B12 i inne związki dotychczas mało zbadane.
Owoce, kwiaty i kora kasztanowca działają przeciwzapalnie, ściągająco i wzmacniająco na układ krwionośny. Z powodzeniem stosuje się ten surowiec wewnętrznie przy pękających żylakach, guzach krwawniczych odbytnicy, przy sklerozie i reumatyzmie, a także wykrztuśnie w zastarzałych bronchitach i zaflegmieniu płuc u nałogowych palaczy.

* Lipa - Tilia, długowieczne drzewo (ok. 50 gat.) umiarkowanej strefy półkuli północnej. Liście sercowate — piłkowane, kwiaty żółtawe lub białawe, wonne, zebrane w kwiatostany zrośnięte z języczkowatą podsadką o owocach orzeszkowatych. W Polce rosną tylko dwa gatunki:
lipa drobnolistna, Tilia cordata, pospolita w lasach liściastych na całym niżu i w niższych strefach górskich oraz lipa szerokolistna, Tilia plytyphyllos, o liściach większych, miękko owłosionych.
Lipa drobnolistna, lipa małolistna (Tilia cordata), duże, do 30 metrów wysokości, drzewo z rodziny lipowatych żyjące nawet 300 lat. Posiada gęstą, zaokrągloną koronę, gałązki gładkie, oliwkowozielone, liście ogonkowe, sercowate, brzegiem ząbkowane, po spodem szare. Kwiaty żółte, zebrane w wierzchotkę, wzniesione, osadzone na szypułce, przyrośnięte do zielonoseledynowej, języczkowatej podsadki, po przekwitnięciu wytwarzają owoce - kuliste orzeszki. Surowcem zielarskim są rozkwitające kwiatostany, zbierane na przełomie czerwca i lipca. Kwiaty wydzielają intensywny, miodowy zapach i są licznie odwiedzane przez pszczoły i inne owady.
Lipa szerokolistna, lipa wielkolistna (Tilia platyphyllos), drzewo z rodziny lipowatych. Różni się od lipy drobnolistnej bardziej rozłożystą koroną. Kora gałązek jest brunatnozielona, liście większe, pod spodem zielone, kwiatostany zwisłe, wytwarzają owoc w postaci kanciastego, twardego orzeszka. Kwitnie w czerwcu, wcześniej od lipy drobnolistnej i osiąga wiek do 1000 lat.Surowcem zielarskim są kwiatostany posiadające takie same właściwości jak kwiatostany lipy drobnolistnej. Kwiatostan lipy zawiera ponad 20 flawonoidów, śluzy, fitosterole, terpeny, garbniki, gumy, pektyny, olejki eteryczne, kwasy organiczne, sole mineralne, witaminę C i PP. W Europie, kwiat lipowy zaczęto stosować w celach leczniczych w okresie średniowiecza. Słowianie, w czasach pogańskich, uważali lipę za drzewo święte. Polska tradycja szlachecka nakazywała posadzić przy domu lipę w dniu narodzin dziecka. Do leczenia używano nie tylko kwiatów lecz również kory i liści. Leki uzyskiwane z lipy miały zastosowanie w leczeniu różnych chorób. Już w XV wieku węgiel z drewna lipowego był stosowany w leczeniu biegunek. Napar z kwiatów lipy zwiększa wydzielanie potu, zmniejsza napięcie mięśni gładkich, zmniejsza stan napięcia nerwowego, pobudza wydzielanie soków trawiennych i moczu oraz obniża lepkość krwi. Kwiat lipy stosowany jest przy przeziębieniach, nieżytach dróg oddechowych, jako środek uspokajający przy nadmiernej pobudliwości nerwowej, problemach w zasypianiu, zaburzeniach trawiennych i profilaktyce miażdżycy. Zewnętrznie stosowany jest do mycia, kąpieli, okładów i irygacji oraz w kosmetyce do maseczek i mycia włosów.
Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba), jedyny żyjący przedstawiciel klasy miłorzębowatych z podgromadynagozalążkowych, relikt ery mezozoicznej. Przed 100-200 milionami lat tworzył wraz z drzewami iglastymi lasy na półkuli północnej.Okazałe drzewo do 40 m wysokości, występujące dziko we wschodnich Chinach, dawniej często uprawiane przy świątyniach buddyjskich i pałacach, obecnie popularne drzewo ozdobne również w innych częściach świata. Posiada charakterystyczne, wachlarzowate, złożone z dwóch płatków liście opadające na zimę, kwiaty męskie i żeńskie, wytwarzające jadalne nasiona. W fitoterapii miłorząb jest ważną rośliną leczniczą, odkrytą ponownie w ostatnich kilkunastu latach. Już przed kilku tysiącami lat używano sproszkowanych liści miłorząbu w leczeniu zmian degeneracyjnych mózgu. Obecnie produkuje się ekstrakt z liści zawierający wiele składników a zwłaszcza glikozyd flawonowy. Znajduje on zastosowanie w leczeniu i profilaktyce zmian procesu starzenia co jest zagadnieniem bardzo istotnym dla starzejących się społeczeństw krajów rozwiniętych. Aktywne substancje z miłorząbu przeciwdziałają utlenianiu tłuszczów w ścianach komórek i ich wnętrzu, zwłaszcza w mózgu oraz naczyniach krwionośnych. Poprawiając elastyczność krwinek i naczyń włosowatych powodują lepsze ukrwienie a tym samym utlenienie i odżywienie tkanek. Przywraca to “młodzieńczą” wrażliwość komórek mózgu na neurotransmitery (substancje hormonalne, za pomocą których komórki komunikują się ze sobą). Przykładem może być odrodzenie się wrażliwości receptorów na działanie ważnego neuroprzekaźnika, serotoniny. Stwierdzono również wpływ miłorząbu na utrzymanie właściwego poziomu cholesterolu oraz blokowanie utleniania jego frakcji LDL. Stosowanie preparatów z miłorząbu może podtrzymać i poprawić sprawność intelektualną, zapobiegać zatorom w naczyniach krwionośnych mózgu i innych częściach ciała, poprawić sprawność narządów wzroku i słuchu.
* Oczar wirginijski (Hamamelis virginiana) należy do rodziny Oczarowatych (Hamamelidaceae). W stanie naturalnym rośnie we wschodnich stanach USA i Kanadzie. W Polsce można go spotkać w parkach i ogrodach. Jest to krzew lub drzewko charakteryzujące się lśniącymi żółtymi kwiatami, które pojawiają się na nim późną jesienią lub w zimie, ożywiając nagie, bezlistne gałęzie.
Surowcem leczniczym i kosmetycznym są kora i liście. Oczar wirginijski zaliczany jest do surowców o dużej zawartości garbników. Najwięcej znajduje się w liściach i nieco mniej w korze. Garbniki stanowią mieszaninę, wśród której zidentyfikowano elagotaniny i hamamelitany. Obecne są flawonoidy, kwasy galusowy i elagowy, leukoantocyjanidyny oraz saponiny. Właściwości lecznicze oczaru znane były plemionom indiańskim zamieszkującym tereny północno-wschodniej Ameryki Północnej. Otaczany był on czcią szczególnie za jego ściągające działanie. Stosowano go najczęściej mieszając z siemieniem lnianym na opuchlizny czy rany powstałe po uderzeniach i guzy. W Europie uznawano oczar za doskonały środek na oparzenia, opuchlizny i krwawienia. Badania naukowe potwierdziły wskazania medycyny ludowej. Obecnie oczar uznaje się za silny środek o działaniu ściągającym, przeciwkrwotocznym, przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Przygotowuje się z niego nalewki i wyciągi na alkoholu. Należy jednak pamiętać, aby stężenie alkoholu nie było zbyt duże. Preparaty z oczaru stosuje się do wewnątrz i na zewnątrz. Przyjmowane do wewnątrz pomagają w nieżycie i niewielkich krwawieniach z przewodu pokarmowego i płuc, a także w żylakach. Przydatne są w zapaleniu błony śluzowej jelita grubego, biegunce i dyzenterii. Do użytku zewnętrznego przygotowuje się okłady, kompresy, maści. Mają one zastosowanie w stłuczeniach, obrzękach, wynaczynieniach, oparzeniach, ukąszeniach, krwawieniach z nosa, żylakach nóg i odbytu. Preparaty oczarowe łagodzą ból, przyśpieszają gojenie oraz zapobiegają infekcjom. Z oczaru można też przygotować lotion, który jest doskonały na ukłucia komarów i innych owadów.
W kosmetyce silne działanie ściągające oczaru wykorzystano przede wszystkim do pielęgnacji cery zanieczyszczonej o zatkanych porach. Wyciągi z oczaru wchodzą w skład kremów na noc i na dzień, toników i maseczek. Dużym powodzeniem w kosmetyce cieszy się woda oczarowa. Powstaje ona w wyniku destylacji z parą wodną świeżych, młodych gałązek i listków oczaru. Woda oczarowa stanowi składnik kosmetyków przeznaczonych dla cery tłustej. Z udziałem tej wody można przygotować tonik: woda oczarowa, napar ze skrzypu, woda miętowa, woda destylowana, alkohol 70% lub krem oczyszczający: olej z arniki, olejek z melisy, masło kakaowe, wosk pszczeli.
Wyciągi z oczaru wchodzą w skład również innych kosmetyków na przykład mydeł przeznaczonych do pielęgnacji cery alergicznej i nadmiernie zaczerwienionej. Produkowane są też kremy o działaniu przeciwzapalnym, przeznaczone do pielęgnacji cery wrażliwej na zimno, wilgoć i łatwo czerwieniejącej. Ponadto wchodzą w skład balsamów pojędrniających do ciała. Można też przygotować preparaty odżywcze, w połączeniu z olejkiem rycynowym, do włosów suchych i łamliwych.
* Żeń-szeń, panaks żeń-szeń, wszechlek żeń-szeń (Panax ginseng), bylina z rodziny araliowatych (Araliaceae), rosnąca dziko w lasach Azji Wschodniej od Nepalu po Koreę oraz na południowo dalekowschodnich terenach Rosji. Od wieków uprawiana w Chinach, w Korei i Japonii jako roślina lecznicza, uważana za panaceum. Żeń-szeń posiada mięsisty i gruby korzeń palowy, łodygę długości około 70 centymetrów, liście łodygowe długoogonkowe składające się z kilku jajowatolancetowatych listków, ząbkowanych, z włoskami na nerwach. Pęd kwiatowy zakończony jest baldachem z kilkunastoma zielonobiałymi kwiatami. Owocem są jagody, pestkowce o barwie jaskrawoczerwonej.
Surowcem leczniczym jest korzeń żeń-szenia lub cała roślina wyrywana w okresie kwitnienia, w wypadku przemysłowego pozyskiwania z niej związków czynnych. Ponieważ, wzrost rośliny jest bardzo wolny uzyskuje ona właściwą wielkość korzenia, nadającego się do zbioru, dopiero po ośmiu lub więcej latach. Bardziej wartościowy jest surowiec pozyskany z roślin rosnących dziko niż uprawianych. Oprócz żeń-szenia prawdziwego uprawia się inne mniej wartościowe gatunki jak; Panax pseudoginseng, Panax notoginseng i Panax japonicus.
W Kanadzie rośnie dziko żeń-szeń pięciolistny (Panax quinquefolium), rosnący stosunkowo szybko lecz zawierający mało związków czynnych. Mimo słabszego oddziaływania, jest on uprawiany w wielu krajach z uwagi na szybkość wzrostu. Na świecie produkuje się wiele różnorodnych preparatów zawierających żeń-szeń. Oprócz sproszkowanego korzenia, płynne wyciągi, tabletki, gumy do żucia, herbaty, kosmetyki itp. Zastosowanie żeń-szenia w tych produktach ma często wartość reklamową a ich wartość lecznicza może być minimalna.
Żeń-szeń prawdziwy a zwłaszcza jego korzeń, zawiera saponiny trójterpenowe zwane ginsenozydami. Pobudzają one ośrodki nerwowe znajdujące się w ośrodkowym układzie nerwowym co powoduje zwiększenie wydolności organizmu przez zwiększenie wydzielania hormonów i innych substancji regulacyjnych. Żeń-szeń obniża ciśnienie krwi, poziom cukru, przyspiesza wydalanie produktów przemiany materii, wzmacnia pracę serca i układu odpornościowego organizmu. Uważa się że aktywizacja układu odpornościowego zapobiega powstawaniu nowotworów i stanów zapalnych.
Preparaty z żeń-szenia stosuje się w celu mobilizacji wydolności fizycznej i psychicznej osób które prowadzą aktywny i wyczerpujący tryb życia. Stosuje się w celu odzyskania sił po chorobach, przemęczeniu nadmierna pracą, dla regulacji działania narządów wewnętrznych i układu nerwowego oraz dla podtrzymania aktywności w starszym wieku. Żeń-szeń nie wykazuje ujemnych, narkotycznych skutków ubocznych i uzależnienia, lecz nadużywany może spowodować wystąpienie nadciśnienia, biegunki, senności i innych negatywnych objawów.
Broni nasz organizm przed wirusami i bakteriami. W Chinach jego dobroczynne działanie doceniono już trzy tysiące lat temu.
Przydaje się szczególnie w okresach zmniejszonej odporności oraz dla podniesienia witalności w średnim i starszym wieku. Pomaga żyć intensywniej, dodaje energii, zwiększa możliwości intelektualne i fizyczne oraz odporność na stres. Ponadto obniża poziom glukozy we krwi (ważne przy wadliwej tolerancji cukru), redukuje nadwagę, poprawia funkcjonowanie układu immunologicznego, dzięki czemu człowiek jest odporniejszy.
Wyciąg z korzenia żeń - szenia znalazł zastosowanie również w kosmetyce. Używa się go do produkcji preparatów "odmładzających" skórę, stymuluje on bowiem odnowę naskórka, przywracając skórze równowagę fizjologiczną, reguluje też gospodarkę wodno - tłuszczową.
Właściwości żeń - szenia wykorzystuje się także w środkach zapobiegających łysieniu i wypadaniu włosów, gdyż pobudza on macierz włosa i poprawia ukrwienie skóry.

* Arnika górska -jest rośliną wieloletnią i wyrasta od 30-50 cm wysokości. Łodyga ogruczolona. Liście dolne w rozecie, jajowatopodłużne i ostro zakończone, całobrzegie; górne małe, lancetowate w okółku, 1 do 3 par. Kwiat żółty lub pomarańczowy, złożony w kształcie koszyczka.
Arnika górska, jakkolwiek jest pewnego rodzaju "panaceum ziołowym" o wielorakim zastosowaniu leczniczym zewnętrznym i wewnętrznym, jest u nas pod ścisłą ochroną. Przedawkowana - powoduje podrażnienie żołądka, wymioty, przyspiesza tętno, a nawet zapaść i dlatego nie wolno jej zrywać w środowisku naturalnym ani dowolnie przyjmować jej przetworów pod żadną postacią. Niemniej jej wyciąg, prawie wyłącznie w postaci tynktury, i jako domieszka w różnych innych nalewkach i lekarstwach jest dostępny w aptekach, a także w Herbapolu. Arnika wykazuje przede wszystkim silne działanie bakteriostatyczne i bakteriobójcze. Stosuje się je do uśmierzenia bólu i leczenia trudno gojących się ran, jak owrzodzenia, czyraki żylakowate, a także krwawe wybroczyny, zarówno do ich przepłukiwania, jak i do okładów w postaci tamponów nasyconych wodnym roztworem tynktury arniki (2 łyżki tynktury na 1/1 litra wody), zmienianych w przybliżeniu co 3-4 godziny. Wielu fitoterapeutów zwraca uwagę na moczopędne, żółciotwórcze i przeciwskurczowe działanie arniki.
Przy bólach gośćcowych i reumatycznych różnych części ciała, a także w okolicy kręgosłupa, wyciąg arniki, rozrzedzony i wzmocniony spirytusem kamforowym lub terpentynowym, stosuje się do nacierania. .
Surowiec: Koszyczek arniki - Anthodium arnicae
Skład chemiczny: Azulen, karotenoidy, terpeny, helenina, związki poliacetylenowe, kwasy organiczne, olejki eteryczne, flawonoidy, garbniki, fitosterole, tłuszcze, węglowodany.

* Szałwia - Salvia, bylina lub krzewinka z rodziny jasnotowatych (wargowych). ok. 500 gat., na całej kuli ziemskiej; liście pojedyncze lub pierzaste. Kwiaty grzbieciste, barwne, zebrane w okółkowy kwiatostan szczytowy. W Polsce (zarośla, łąki, przydroża) 6 gat., najczęściej szałwia łąkowa, Salvia pratensis, wonna bylina o liściach sercowatojajowatych, pomarszczonych, kwiatach fioletowoniebieskich, szałwia lekarska, Salvia officinalis — silnie pachnąca, owłosiona, miododajna krzewinka, o kwiatach fioletowych, Pochodzi z południowej Europy, powszechnie uprawiana w Europie ze względu na dezynfekujący olejek eteryczny otrzymywany z eliptycznych liści.

* Ze względu na swoje cudowne właściwości herbata jest bardzo modnym, chętnie wykorzystywanym składnikiem w produkcji preparatów pielęgnacyjnych.
Pierwszą wzmiankę pisemną o liściach herbaty znaleziono w starożytnych rękopisach chińskich sprzed około 5000 lat. Właśnie z Chin herbata zawędrowała do Japonii i Korei, a później do południowoówschodnich rejonów Azji, do Europy Południowej, do Afryki i wreszcie do Ameryki Południowej. Obecnie herbata jest uprawiana w wielu miejscach na kuli ziemskiej.
Herbata chińska (Thea sinesis) jest wiecznie zielonym krzewem lub niedużym drzewem należącym do rodziny kameliowatych. Liście ma naprzemianległe, owalne lub podługowatoowalne, krótkoogonkowe, skórzaste, gładkie, z wierzchu ciemnozielone, pod spodem jasnozielone, dorastające do 7-10 centymetrów długości. Kwiaty są duże, białe o odcieniu żółtawym, wonne, wyrastają z kątów liści pojedynczo lub po kilka. Nasiona są okrągłe, zielonkawobrunatne, o średnicy 10-13 mm, zawierają skrobię, białko i tłusty olej używany do celów technicznych oraz jako dodatek do potraw. Krzew herbaciany kwitnie od sierpnia do późnej jesieni. Uprawiane krzewy przycinane są do wysokości 150 cm, aby umożliwić łatwiejszy zbiór liści i pąków.
Skład chemiczny
Herbata ma niezwykle bogaty skład chemiczny, występuje w niej około 300 różnych substancji, w tym rozpuszczalne w wodzie, czyli przechodzące do naparu. W herbatach czarnych stanowią one 30-45% wszystkich związków, a w zielonych nawet 50%. Należą do nich garbniki, olejki lotne, alkaloidy, białka i aminokwasy, barwniki, związki mineralne, kwasy organiczne (szczawiowy, jabłkowy, cytrynowy, bursztynowy, pirogronowy, fumarowy), które poprawiają smak herbaty, substancje żywiczne (utrwalają aromat herbaty) i witaminy, szczególnie dużo witamin P i PP oraz witamin A, B, C, E, K. Herbata zawiera wiele ważnych dla organizmu związków mineralnych - potasu, wapnia, sodu, cynku, magnezu, żelaza, fosforu, jodu, miedzi, fluoru, krzemu i manganu.
W skład garbników wchodzi mieszanina polifenoli, a wśród nich głównie tanina. W procesach przetwórczych tanina traci swoją charakterystyczną gorycz i nadaje suchej herbacie specyficzny, cierpki smak. W wyniku zachodzących reakcji chemicznych z pozostałych substancji garbnikowych tworzą się liczne związki aromatyczne. Swój specyficzny aromat herbata zawdzięcza głównie olejkom lotnym, które stanowią mieszaninę złożonych związków chemicznych. Alkaloidy herbaty, wśród których najważniejsza jest kofeina, mają na organizm działanie tonizujące. Kofeina herbaty działa łagodniej niż kofeina zawarta w kawie, ponieważ jest związana z taniną.
Oprócz substancji całkowicie rozpuszczalnych w wodzie, w herbacie znajdują się również substancje częściowo rozpuszczalne, jak enzymy, cukry i pektyny, które zmniejszają higroskopijność liści herbaty, oraz substancje nierozpuszczalne: skrobia i błonnik.
Działanie wewnętrzne
Herbatę od bardzo dawnych czasów stosowano do celów leczniczych (np. przy zatruciach opium). Dzięki obecności znacznej ilości fizjologicznie aktywnych substancji herbata ma dodatni wpływ na organizm człowieka. Reguluje czynności przewodu pokarmowego, korzystnie wpływa na przyswajanie pokarmów i procesy trawienia, adsorbuje znajdujące się w jelitach substancje szkodliwe dla organizmu. Olejki lotne i kofeina zawarte w herbacie działają łagodnie moczopędnie. Herbata stymuluje oddychanie i wytwarzanie krwi, działa także lekko napotnie. Wpływa również na układ krążenia, reguluje bowiem ciśnienie i wzmacnia ścianki naczyń wieńcowych. Działa stymulująco na centralny układ nerwowy oraz reguluje liczne procesy przemiany materii. Herbata podwyższa sprawność fizyczną i umysłową człowieka. Z liści i wierzchołków pędów krzewów herbacianych wydobywa się alkaloid kofeinę - jeden z najcenniejszych środków leczniczych o działaniu tonizującym. Kofeina stosowana jest przy osłabieniu ogólnym, ostrych chorobach infekcyjnych, przepracowaniu umysłowym i fizycznym, zatruciach alkoholowych. Teofilina poprawia krążenie w naczyniach wieńcowych, stosuje się ją również jako środek moczopędny i przy zakłóceniach krążenia. Alkaloidy herbaty wchodzą w skład licznych preparatów, np. teobromina jest składnikiem preparatu stosowanego przy chorobach naczyń wieńcowych, nadciśnieniu, obrzękach typu krążeniowego. Teofilina wchodzi w skład preparatów stosowanych przy dychawicy oskrzelowej, dusznicy bolesnej. Herbatę stosuje się przy zakłóceniach przepuszczalności i zwiększonej kruchości naczyń krwionośnych, także przy skazie krwotocznej, w terapii choroby popromiennej, nadciśnieniu i innych. W Polsce zielona herbata stała się napojem lat 90. Dowiedziono, iż częste jej picie wzmacnia zęby i chroni je przed próchnicą, a także odświeża oddech.
Herbata w kosmetykach
Wyciągi z liści zielonej i białej herbaty są coraz częstszym składnikiem toników, mleczek, kremów, maseczek, balsamów i innych kosmetyków do pielęgnacji skóry. Dzięki zawartości czynnych składników mają one działanie nawilżające, odżywiające, ściągające, przeciwzapalne, bakteriobójcze, napinające i zwiększające elastyczność skóry. Kremy z wyciągami z liści herbaty odżywiają skórę, zapobiegają procesom jej starzenia, chronią przed wolnymi rodnikami, zanieczyszczeniami i promieniowaniem słonecznym. Kosmetyki z ekstraktem z białej herbaty dzięki dużej zawartości polifenoli działają przeciwstarzeniowo. Poprawiają funkcjonowanie i wygląd skóry, a ich zapach działa relaksująco i energizująco. Zielona i biała herbata używane są w preparatach przeciwzmarszczkowych, pojędrniających oraz wspomagających odchudzanie.
Herbata ma działanie kojące, można ją stosować na wszelkie podrażnienia skóry. Stosuje się ją także w kremach samoopalających ze względu na właściwość wspomagania wydzielania melaniny. Kompresy z naparu herbaty łagodzą stany zapalne po oparzeniach słonecznych. Lekko przeżute listki herbaty są dość popularnym sposobem łagodzenia świądu i obrzęku po ukąszeniach owadów. Herbata i jej zmielone nasiona są dobrym środkiem wzmacniającym cebulki włosów, zapobiegają ich wypadaniu oraz łupieżowi. Napar herbaty zmieszany z henną nadaje włosom piękną, złocistą barwę.
Odmiany herbat
Z każdej odmiany herbaty można produkować cztery typy herbaty suchej: czarną, zieloną, czerwoną i białą, zwaną czasami także żółtą. Zabarwienie suchej herbaty zależy od technologii przerobu zerwanych liści, co wpływa też na skład chemiczny, smak i aromat każdego typu. Wszystkie wymienione typy herbat, zależnie od stopnia mechanicznego przerobu liści, dzielą się z kolei na herbatę sypką, prasowaną i rozpuszczalną. Herbaty dzieli się też ze względu na jej pochodzenie (chińska, indyjska, cejlońska, japońska), a także rejon produkcji. Herbata łatwo wchłania różne zapachy, dlatego należy przechowywać ją w szczelnie zamkniętych naczyniach szklanych lub porcelanowych. Właściwy smak i aromat herbaty uzyskuje się tylko, używając wody miękkiej, najlepiej źródlanej.
Inne wyciągi ziołowe po krótce:

· Brzoza stosowana w kosmetykach przeznaczonych do oczyszczania i regeneracji skóry. Posiada także właściwości wybielające piegi oraz plamy, spowodowane niewłaściwym rozmieszczeniem pigmentu.
· Krwawnik zawiera garbniki, olejki eteryczne m.in. azulan, sole mineralne obfitujące w mangan. Posiada właściwości ściągające, antyseptyczne i przeciwzapalne. Szczególnie polecany dla cery tłustej, podrażnionej wypryskami, zaczerwienionej i zanieczyszczonej.
· Lawenda korzystnie wpływa na ukrwienie i przepływ limfy. Łagodzi podrażnienia i stany zapalne a także częściowo chroni skórę przed bakteriami i grzybami.
· Nagietek posiada właściwości przeciwzapalne, przeciwgrzybicze a także przeciwdziała nadmiernemu łuszczeniu się naskórka.
· Podbiał zawiera duże ilości cynku, dzięki czemu pomaga w usuwaniu plam oraz stanów zapalnych skóry. Zmiękcza, uelastycznia i ujędrnia naskórek, nadając mu świeży wygląd.
· Prawoślaz zawiera duże ilości śluzu, dzięki czemu działa gojąco, kojąco, zapobiega podrażnieniom i uszkodzeniom skóry. Zmiękcza spierzchniętą skórę, łagodzi także uczulenia i oparzenia słoneczne.
· Rumianek zawiera olejek eteryczny, flawonoidy i bisabolol - czynnik o bardzo silnych właściwościach kojących, łagodzących i przeciwzapalnych. Łagodzi podrażnienia skóry, chroni przed powstawaniem zaczerwienień i uczuleń.
· Skrzyp zapobiega destrukcji elastycznych włókien tkanki łącznej. Stosowany w kosmetykach przeznaczonych do skóry starzejącej się, zwiotczałej oraz przetłuszczonej. Zawiera duże ilości potasu i wapnia oraz krzemionki, posiadającej właściwości wzmacniające.
· Tymianek zawiera olejek eteryczny: tymol. Posiada właściwości antyseptyczne oraz gojące. Poprawia ukrwienie skóry. Stosowany w kosmetykach przeznaczonych dla cery tłustej i skłonnej do wyprysków.
· Wiesiołek olej z tej rośliny jest bogaty w NNKT. Jego cenne działanie przeciwdziała zmęczeniu i starzeniu się skóry, a także pomaga w leczeniu chorób skórnych takich jak trądzik, egzema i inne dermatozy.
Zapachowe substancje, substancje wyczuwane zmysłem powonienia. Stosuje się je zwłaszcza w przemyśle perfumeryjnym i spożywczym.
Rozróżnia się substancje zapachowe: roślinne (olejki eteryczne, żywice zapachowe, balsamy), zwierzęce (piżmo, ambra) oraz syntetyczne (alkohole, aldehydy, ketony, acetale, estry, laktony, terpeny, związki wielkopierścieniowe i heterocykliczne). Wymienione związki mają przyjemny, owocowy lub kwiatowy zapach. Substancje zapachowe o przykrym zapachu są najczęściej związkami małocząsteczkowymi, zawierającymi atom tlenu, siarki, azotu lub chlorowca, np. siarkowodór, merkaptany, aminy. Niekiedy substancje zapachowe (tzw. allomony) wytwarzane są w celach obronnych przez owady lub zwierzęta (np. skunksa, tchórza). Natężenie zapachów określa się za pomocą olfaktometru z dynamicznym rozcieńczeniem (próbkę badanego powietrza rozcieńcza się bezwonnym powietrzem aż do osiągnięcia minimalnego wyczuwalnego stężenia substancji zapachowych). Substancje zapachowe były używane już w okresie starożytnym do celów kosmetycznych (tzw. pachnidła) i podczas obrzędów religijnych. Mogą wywierać wpływ na zdrowie i psychiczne samopoczucie człowieka.
Ogólny skład chemiczny, miejsce powstawania olejków w roślinie
Olejki eteryczne (lotne) są to zapachowe substancje będące mieszaninami rozmaitych związków organicznych alifatycznych, pochodnych terpenów, pochodnych fenylopropanu, alkoholi, aldehydów, ketonów i estrów. Są optycznie czynne, posiadają zapach, są lotne, dobrze rozpuszczają się w spirytusie, glicerolu i w lipidach. Zlokalizowane są w kwiatach, liściach, korzeniach, kłączach, owocach, nasionach i cebulach. Szczególnie obficie występują w rodzinie wargowych, baldaszkowatych, złożonych, imbirowatych, skalnicowatych, bodziszkowatych. Rozpowszechnione są także u roślin nagonasiennych (np. u iglastych).
Olejki eteryczne są produkowane we włoskach wydzielniczych epidermy (tkanki okrywającej), np. u pelargonii, u chmielu, u mięty, u geranium. Mogą być także wytwarzane w specjalnych gruczołach wydzielniczych czy przewodach wydzielniczych, rozproszonych w tkance miękiszowej lub okrywającej; olejki są wówczas gromadzone w specjalnych zbiornikach lub kanałach olejkowych (np. u sosny, u dziurawca, u cytryny). Włosek wydzielniczy, np. u mięty zbudowany jest z trzonka oraz główki. W skład główki wchodzą 1-4 komórki wydzielnicze. W młodych włoskach mięty olejek eteryczny znajduje się w cytoplazmie w formie kropelek; w miarę dojrzewania włoska dyfunduje olejek przez ścianę komórkową do przestrzeni podkutikularnej.
Olejki eteryczne podane doustnie (per os) łatwo przenikają z jelit do krwi. Wydalane są przez płuca (z powietrzem wydychanym), nerki (wraz z moczem), wątrobę z żółcią oraz przez skórę wraz z potem i łojem. Większość olejków wywiera działanie lekko drażniące w stosunku do błon śluzowych i skóry, czego objawem jest wyzwolenie odruchu wykrztuśnego, zaczerwienie skóry, poprawienie ukrwienia błony śluzowej i wzmożenie czynności wydzielniczej. Działanie żółciopędne wywierają głownie olejki terpenowe i olejki zawierające związki siarkowe (np. allilosiarczki). Poza tym większość olejków upłynnia wydzielinę śluzową, ułatwiając jej wydalenie, nasila ruchy migawkowe nabłonka orzęsionego. Efektem tego jest udrożnienie dróg oddechowych podczas stanów zapalnych i zakażeniowych, ułatwienie oddychania, poczucie swoistego rodzaju ulgi w jamie nosowej. Olejki cechuje wybitny wpływ odkażający. Zabijają one mikroorganizmy chorobotwórcze, hamują ich rozmnażanie. Większość olejków działa również wiatropędnie, napotnie, moczopędnie i rozkurczowo.
Obok stosowania doustnego, olejki można wykorzystywać zewnętrznie:
Wcieranie rozcieńczonych olejków w skórę lub błonę śluzową – działanie miejscowe; jeżeli jednak zostaną wtarte w duże powierzchnie skóry – wówczas wnikają do krwi i wywołują działanie ogólne. 5 kropli danego olejku eterycznego należy wymieszać z 15 ml oleju migdałowego, oliwki , oleju makowego, winogronowego lub lnianego. Tak rozcieńczone olejki można wcierać w skórę lub stosować do pędzlowania błon śluzowych.
Kąpiele olejkowe. Są to najczęściej kąpiele drażniące skórę, rozgrzewające – wskazane dla osób przeziębionych, cierpiących na reumatyzm oraz blednicę skóry. Zalecane dla kobiet skąpo miesiączkujących i z niedoczynnością jajników. Ponadto stosowane są kąpiele z olejkami odprężającymi, uspokajającymi i przeciwstresowymi – w stanach podniecenia nerwowego, lęku, depresji, trądziku, dla osób zmęczonych pracą fizyczną lub umysłową. Kąpiele z olejkami pobudzającymi – dla osób z obniżoną odpornością organizmu, osłabionych po przebytych chorobach, ospałych, o leniwym usposobieniu i cierpiących na osłabienie fizyczne. Wreszcie kąpiele z olejkami o działaniu odwaniającym, odświeżającym i przeciwzapalnym – w celach higieniczno-kosmetycznych. Oczywiście będziemy stosowali także kąpiele specjalne, np. w chorobach alergicznych, w chorobach bakteryjnych, w chorobach grzybiczych, kąpiele przeciwtrądzikowe. Na wannę wody dajemy 10 kropli olejku lub mieszanki olejkowej. Woda powinna mieć temperaturę 40-45oC. W pomieszczeniu zalecam także postawienie garnczka z wrząca wodą (w bezpiecznej odległości od kąpiącego się!), do którego zakroplić należy 10-12 kropli olejku. Aby woda w garnku nie stygła zbyt szybko należy go owinąć grubym ręcznikiem. Chodzi o to, aby w pomieszczeniu kąpielowym panowało wysokie stężenie olejku. Kąpiel powinna trwać 30 minut, w miarę stygnięcia wody dolewać należy nieco gorącej; pilnować temperaturę wody termometrem i nie przekraczać nigdy 45 stopni Celsjusza. Nie należy kąpieli pobierać samotnie, aby w razie omdlenia był ktoś w pobliżu. Aby uzyskać pianę aromatyczną, należy do olejku eterycznego dolać płyn do kąpieli lub szampon o słabym zapachu, energicznie zamieszać i wlać pod strumień wody.
Inhalacje. W tym celu chory wdycha olejki wraz z para wodną, dymem palonego zioła olejkowego lub zapachu z lampek olejkowych. Lampki olejkowe są dostępne w sklepach hinduskich, chińskich, tybetańskich oraz w sklepach ze zdrową żywnością, niekiedy w sklepach zielarskich. Polecam także kominki na wodę, w których z pomocą świecy podgrzewa się zbiorniczek wypełniony wodą z olejkiem. Oczywiście olejek sami wkraplamy. I takie właśnie kominki polecam, bo mamy nad zabiegiem pełna kontrolę i wiemy co wkraplamy do wody. Odradzam gotowe kompozycje, często zwyczajne syntetyki i jak wykazały moje analizy chemiczne – niestety niejednokrotnie rakotwórcze lub alergogenne. Spotkałem się z paroma produktami olejkowymi i z kadzidełkami zawierającymi nitrobenzen, anilinę, nitrowaną pirydynę oraz syntetyczne związki nitrylowe uwalniające np. cyjanowodór pod wpływem pary wodnej (naśladujące migdał, a z niektórymi związkami azotowymi cyklicznymi - sandałowiec czy wanilię). Oczywiście jest skandalem zatruwanie nas pod szyldem aromatoterapii, ale póki co nie ma odpowiednich inspekcji kontrolnych. Musimy się zdać na własny rozsądek i kontrolę produktu. Kadzidełka, jeśli nie są naturalne też odradzam. Jeżeli są naturalne to Producent posiada odpowiednie atesty i podaje wyraźne informacje na ten temat. Do kominka wodnego zadawałem najczęściej 15 kropli olejku. Można także rozpylać w pomieszczeniu olejek wstrząśnięty z wodą za pomocą zraszacza ogrodniczego. Znakomite do aromatoterapii są także zbiorniki wodne zawieszane na kaloryferach. Do wody dodajemy po prostu kilkanaście kropli olejku, który wraz z para wodną rozprasza się w naszym mieszkaniu. Mamy wtedy dwie korzyści: większą wilgotność powietrza w pomieszczeniu oraz leczniczy zapach. Powietrze takie jest przy okazji odkażone, pozbawione czynników chorobotwórczych, w tym grzybów. Do inhalacji dróg oddechowych i parówki na twarz (w chorobach trądzikowych, w celu oczyszczenia porów) należy użyć rondla szerokiego z wrząca wodą do której zapuszczamy 7-15 kropli olejku. Następnie nakrywamy się ręcznikiem i nachylamy (rodzaj namiotu) na rondlem zachowując dużą ostrożność, aby nie oparzyć skóry. Parówka i inhalacja powinna trwać 10- 15 minut. Inhalację należy stosować 1-2 razy dz. (przeziębienie, nieżyt nosa i oskrzeli, pyłkowica, uczulenie na kurz, grypa). Na rynku dostępne są specjalne inhalatory wytwarzające parę. Można także użyć nawilżaczy powietrza do których dolewamy przegotowana wodę z olejkiem. Nie wszystkie jednak modele nawilżaczy nadają się do tego celu. Należy sprawdzić sposób powstawania pary w urządzeniu.
Olejki w dymie ziołowym. Olejki można także wdychać wraz z dymem. W tym celu łodygi trzciny lub pałki wodnej suszymy, potem zanurzamy (tniemy przed wysuszeniem na odcinki 15-20 cm) w oleju lnianym lub oliwie z oliwek zmieszanym z naturalnym olejkiem eterycznym (1:1, np. 10 ml oliwki + 10 ml olejku eterycznego). Olej lniany naturalny dostępny jest na targowiskach (rynkach zielonych) oraz w sklepach ze zdrową żywnością. Nasycanie (moczenie) łodyg wymienionych roślin olejkiem eterycznym należy przeprowadzić w szczelnym słoju (butelce) przez 2 tygodnie, osuszyć w bibule i palić w pomieszczeniu chorego. Można także skropić czystym olejkiem suche płatki nagietka (dostępne w aptekach i sklepach zielarskich pod nazwą kwiat nagietka) i palić małymi porcjami w moździerzu lub tygielku. Jako kadzidła dobre też są brązowe części pałek nadwodnych, które można nasączyć w oleju aromatycznym przygotowanym jak dla łodyg. Należy jednak uważać, aby nie wywołać pożaru, bowiem spalają się one dość dużym ogniem, ale dają aromatyczny dym.
Olejki eteryczne od dawna były stosowane doustnie, o czym już wspomniano. Wywierają wówczas silne działanie farmakologiczne. Nie wolno ich przedawkować. Zatrucie olejkami objawia się biegunka, nudnościami, wymiotami, bólami brzucha, zawrotami głowy, białkomoczem, a nawet krwiomoczem i uszkodzeniem wątroby oraz układu nerwowego.
W dawkach leczniczych są bezpiecznymi i cennymi lekami, efektywnie działającymi. Przed doustnym zażyciem olejki eteryczne należy zmieszać z miodem, sokiem owocowym, np., cytrynowym lub olejem jadalnym – oliwą, olejem winogronowym, olejem kukurydzianym, makowym lub z tranem czy Linomagiem – płynem (płyn do picia). Lek olejkowy należy dobrze popić ciepłą herbatą lub naparem ziołowym. Oczywiście zażywanie olejku z tranem ma dodatkowe działanie: dostarcza organizmowi naturalne witaminy A i D. Linomag natomiast dostarczy nam witaminę F, która jest szczególnie ważna w leczeniu chorób skóry, paznokci, oczu i włosów. Jednakże nie mogę polecać tych mikstur osobom wrażliwym na niemiłe smaki i zapachy. Potrawy słodkie i tłuste przyspieszają wchłanianie olejków eterycznych z przewodu pokarmowego do krwi i limfy; ułatwiają ich rozprowadzenie po całym ustroju, wniknięcie do komórek ciała oraz nasilają ich działanie ogólne. Na każda łyżkę miodu lub oleju (albo tranu, Linomagu) dajemy 3 krople olejku eterycznego, starannie mieszamy. Tak przygotowana miksturę zażywamy 2 razy dz. po 1 łyżce, po jedzeniu, dobrze popijamy. Jeżeli chodzi o sok owocowy (najlepiej pomarańczowy, cytrynowy, grejfrutowy, marchewkowy): 100 ml soku + 3 krople olejku, energicznie zmieszać. Można też dodawać olejek eteryczny (3 krople) do ciepłego mleka z miodem i pić 2-3 razy dz.
Przegląd podstawowych olejków eterycznych
1. Oleum Amygdalae dulcium (olejek migdałowy) ma postać syropowatej jasnożółtej cieczy o łagodnym, słodkawym smaku i zapachu. Otrzymywany z nasion migdalowca Prunus amygdalus. Bardzo słabo rozpuszcza się w wodzie, słabo w alkoholach, doskonale rozpuszcza się w eterze i chloroformie. Zawiera głównie benzaldehyd – aldehyd benzylowy (75-98%) i kwas cyjanowodorowy (0,56-11%) i alkohol benzylowy – najprostszy alkohol aromatyczny. Benzaldehyd występuje w formie glikozydu amigdaliny (patrz glikozydy). Olejek migdałowy jest stosowany przy fabrykacji likierów, w przemyśle kosmetycznym (perfumy, mydła, kremy) oraz w przemyśle farmaceutycznym do aromatyzowania leków, do produkcji wody migdałowej oraz jako podłoże i rozpuszczalnik kremów i maści. Olej migdałowy (rozcieńczony, np. z olejem lnianym lub tranem w proporcji 1:1) stosuje się w leczeniu oparzeń, ran, owrzodzeń żylakowatych, stanów zapalnych skóry. Działa silnie odkażająco, przeciwzapalnie, oczyszczająco, rozmiękczająco, przeciwgnilnie, przeciwświądowo i lekko przeciwbólowo. Doskonale leczy spękane stopy i dłonie oraz spierzchnięte wargi. Niezastąpiony w leczeniu przewlekłego złuszczania naskórka w małżowinach usznych i przewodach słuchowych. Zalecany do wcierania w klatkę piersiową i w szyję przy katarze, kaszlu, przeziębieniach, zapaleniu oskrzeli i w grypie.
2. Oleum Anisi (olejek anyżowy) – olejek w postaci bezbarwnej lub jasnożółtej cieczy o charakterystycznym anetolowym zapachu i słodkim smaku. W niskiej temperaturze może krzepnąć (należy go wtedy rozgrzać). Otrzymywany jest z owoców (zawartość od 1,5-2,5%) biedrzeńca anyżu Pimpinella anisum przez destylację z parą wodną. Zawiera 80-90 % anetolu (anetol to p-metoksy-propenylobenzen). Oprócz anetolu zawiera także kwas anyżowy, keton anyżowy i metylochawikol (10%). Trudno rozpuszcza się w wodzie, bardzo łatwo rozpuszczalny w spirytusie, choroformie i eterze.
Olejek anyżowy podany doustnie dobrze wchłania się z jelita cienkiego do krwi. Wydalany jest głownie przez płuca. Zwiększa ilość wydzieliny śluzowej w drogach oddechowych i ułatwia jej wydalanie. Drażniąc lekko zakończenia nerwowe w nabłonku dróg oddechowych wyzwala odruch wykrztuśny; upłynnia zalegająca wydzielinę, działa rozkurczowo na mięśnie gładkie układu oddechowego i pokarmowego. Wzmaga wytwarzanie soku żołądkowego, wykazuje silne właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwpierwotniakowe; niszczy roztocze, np. nużeńca, świerzba, skórożarłoczka. Odstrasza komary, muchy, pchły, pluskwy i wszy. U matek karmiących pobudza laktację czyli wydzielanie mleka. Przenika tez do mleka działając korzystnie na karmione dziecko. Wywiera silny wpływ wiatropędny. Olejek anyżowy polecam przyjmować doustnie w mleku osłodzonym miodem oraz na miodzie zgodnie z wcześniejszymi wskazówkami. Miód i mleko z olejkiem anyżowym należy zażywać 3-4 razy dz. Można podawać małym (powyżej 4 lat) dzieciom (połowa dawki). Miód anyżkowy i mleko anyżowe to dobre mikstury wykrztuśne.
Dawniej na wniosek lekarza apteki przygotowywały płyn o nazwie Spiritus Ammoni anisatus (krople anyżowe), który zawiera 1 g olejku eterycznego anyżowego, 5 g wody amoniakalnej (pogłębia działanie sekrolityczne) i 24 g alkoholu etylowego. Krople anyżowe podawano (20 kropli) do szklanki mleka osłodzonego miodem i pito 3 razy dz. po jedzeniu.
Preparaty anyżowe stosuje się w przeziębieniach, chorobach zakaźnych z objawami nieżytu układu oddechowego, we wzdęciach i kaszlu. Przeciwwskazania do stosowania olejku anyżowego to: ostre nieżyty żołądka, choroba wrzodowa, zapalenie jelit i nerek oraz alergia na olejek.
Olejek anyżowy wchodzi w skład preparatu Azarin (Herbapol)– tabl. (przy nieżycie układu oddechowego i silnym kaszlu – 1 tabl. 3-4 razy dz.).
3. Oleum Auranti (olejek pomarańczowy) - uzyskiwany przez wyciskanie lub destylację z parą wodną skórek (zawartość około 2%) owoców pomarańczy słodkiej Citrus aurantium lub gorzkiej Citrus bigaradia. Olejek pomarańczowy słodki jest cieczą żółta lub brunatną o aromatycznym cytrynkowym zapachu, zawierającą w swym składzie między innymi: d-limonen, aldehydy (np. decylowy), estry, seskwiterpeny. Olejek pomarańczowy gorzki to ciecz żółta o zapachu intensywnie pomarańczowym, która zawiera głównie limonen (96%), geraniol i aldehyd decylowy. Stosowane są w przemyśle perfumeryjnym, spożywczym oraz przy wyrobie likierów.
Można je stosować do kąpieli aromatycznych, które działają odświeżająco, rozgrzewająco, odkażająco i odprężająco. Ulatniający się olejek pomarańczowy w czasie kąpieli działa korzystnie na układ oddechowy oraz nerwowy. Podany doustnie (3 krople 1-3 razy dz.) działa wykrztuśnie, żółciopędnie, wiatropędnie, rozkurczowo, ogólnie tonizująco, pobudza wydzielanie soków trawiennych. Stosowany w leczeniu stresu, bezsenności i depresji.
4. Oleum Calami (olejek tatarakowy) – otrzymywany przez destylację z para wodną świeżych kłączy tataraku zwyczajnego – Acorus calamus (zawartość od 1,5 do 6%). Ma barwę żółtą, rzadziej brunatną, smak korzenny, piekący. Zawiera seskwiterpeny – kariofilen, gwajen, kurkumen, kadinen, ponadto terpeny - kemfen, pinen, azaren; ketony – akoren, izoakoren, kolakon.
Olejek tatarakowy wzmaga czynność trawienną żołądka, zmniejsza wzdęcia, wykazuje silne działanie przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne i rozkurczowe. Likwiduje zastoje żółci. Wydziela się wraz z potem i łojem niszcząc bakterie chorobotwórcze skóry (ropne, trądzikowe). Wzmaga wydzielanie moczu, działa lekko napotnie. Używa się go do płukania jamy ustnej (3-4 krople na pół szkl. wody ciepłej przegotowanej), do kąpieli wzmacniających, rozgrzewających i przeciwreumatycznych. Likwiduje nieświeży oddech z jamy ustnej i żołądka, leczy afty, zapalenie dziąseł, ropnie.
Zewnętrznie działa rozgrzewająco, przeciwbólowo, odkażająco i przeciwropnie. Stosowany do nacierań miejsc bolesnych, np. przy bólach stawów, mięśni, kości, nerwobólach, stanach pourazowych (zwichnięcia, uderzenia), obrzękach, złym krążeniu krwi w kończynach. Wchodzi w skład maści Arcalen (Herbapol) - 0,4 g. Do wcierań w formie rozcieńczonej z olejem migdałowym, kukurydzianym, oliwą, winogronowym lub sojowym (proporcja 1:1). Doustnie (przemęczenie, nieżyty układu oddechowego, skurcze jelit, zastoje żółci, grypa, przeziębienie, trądzik ropny, obniżona odporność na choroby, kaszel, niedokwaśność treści żołądka, skąpe miesiączki) w formie miodu tatarakowego (3 krople olejku na 1 łyżkę miodu – 2-3 razy dz.).
5. Oleum Camphoratum (olejek kamforowy) sporządza się z kamfory i oleju rzepakowego. Czysta kamfora (C10H16) ma postać bezbarwnych lub białych grudek krystalicznych o swoistym zapachu i palącym, gorzkim smaku. Pod względem chemicznym jest to terpen dwupierścieniowy, keton nasycony, który sublimuje (przechodzi w stan gazowy, lotny). Kamfora rozpuszcza się w spirytusie (1 cz.), w chloroformie (,25 cz.), w eterze (0,23 cz.) i w olejach tłustych (4 cz.). Otrzymywana jest z kory drzewa kamforowego – cynamonowca kamforowego Cinnamomum camphora lub z pinenu – kamfora syntetyczna. Naturalna kamfora jest prawoskrętna.
Dawniej kamfora pełniła dużą rolę w medycynie, obecnie wchodzi w skład środków wyłącznie do użytku zewnętrznego – mazidła (przygotowują apteki, np. mazidło mydlano-kamforowe, mazidło amoniakalno-kamforowe, mazidło odnawiające), maście (Maść kamforowa Gemi, Farmina, Cefarm, Aflopa), olejek (Olej kamforowy Aflopa, Coel, Farmina, Microfarm, Cefarm, Gemi), spirytus kamforowy – Spiritus Camphoratus (Aflopa, Cefarm, Farmina, Herbapol, Hasco-Lek, Gemi, Coel), sztyfty do nosa (Cetix Plus, Cetix, APS I i APS II Scan-Anida). W takich formach farmaceutycznych stosowana jest do wcierań w bolące miejsca, np. przy stawo-, mięśnio- i nerwobólach, gdyż wykazuje działanie miejscowo znieczulające (poraża zakończenia bólowe) i rozgrzewająco (poprawia miejscowe krążenie, ułatwia usuwanie szkodliwych metabolitów, zapewnia sprawniejsze dostarczenie materiałów pokarmowych i tlenu do chorych tkanek); efektem działania kamfory jest zaczerwienienie skóry i rozszerzenie naczyń krwionośnych. Preparat kamforowy wciera się w skórę 3-4 razy dz. i najlepiej zamyka w opatrunku bandażem elastycznym w celu lepszego wygrzania. Olejek zastosowany na skórę silnie odkaża i ułatwia oczyszczenie wągrów. Zapobiega powstawaniu ropni i pryszczy ropnych przy niektórych rodzajach trądziku. Niektórzy laryngolodzy zalecają wlewanie ciepłego olejku kamforowego do ucha przy bólach, tendencji do powstawania czopów woszczynowych w przewodzie i przy zaziębieniu uszu. Są jednak laryngolodzy kategorycznie zabraniający wlewanie olejku kamforowego do ucha w jakichkolwiek stanach chorobowych, bowiem grozi to uszkodzeniem błony bębenkowej. Nie będę wtrącał się w te kontrowersje, bowiem nie mam praktyki w tej dziedzinie; pozostawiam te kwestię do rozstrzygnięcia fachowcom i pacjentom.
Olejek kamforowy lub kamfora podane doustnie (kamfora w dawce 50-300 mg, a olejek w dawce 4-5 kropli) działają hamująco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, oskrzeli, pęcherzyka żółciowego i tętnic. Jeszcze w latach pięćdziesiątych używano licznych leków kamforowych, które wywierały działanie tonizujące na ośrodek naczynioruchowy; były to leki cucące, pobudzające w różnego rodzaju zapaściach, np. ponarkotykowych; a oto przykłady takich mikstur (za T. Butkiewiczem):
Kamfora rozszerza naczynia wieńcowe, poprawia regulację ośrodkową pracy serca, zwiększa wrażliwość ośrodka oddechowego na stężenie CO2 we krwi (ruchy oddechowe stają się głębsze i szybsze), wywiera wpływ na korę mózgową – działanie pobudzające.
Olejek aromatyczny kamforowy ma barwę białawą, żółtawą (ten w aptekach jest 10% roztworem kamfory w oleju lnianym barwy żółtej), co jest uzależnione od metody uzyskiwania. Oprócz kamfory olejek zawiera safrol. Olejek służy do produkcji proszków czyszczących i past do zębów, lakierów, celuloidu i prochu bezdymnego. Stosowany tez bywa w przemyśle spożywczym i alkoholowym.
Doustnie można zażywać olejek kamforowy w dawce 3-4 kropli/1łyżkę miodu 1-2 razy dz. Korzystnie działa przy ospałości, zmęczeniu, osłabieniu, katarze, utrudnionym oddychaniu podczas kataru, przy skapomoczu i kłuciu w sercu. Dawek nie wolno zwiększać. Naturalny olejek kamforowy (czysty, stężony) można zażywać w dawce 2 kropli 1-2 razy dz.
6. Oleum Caryophylli (olejek goździkowy) – bezbarwna lub żółtawa ciecz o bardzo silnym, przyjemnym korzennym zapachu i palącym smaku. Otrzymywany jest przez destylację z para wodną pąków (zawierających 16-19% olejku) lub innych części drzewa goździkowego – goździkowca korzennego – Eugenia caryophyllata sive Caryophyllus aromaticus. Goździkowiec aromatyczny rośnie na wyspach Indonezji, w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej oraz na Madagaskarze.
Olejek ma zastosowanie w przemyśle spożywczym perfumeryjnym, kosmetycznym i farmaceutycznym. W lecznictwie stosowany jest jako silny środek antyseptyczny i przeciwzapalny oraz znieczulający miejscowo. Uzywany jest do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, ropnych i gdy wydziela się nieprzyjemny odór z ust (działanie silnie odwaniające, odkażające i przeciwgnilne). Olejkiem goździkowym można smarować skórę w celu odstraszenia komarów, możemy go używać do kąpieli odświeżających i aromatyzujących ciało. Zastosowany zewnetrznie drażni skórę powodując jej zaróżowienie, a potem znieczula. Zażyty doustnie zwieksza wydzielanie soków żoładkowych i odkaża przewód pokarmowy, działa wiatropędnie. Głównymi składnikami olejku są: eugenol (70-90%), octan eugenolu, L i B-kariofilen. Eugenol C10H12O2 – 4-hydroksy-3-metoksyallilobenzen, związek aromatyczny o charakterze fenolu. Stosowany jest jako olejek zapachowy w perfumerii, do produkcji waniliny oraz jako antyseptyk (odkażalnik) w farmacji i w stomatologii. Na pewno wielu z Państwa po wizycie u dentysty odczuwało długo jeszcze charakterystyczny goździkowy zapach w ustach i odrętwienie języka (znieczulenie). Oznacza to, że stomatolog użył preparatu zawierającego eugenol. Eugenol stanowi składnik cementu cynkoeugenolowego służącego do wypełniania ubytków próchnicznych. Wchodzi w skład Parapasty (pasty mumifikacyjnej stosowanej w leczeniu zapaleń miazgi), Endometazonu (pasty do wypełniania kanałów korzeniowych), cementów chirurgicznych (np. preparatu Peri-Pack) służących do lec