Gospodarka rynkowa i planowa (nakazowa) w Polsce
Przeprowadając porównanie gospodarki planowej i rynkowej musimy sobie zdefiniować te pojęcia.
Gospodarka planowa w założeniach stanowiła podstawę funkcjonowania państwa budującego porządek swego działania w oparciu o plan centralny, umożliwiający realizację gospodarki nakazowo-rozdzielczej czyli gospodarki, w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo. Państwowe instytucje planistyczne decydują o rodzaju i ilości produkowanych dóbr i usług, cenach oraz sposobach wymiany i rozdzielnictwie.
Ustalały hierarchię potrzeb w gospodarce. Szczegółowe nakazy są kierowane do przedsiębiorstw, pracowników, a nawet gospodarstw domowych.W gospodarce tej wadą było między innymi nieracjonalne wykorzystanie czynników wytwórczych, które były własnością państwa.Brakowało motywacji przedsiębiorstw do osiagania zysku.Zanikała przedsiebiorczość.Zaopatrzenie sklepów było bardzo słabe.
Cechy gospodarki planowej: centralizacja zarządzania gospodarką i planowania, nakazowo-rozdzielczy charakter systemu, ceny były kształtowane administracyjnie, centralizacja uprawnień do tworzenia i reorganizacji jednostek gospodarczych, niemal całkowity brak konkurencji między jednostkami gospodarczymi, brak działających na zasadach komercyjnych instytucji finansowych,duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw od procesów i zjawisk dominujących w gospodarce światowej.
Gospodarka rynkowa to forma, w której jednostki gospodarujące kierują się swoimi własnymi celami i starają się osiągać maksymalne korzyści, nie uciekając się do pomocy czy ochrony ze strony państwa; to, co, jak i dla kogo wytwarzać, wynika z działania "niewidzialnej ręki rynku" (jako jedynego regulatora), która sprawia, że gospodarcze działania jednostki służą celom społeczeństwa jako całości.Czynniki wytwórcze sa własnością prywatną i podlegają mechanizmom rynkowym.Ceny dóbr i usług kształtują się na rynku i to rynek określa ilość tych produktów i odbiorcę.
Podmioty gospodarcze mają swobodę działania.Państwo pełni rolę ograniczona do ochrony własności prywatnej i zapewnia bezpieczeństwo obywateli.Gospodarka rynkowa zawdzięcza swoją nazwę przede wszystkim temu że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek który jest samoczynnie działającym mechanizmem, wpływającym na zachowanie podmiotów gospodarczych, te zachowania przesądzają o alokacji zasobów gospodarczych. Własność prywatna skłania też do efektywnej konkurencji między przedsiębiorstwami; silne bodźce to: optymalizacja produkcji i racjonalne wykorzystanie czynników produkcji. Dążąc do jak największego zysku przedsiębiorcy starają się produkować więcej i lepiej niż ich konkurenci oraz możliwie najtaniej. Wymaga to poszukiwania najtańszych kombinacji czynników produkcji oraz wprowadzenia obniżających koszty innowacji technologicznych i organizacyjnych.
Podstawowe podmioty gospodarcze: przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe działają w gospodarce rynkowej samodzielnie i kierują się zasadą samofinansowania, występują na rynku w roli sprzedawców jak i nabywców, dobrowolne umowy są zawierane między nimi przy użyciu pieniądza według cen kształtujących się na ogół swobodnie na rynku. Ceny dóbr konsumpcyjnych oraz ceny czynników produkcji ustala się zwykle na poziomie równoważącym popyt z podażą. Zalety gospodarki rynkowej: - tendencje do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, - efektywny system motywacji, - duża innowacyjność gospodarki, - dyscyplina finansowa przedsiębiorstw, - tendencja do samodzielnego ustalania się ceny rynkowej, - duża elastyczność gospodarki, - dobre zaopatrzenie sklepów.Porównując gospodarkę planową i rynkową przedstawię główne założenia tych dwóch tsystemów gospodarczych na przykładzie Polski.Gospodarka planowa, to model zarządzania gospodarką, w którym jedynym lub dominującym regulatorem produkcji i podziału jest system wzajemnie powiązanych planów gospodarczych (rocznych, wieloletnich i perspektywicznych), zawierających podejmowane na szczeblu centralnym bieżące i przyszłościowe decyzje gospodarcze.Eliminuje oddziaływanie rynku na procesy gospodarcze, dokonuje się na nim obrót tylko dobrami konsumpcyjnymi (produkcyjne podlegają centralnemu rozdzielnictwu), a i w tym zakresie jest sterowany przez państwo, które decyduje o podaży, cenach, a w pewnym stopniu także i popycie (regulacja dochodów gospodarstw domowych). Kilkudziesięcioletnia historia istnienia gospodarki planowej w kilkunastu krajach na świecie wykazała jej nieefektywność w porównaniu z regulatorem, jakim jest rynek.
W Polsce do 1949, w okresie odbudowy, pozwolono na działanie sektora prywatnego w przemyśle, usługach i handlu, ograniczając jednocześnie rozmiary przedsiębiorstw prywatnych (do 50 zatrudnionych). Po 1949 podjęło działania mające na celu dalszą centralizację systemu gospodarki. Planowano całkowite wyeliminowanie sektora prywatnego. Zasadniczym narzędziem sprawowania kontroli nad procesami gospodarczymi przez państwo - był system planów gospodarczych. Tylko pierwszy z nich, plan trzyletni 1947–49, został w pełni wykonany; następne: plan sześcioletni 1950–55 i kolejne pięciolatki były wielokrotnie zmieniane i tylko częściowo realizowane. W miarę upływu czasu i kontunuacji gospodarki planowej, malała dyscyplina wykonywania planów, a ich system ulegał rozpadowi. Państwo zmniejszyło stopnia kontroli gospodarki. W pełni ujawniło się w latach 70., wraz z wprowadzeniem tzw. planów otwartych. Po 1989 zaprzestano konstruowania planów wieloletnich. Narzucony Polsce system gospodarczy spowodował dysproporcje w rozwoju poszczególnych działów gospodarki — szczególnie wyraźny był niedorozwój sfery usług (zwłaszcza na wsi) i budownictwa mieszkaniowego, nadmiernie zaś rozbudowano przemysł ciężki. Powodowało to konieczność stosowania reglamentacji w różnych formach: od sklepów „za żółtymi firankami” (w latach 50. i 60.) przez system przydziałów, np. mieszkań i talonów na samochody, ale również na telewizory, pralki, lodówki (lata 50. i 60.), po system kartkowy obejmujący mleko, masło, mydło, buty (1 para na rok) i inne podstawowe artykuły konsumpcyjne (lata 80.). Zjawiskom tym towarzyszył rozwinięty „czarny rynek”.Ten brak równowagi w latach 70. pogłębiła nadmierna emisja pieniądza w stosunku do wartości dóbr i usług, powodująca tzw. nawis inflacyjny i przymusowe oszczędności. Celem gospodarki planowej było uzyskanie maksymalnego tempa wzrostu gospodarczego (element ideologicznej rywalizacji z gospodarką rynkową innych państw).Powodowało to zmniejszenie płac realnych, narastało niezadowolenie społeczne i wreszcie bunty (1956, 1970, 1976,1980). Wybuchy społeczne wymuszały korekty planów i krótkotrwałe zwiększenie udziału wydatków konsumpcyjnych w produkcie narodowym, a następnie - wskutek presji inwestycyjnej - udział wydatków konsumpcyjnych ponownie malał. W 1979 nastąpiło gwałtowne załamanie gospodarki kraju.
Gospodarka planowa Polski była ogromnie marnotrawna i nieefektywna. Na uzyskanie 1 dolara USA ponoszono w latach 80. trzykrotnie większe koszty niż w RFN. Marnotrawiono zasoby, prowadząc rabunkową gospodarkę nie liczono się z pracownikami, utrzymując produkcję w zakładach przemysłowych, w których stężenie trujących substancji setki razy przekraczało dopuszczalne normy; lokowano wyjątkowo trujące przedsiębiorstwa w dzielnicach mieszkaniowych ; stosowano trujące materiały w budownictwie mieszkaniowym, niszczono środowisko naturalne. Trudne do oszacowania są szkody poczynione przez gospodarkę planową w psychice ludzkiej. Zniszczono etos i etykę pracy- brak motywacji do efektywnej pracy - poszanowanie dla prawa, dążenie do perfekcji, innowacyjność, przedsiębiorczość. Ostatecznym efektem tych działań była całkowita destrukcja gospodarki, która (obciążona ogromnym długiem i niezdolna do konkurowania na rynkach światowych), straciła zdolność do podtrzymywania systemu gospodarki planowej. Nastąpił wzrost niezadowolenia społecznego. Głównym motorem tego niezadowolenia było pogarszanie się sytuacji społecznej, ekonomicznej i warunków życia w porównaniu z krajami rozwiniętymi, w których dominowała gospodarka rynkowa. Bliskie sąsiedztwo państw o takim modelu gospodarki, możliwość bezpośrednich kontaktów były również czynnikiem przemian i wzrostu niezadowoleni. Rewolucyjne zmiany rozpoczęły się najpierw w Polsce i na Węgrzech – pomimo,że te kraje miały stosunkowo wyższy standard życia i swobód obywatelskich niż inne kraje np. ZSSR, Chiny. Kraje te nie miały bliskiego związku i kontaktu z tzw.“Zachodem” -jak kraje Europy Środkowo-Wschodniej ,co powodowało późniejsze przenikanie informacji i brak możliwości porównania warunków życia w obu gospodarkach. W gospodarka rynkowej sterowanie procesami gospodarczymi odbywa się poprzez rynek. Zwana bywa również systemem wolnej przedsiębiorczości, nie jest uzależniona od tradycji czy planu centralnego, lecz bezpośrednio od woli konsumentów. Ważnym elementem tego systemu jest własność prywatna czynników wytwórczych i środków produkcji, która daje ludziom motywacje do wykorzystania tego, co posiadają w celu produkcji tych wyrobów, których sprzedaż może przynieść im zysk. Czynnik ten nazywamy często motywem zysku, stanowi on motor napędowy działań ludzkich i sprawia, ze produkują oni rzeczy, których pragną kupujący.
W tym systemie gospodarczym umieszczenie zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy poszczególne jednostki ,daje możliwości wyboru sposobu ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty). Podział wytworzonych produktów dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa, które pełni rolę ochronną. Decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo, podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania. Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych.
Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp. Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych.
W Polsce w latach 90., zapominając, iż był to program liberalny wprowadzony w Niemczech Zachodnich, często przywoływano pojęcie społecznej gospodarki rynkowej. Podczas dyskusji o pożądanym kształcie polskiej. gospodarki i akcentowano przede wszystkim zawarte w nim elementy koncepcji państwa opiekuńczego, w celu zaspokojenia bieżących potrzeb politycznych, tym samym wypaczając właściwą ideę społecznej gospodarki rynkowej.
Prace nad koncepcją zmiany systemu gospodarczego. zostały podjęte w II poł. 1989 przez rząd T. Mazowieckiego. Głównym problemem był proces transformacji - tj. przejścia od struktur gospodarki planowej- do systemu rynkowego. W XII 1989 sejm przyjął przedstawiony przez L. Balcerowicza (wicepremier i min. finansów w kolejnych rządach IX 1989–XII 1991) pakiet 10 ustaw, zwany planem Balcerowicza. Podstawą były 2 cele strategiczne: zwalczanie hiperinflacji i budowa rynkowego systemu gospodarczego. W odniesieniu do pierwszego celu zastosowano tzw. terapię szokową: zlikwidowano lub ograniczono dotacje budżetowe (w efekcie nastąpił kilkakrotny wzrost cen, ograniczono przyrost podaży pieniądza, m.in. przez silną kontrolę płac w sektorze uspołecznionym. (podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń; zmiany w zasadach wzrostu płac, emerytur i rent, wpływające na ich mniejszy wzrost) oraz znaczne podwyższenie oprocentowania kredytów.
W procesie budowy gospodarki rynkowej wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotego (utworzono fundusz stabilizacyjny — 1 mld dol. USA), zniesiono koncesje i ograniczenia w handlu zagranicznym. W handlu wewnętrznym wprowadzono wolne ceny (objęły one ok. 90% ogółu wyrobów i usług) oraz zlikwidowano system priorytetów i reglamentacji w obrocie zaopatrzeniowym między przedsiębiorstwami, zmniejszono ograniczenia w zakresie obrotu gruntami rolnymi i lokalami użytkowymi. Rozpoczęto również prace nad przekształceniami systemowymi, głównie w zakresie prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki oraz finansów (reforma bankowości, systemu podatkowego, tworzenie rynku kapitałowego). W efekcie przeprowadzonych reform inflacja spadła. Nastąpiło szybkie usunięcie niedoborów rynkowych, połączone z poprawą asortymentu i jakości towarów. Powstało wiele nowych rodzajów usług (np. firmy consultingowe, biura reklamowe, rachunkowe, turystyczne,maklerskie, prywatne kancelarie notarialne), wzrosła rola polskiego pieniądza.
1995 przeprowadzono denominację złotego (10 000 starych zł = 1 nowy zł), uwolniono kurs złotego, zostały spełnione wymagania Międzynarodowego. Funduszu Walutowego dotyczące wymienialności waluty krajowej.
Rozwoj sytuacji gospodarczej od 1989 roku potwierdził prawidłowość wyboru radykalnych reform gospodarczych: wybór strategii szybkich zmian, odrzucenie centralnego planowania, nie przyjmowanie koncepcji reform stopniowych poprzez zmniejszenie ich tempa.Pomimo wielu przeciwników t wyboru tego typu drogi – wydaje się ona najlepsza.Polska w porównaniu do innych państw zaczeła się najszybciej rozwijać i przezwycieżać kryzys. Wiekszość państw Europy Środkowej, które również prowadziły gospodarkę planowa, za naszym przykładem zaczęły przekształcenia i przechodziły na gospodarkę rynkowa.Takie przemiany (choć w różnym tempie i różną skalę) nastąpiły też pozostałych krajach Europy Środkowo-Wschodniej.
Przebudowie gospodarki polskiej towarzyszyła zmiana sytuacji zewnetrznej,np.likwidacja RWPG
(co wiązało się z utratą tradycyjnych rynków zbytu ) oraz zahamowanie tempa wzrostu gospodarczego w krajach rozwiniętych (ograniczenie możliwości eksportu polskich wyrobów i usług, wzmożona ekspansja towarów zagranicznych na rynek Polski, niezrównoważona wymiana w handlu zagranicznym).
Nowy system gospodarczy odkrył olbrzymie możliwości i siły rozwoju przedsiębiorczości i indywidualnej inicjatywy gospodarczej oraz chęć dążenia przez jednostki do samodzielnej poprawy sytuacji materialnej bez oglądania się na państwo.
Jednostki dotąd biernie przyjmujące to co dawała gospodarka planowa , stawały się samodzielne, podejmowały decyzje, same dokonywały wyboru tego co chciały robić i w jakiej dziedzinie gospodarki działać. Zniesienie barier w stosunku do swobody działalności gospodarczej sprzyjało takim postawom.Sądzę ,że przedstawiona przeze mnie analiza – podstawowych zasad gospodarki rynkowej i planowej powinna skłonić wszystkich do przeanalizowania obecnej sytuacji gospodaczej.Odrzucając gospodarkę planową, musimy się zastanowić czy pewne elementy końcowe szczególnie w zakresie “państwa opiekuńczego” , nie powinniśmy włączyć do gospodarki rynkowej. Jest to istotny element potrzeb jednostki, który w gospodarce rynkowej został gdzieś na szarym końcu.Przekładając szeroko rozumianą gospodarkę planową i rynkową na jednostkę ludzką dochodzę do pewnych wniosków.
W latach 80-tych jako osoba ucząca się nie odczuwałam negatywnych skutków gospodarki planowej. Opieka państwa w stosunku do “szarej jednostki” była z pewnością zapewniona (pomimo narastających negatywnych skutków gospodarczych): zapewniono nam dostęp do potrzeb znajdujących się na szczycie piramidy potrzeb (wg Maslowa) czyli potrzeb samorealizacji(szkolnictwo, bezpłatny dostęp do wielu form rozwoju intelektualnego i społecznego np.organizacje młodzieżowe,domy kultury, zajęcia pozalekcyjne ). Na tym etapie funkcjonowania było to przeze mnie maksymalnie wykorzystywane i stanowiło podstawę, przy czym wszelkie wysiłki pracujących były skierowane na zaspokojenie potrzeb fizjologicznych czyli podstawy piramidy potrzeb.Obecnie (w gospodarce rynkowej) nadal wszelkie wysiłki idą na zapewnienie potrzeb fizjologicznych – natomiast nie ma możliwości zaspokojenia potrzeb ze szczytu “piramidy Maslowa “ przez państwo. W gospodarce rynkowej nasze umiejscowienie w systemie zależy od własnej pracy. Jednak moje życie w okresie gospodarki planowej i rynkowej, pozwoliło mi skorzystać pozytywnych elementów tych form.Zaspokojenie potrzeby samorealizacji w gospodarce planowej ,pomogło mi znaleźć swoje miejsce w gospodarce rynkowej. Uważam, że gospodarka rynkowa nie jest całkowicie pozbawiona wad i trudno niektórym jednostkom biernym, przyzwyczajonym do podporządkowania się “planowaniu” dostosować się do ostrych reguł gospodarki rynkowej wymagającej działania i konsekwencji ,a także elastyczności.
Moim zdaniem najlepszym wyjściem byłoby dążenie do wprowadzenia gospodarki rynkowej, uzupełnionej o element gospodarki planowej jakim jest “państwo opiekuńcze”. Połączenie pewnych elementów tych 2 form dałoby nam społeczną gospodarkę rynkową wg wzorów wprowadzonych przez Niemcy Zachodnie po II wojnie światowej.