Międzynarodowe i krajowe regulacje systemu walutowego
Wyższa Szkoła Finansów
i Zarządzania
w Siedlcach
„Międzynarodowe i krajowe regulacje prawne systemu walutowego”
Międzynarodowy system walutowy tworzą reguły, narzędzia i instytucje umożliwiające dokonywanie płatności miedzy rezydentami a nierezydentami. Rozwiązania te powstały po części na mocy umów międzynarodowych, a po części na mocy zwyczajów ukształtowanych w wyniku działalności uczestników rynku, przede wszystkim banków. System określa jakie pieniądze są używane w obrocie międzynarodowym, jakie są zasady wyrównywania bilansów płatniczych i jakie się stosuje systemy kursowe. Narzuca uczestnikom ograniczenia dotyczącej polityki pieniężnej i polityki kursowej podobnie jak międzynarodowy system handlu określa zasady polityki handlowej. Jego celem jest sprawne funkcjonowanie pieniądza, umożliwiające rozwój międzynarodowej współpracy gospodarczej.
W historii wymienialności złotego w latach dziewięćdziesiątych możemy wyróżnić następujące etapy:
· Od 1 stycznia 1990r. Do 1 czerwca 1995r.-system wewnętrznej wymienialności polskiej waluty
· 1 czerwca 1995r.-wprowadzenie systemu wymienialności według standardów MFW; od tego czasu następuje znoszenie kolejnych barier i stopniowe wykraczanie poza standardy tej instytucji
· 18 grudnia 1998r.-uchwalenie nowej ustawy Prawo dewizowe , która m.in. usankcjonowała zmiany wprowadzone aktami prawnymi niższego szczebla oraz zapewniła zewnętrzną wymienialność złotego.
Uważa się, że wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego na początku procesu transformacji było krokiem śmiałym. Wszelkie posunięcia w tym zakresie były utrudnione niespotykanym dotąd w historii charakterem przebudowy gospodarki centralnie planowanej w system rynkowy oraz brakiem czasu na dłuższe analizy i przygotowania. Jedynym doświadczeniem, które mogło być wykorzystane przez polskie władze, było uruchomienie wewnętrznej wymienialności jugosłowiańskiego dinara 18 grudnia 1989r.-na dwa tygodnie przed zapoczątkowaniem reform w Polsce. Jednocześnie stan polskiej gospodarki uzasadniałby wprowadzenie znacznie szerszego zakresu restrykcji.
Zakres wewnętrznej wymienialności polskiej waluty określało znowelizowane Prawo dewizowe. Wewnętrzna wymienialność złotego opierała się na kilku podstawowych zasadach:
· krajowi importerzy mieli wolny dostęp do dewiz niezbędnych do dokonania płatności dotyczących większości transakcji bieżących. Taki stan trwał do końca 1994r., kiedy zniesiono wszelkie ograniczenia dotyczące transakcji bieżących.
· Do końca 1994r. władze monetarne nie stosowały ograniczeń w przypadku większości transakcji bieżących nierezydentów. Na początku 1995r. zniesiono wszelkie ograniczenia.
· Polskie podmioty gospodarcze miały obowiązek odsprzedaży walut uzyskanych z wpływów eksportowych. Stan ten trwał do 9 grudnia 1995r., kiedy weszła w życie nowelizacja ustawy Prawo dewizowe z dnia 2 grudnia 1994r. Podmioty te nie mogły ponadto posiadać rachunków walutowych tak w kraju jak i za granicą.
· Krajowe osoby fizyczne nie były zobowiązane do odsprzedaży walut obcych państwu. Mogły także mieć rachunki walutowe w polskich bankach i bankach zagranicznych podczas pobytu za granicą. Osoby te były jednak zobowiązane do sprowadzenia walut z zagranicy w ciągu dwóch miesięcy od zakończenia pobytu.
· Daleko idące ograniczenia dotyczyły transakcji kapitałowych za granicą.
· Istniał zakaz używania złotego jako waluty fakturowania i płatności w handlu zagranicznym oraz innych transakcjach z zagranicą.
Jak wspomniałam, istniały silne ograniczenia dotyczące przepływu kapitału. Jeśli chodzi o jego eksport, to w praktyce istniał zakaz dokonywania tego rodzaju transakcji. Do dokonania inwestycji za granicą konieczne było zezwolenie. Było ono także niezbędne do udzielenia lub zaciągnięcia pożyczki i kredytu.
Jeśli chodzi o import kapitału do Polski w formie inwestycji bezpośrednich i portfelowych, to był on ograniczony w niewielkim stopniu . Ustawodawstwo dewizowe w ogóle nie poruszało kwestii inwestycji bezpośrednich nierezydentów. Można to więc interpretować jako pełne przyzwolenie na nie. Ten rodzaj inwestycji był jednak przede wszystkim regulowany przez ustawę z 14 czerwca 1991r. o spółkach z udziałem zagranicznym , w której dokonano daleko idącej liberalizacji w tej dziedzinie. Rozszerzono w niej także zakres liberalizacji obrotów bieżących poprzez umożliwienie transferu zysków za granicę. Inwestycje portfelowe regulowała ustawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych z 22 marca 1991r.Umożliwiła ona wywóz papierów wartościowych zarówno prze rezydentów, jak i nierezydentów. Ponadto inwestycje kapitałowe były regulowane przez wiele innych aktów prawnych, ustawy i przepisy niższego szczebla. W 1992r. nierezydenci uzyskali możliwość nabywania bonów oraz 3-letnich obligacji skarbowych. Główna rolę w kształtowaniu takiego systemu dewizowego odegrały interesy bilansu płatniczego. Starano się przyciągnąć głównie kapitał inwestujący długofalowo. Istotne były także potrzeby finansowania deficytu budżetu państwa. Na dalszym planie były motywy dotyczące budowania gospodarki otwartej, starającej się o członkostwo w UE i OECD.
Dnia 1 czerwca 1995r. weszły w życie zobowiązania Polski dotyczące gotowości przestrzegania wymagań art. VIII Statutu Międzynarodowego Funduszu Walutowego. W ten sposób złoty stał się walutą wymienialną według wymagań tej instytucji. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że fakt ten w praktyce nie przyniósł większych zmian systemu dewizowego. Zmiany zostały dokonane bowiem już wcześniej. Ustawa z 2 grudnia 1994r. oraz kilka zarządzeń Ministra Finansów, które stanowiły podstawę wniosku do MFW o uznanie wymienialności złotego, wprowadziły zapisy niewiele różniące się od wcześniej obowiązujących. Najważniejszą zmianą wprowadzoną przez nowe ustawodawstwo po 1 stycznia 1995r. było zniesienie istniejących jeszcze restrykcji wobec transakcji bieżących wszędzie tam, gdzie one jeszcze istniały.
Kolejne zasadnicze posunięcia w kwestii liberalizacji obrotów dewizowych dokonywana były od grudnia 1995r. do lutego 1997r.. Na mocy nowelizacji ustawy Prawo dewizowe , przeprowadzonej 27 października 1995r. zniesiono obowiązek odsprzedaży dewiz przez eksporterów, utrzymując nadal obowiązek ich sprowadzania do kraju. Istotą kolejnych posunięć liberalizacyjnych , które przyjęły formę zarządzeń Ministra Finansów, było zmniejszenia asymetrii, istniejącej między możliwościami inwestowania kapitału w Polsce przez nierezydentów a jego lokowaniem poza granicami kraju przez rezydentów. W pierwszym kroku zostały zmniejszone restrykcje wobec rezydentów, dotyczące możliwości nabywania przez nich nieruchomości, przedsiębiorstw i papierów wartościowych za granicą. Umożliwiono także udzielanie i zaciąganie przez krajowe podmioty gospodarcze pożyczek za granica. Możliwości inwestycji rezydentów za granicą podlegały jednak nadal silnym ograniczeniom. W efekcie polskie regulacje dewizowe nadal nie spełniały standardów OECD, do której to organizacji nasz kraj starał się o przyjęcie. Doprowadziło to do dalszych posunięć. Rozszerzono możliwości udzielania pożyczek i kredytów przez rezydentów nierezydentom i na odwrót. Zniesiono także ograniczenia kwotowe, dotyczące inwestycji bezpośrednich i portfelowych w krajach OECD, a także umożliwiono import kapitału z Polski przez podmioty z tych krajów-w postaci emisji papierów wartościowych. Warunkiem koniecznym przyjęcia Polski do OECD było dokonanie zmian w ustawodawstwie dotyczących spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Ten akt prawny nie spełniał kryteriów tej instytucji. Mimo to Polska stała się członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
Na początku 1997r. złoty był już wymienialny w zakresie znacznie przekraczającym standardy MFW. Formę wymienialności złotego , która trwała do grudnia 1998r. uznaje się za nietypową. Świadczy o tym sprzeczność, która powstała w wyniku znacznej liberalizacji obrotów między Polską a zagranicą i bardzo wąski zakres zewnętrznej wymienialności złotego. Ponadto deregulacja obrotów dewizowych była oparta na aktach prawnych niższej rangi niż ustawa.
Na kolejne posunięcia liberalizujące obrót dewizowy trzeba było czekać dwa lata. 18 grudnia 1998r. uchwalono nową ustawę Prawo dewizowe. Weszła ona w życie 12 stycznia 1999r. Kryzysy finansowe i walutowe, które wystąpiły przed jej przyjęciem, spowodowały, że zakres liberalizacji okazał się mniejszy niż się wcześniej spodziewano. Do najważniejszych zmian wprowadzonych wraz z tą ustawą należą:
Zapewnienie zewnętrznej wymienialności złotego
Usankcjonowanie na mocy ustawy tego, co było już wcześniej prawnie dozwolone, czyli możliwości dokonywania przez rezydentów transakcji kapitałowych o terminie zapadalności powyżej jednego roku z podmiotami z krajów OECD i tych, z którymi Polska zawarła porozumienia o popieraniu i ochronie inwestycji; towarzyszący ustawie akt wykonawczy – rozporządzenie Ministra Finansów – rozszerzył możliwość dokonywania tych transakcji na wszystkie kraje świata
Wprowadzenie liberalnych regulacji dotyczących transakcji pochodnymi instrumentami terminowymi.
Umożliwienie zakupu przez rezydentów w bankach krajowych dowolnej kwoty walut obcych; nie jest to jednak równoznaczne z zapewnieniem pełnej swobody ich transferu za granicę
Wprowadzenie dwustopniowego systemu nadzwyczajnych działań w celu przeciwdziałania skutkom nagłych i dużych przepływów kapitału krótkoterminowego
Dostosowanie terminologii ustawodawstwa dewizowego do standardów MFW, OECD, UE
Kolejne zmiany w zakresie wymienialności polskiej waluty zostały wprowadzone wraz z wejściem w życie 1 października 2002r. nowej ustawy Prawo dewizowe z dnia 27 lipca 2002r.( Dz. U. 2002, nr 141, poz. 1178) Ten akt prawny zniósł większość dotychczasowych ograniczeń, szczególnie w odniesieniu do krajów Unii Europejskiej oraz pozostałych, które należą do OECD lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Jedyne restrykcje, które jeszcze obowiązują, dotyczą:
· Przyjmowania przez rezydentów należności w innych walutach niż waluty wymienialne lub polski złoty
· Wywozu i wysyłania za granicę złota lub platyny dewizowej
· Wywozu i wysyłania za granicę krajowych lub zagranicznych środków płatniczych, których wartość przekracza 10.000 euro
W odniesieniu do pozostałych krajów istnieją jeszcze dość znaczne restrykcje. Do najważniejszych z nich można zaliczyć:
· Nabywanie i zbywanie w kraju przez nierezydentów z tego obszaru oraz zbywanie przez rezydentów w tych krajach papierów wartościowych, jednostek uczestnictwa w funduszach zbiorowego inwestowania oraz wierzytelności i innych praw; ograniczeniom podlega ponadto nabywanie przez rezydentów nieruchomości oraz udziałów w spółkach mających siedzibę w krajach trzecich.
· Otwieranie przez rezydentów rachunków w bankach i oddziałach banków mających siedzibę w tych krajach
· Zaciąganie przez rezydentów u nierezydentów z krajów trzecich kredytów lub pożyczek, gdy termin spłaty ponad połowy kwoty kredytu upływa w ciągu roku od dnia zawarcia umowy
· Ustanawianie przez rezydentów na rzecz nierezydentów z krajów trzecich zabezpieczeń, które dotyczą wierzytelności przysługujących im od innych nierezydentów
· Przekazywanie przez rezydentów do wskazanych krajów środków płatniczych z przeznaczeniem na podjęcie lub rozszerzenie w tych krajach działalności gospodarczej
Odstępstwo od wszystkich wymienionych w ustawie restrykcji wymaga uzyskania zezwolenia dewizowego. Podsumowując zmiany dokonane w ustawie z dnia 1 października 2002r., można stwierdzić, że zniesiono większość dotychczas obowiązujących restrykcji w zakresie obrotów krótkoterminowych. Praktycznie nie istnieją one w odniesieniu do krajów należących do Unii Europejskiej, OECD i Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Należy jednak wskazać na wciąż długą ich listę w odniesieniu do pozostałego obszaru. W efekcie polska waluta nadal nie była w pełni wymienialna.
Następnym aktem prawnym regulującym rynek walutowy jest Uchwała nr 5/2001 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 12 grudnia 2001r. w sprawie zakresu i szczegółowych zasad wyznaczania wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka, w tym z tytułu przekroczenia limitów koncentracji wierzytelności, sposobu i szczegółowych zasad obliczania współczynnika wypłacalności banku, z uwzględnieniem powiązań banków z innymi podmiotami zależnymi lub działającymi w tym samym holdingu oraz określenia dodatkowych pozycji bilansu banku ujmowanych łącznie z funduszami własnymi w rachunku adekwatności kapitałowej oraz zakresu i sposobu ich wyznaczania.( Dz. Urz. NBP 2001, nr22.) Na mocy tej ustawy ustalono, że wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka walutowego od 1 stycznia 2003r. wynosi 8% sumy aktywów i zobowiązań pozabilansowych ważonych ryzykiem oraz będzie służyć do pokrycia ryzyka kredytowego danego banku.
Dopiero nadwyżka od tej kwoty może być przeznaczona na finansowanie innego ryzyka( w tym walutowego). Ze względu na wcześniejsze uwarunkowania na polskim rynku ( m.in. wzrost zmienności notowań kursów), w 2001r. próg ten wpierw ustalono na poziomie 16% i stopniowo redukowano, tak aby w 2003r. osiągnął wyznaczony poziom 8%. Uchwała ta wniosła tez kilka innych poprawek do definicji pozycji walutowej oraz sprecyzowała trzy metody ( podstawową, wartości zagrożonej oraz mieszaną) obliczania wymogu kapitałowego na pokrycie ryzyka walutowego. Weszła ona w życie 31 marca 2002r.
A oto jak przedstawia się sytuacja regulacji systemu walutowego na rynku międzynarodowym.
W roku 1944 w Bretton Woods w Stanach Zjednoczonych odbyła się konferencja Narodów Zjednoczonych, na której 44 państwa alianckie utworzyły Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Członkostwo w tej organizacji nakładało określone obowiązki i prawa, składające się na system z Bretton Woods. Do obowiązków krajów członkowskich MFW należało:
· Ustalanie wartości pieniądza w stosunku do złota: bezpośrednio lub za pośrednictwem; dzięki temu powstał układ parytetów walut określonych przez stosunek ilości kruszcu, układ parytetów można było też obliczyć, korzystając z relacji poszczególnych walut do dolara zamiast do złota;
· Utrzymywanie kursu waluty w granicach (+,-)1% od parytetu i stosowanie w tym celu interwencji przez władze monetarne
· Zapewnienie wymienialności pieniądza krajowego na dolary w związku z obsługą transakcji bieżących., głównie handlowych
· Przekazanie specjalnej kwoty, stanowiącej wkład do rezerw walutowych administrowanych przez MFW; wielkość kwoty zależała od wielkości produktu krajowego i rozmiarów handlu zagranicznego; do roku 1971 25% kwoty wpłacano w złocie, a resztę w walucie krajowej.
Nowy międzynarodowy ład walutowy formalnie powstał w 1976r., w wyniku uzgodnień podjętych przez członków MFW w czasie spotkania na Jamajce. Główne zmiany polegały na:
· Przyznaniu krajom członkowskim całkowitej swobody w wyborze reguł ustalania kursu waluty
· Zmniejszeniu roli złota( m.in. przestało być punktem odniesienia parytetów walutowych, zniesiono cenę oficjalną, banki centralne mogły handlować złotem po cenie rynkowej)
· Zwiększeniu kwot wpłacanych jako zasoby własne MFW
Rozpad systemu z Bretton Woods i chaos, jaki wskutek tego zapanował na rynkach walutowych, skłonił kraje UE na początku lat 70 XX wieku do utworzenia specjalnego mechanizmu utrzymującego wzajemne kursy w paśmie wahań(+-)2,25%.
Powstała w ten sposób wiązka kursów swobodnie się zmieniała w stosunku do dolara. System ten zwany wężem walutowym , miał zapewnić osiągnięcie dwóch celów: po pierwsze ustabilizować wzajemne fluktuacje kursów, aby ułatwić integrację gospodarczą; po drugie wspólnie upłynnić je wobec dolara, aby lepiej amortyzować wstrząsy dochodzące ze światowych rynków walutowych. System ten jednak nie sprawdził się, a zmienność kursów państw członkowskich obserwowaną w latach 70 XX wieku uznano za zagrożenie dla dalszych zamierzeń integracyjnych. Aby je wyeliminować, w 1979r. utworzono Europejski System Walutowy(ESW) , który składał się z dwóch elementów : europejskiej jednostki walutowej ( European Currency Unit – ECU) i mechanizmu kursów walutowych( Exchange Rate Mechanism – ERM) ECU służyła głównie do celów obrachunkowo – rozliczeniowych w ramach ESW i w innych sytuacjach UE.
Prawną podstawę i warunki tworzenia unii walutowej określił Traktat z Maastricht, który wszedł w życie w końcu 1993r. W unii walutowej mogą i powinny uczestniczyć państwa należące do UE, ale po spełnieniu tzw. kryteriów zbieżności(konwergencji), będących miarą ekonomicznej dojrzałości:
· Średnia roczna stopa inflacji nie może przekraczać więcej niż o 1,5 punktu procentowego średniej w 3 krajach o najniższym wzroście cen ( warunek pierwszy)
· Średnia długookresowa stopa procentowa nie może przekraczać więcej niż o 2 punkty procentowe przeciętnej stopy w 3 krajach o najniższych stopach inflacji (warunek drugi)
· Deficyt rządowy nie może przekraczać 3% PKB (warunek 3)
· Dług publiczny nie może przekraczać 60% PKB ( warunek 4)
· Przez dwa lata poprzedzające przystąpienie kraju do unii kurs walutowy musi należeć do ERM, nie może wykraczać poza przedział wahań i nie może być dewaluowany bez zgody pozostałych państw (warunek 5)
· Bank centralny jest instytucją niezależną od polityków (warunek 6)
Kryteria zbieżności zmusiły kandydatów do unii walutowej do harmonizacji krajowych polityk makroekonomicznych: pieniężnej ( warunek 1 i 2), fiskalnej ( warunek 3 i 4) oraz walutowej (warunek 5). Ich spełnienie nie było proste i zajęło kilka lat( dotyczy to zwłaszcza ograniczenia rozmiarów dopuszczalnego zadłużenia publicznego). W rezultacie dostosowań, 1 stycznia 199r. do unii walutowej przystąpiła większość państw (Belgia, Niemcy, Hiszpania, Francja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia , Austria, Finlandia i Portugalia). Grecja i Szwecja nie spełniły wszystkich kryteriów. Grecja dołączyła do jedenastki 1 stycznia 2001r.
Głównym elementem unii walutowej stało się wprowadzenie 1 stycznia 1999r. nowego wspólnego pieniądza EURO, który początkowo funkcjonował jedynie w rozliczeniach bezgotówkowych. W obiegu gotówkowym nadal posługiwano się walutami krajowymi, których kursy na ten okres nieodwołalnie usztywniono wobec euro. Pieniądze krajowe zaczęto wycofywać z obiegu i zastępować banknotami oraz bilonem euro 1 stycznia 2002r. Proces wymiany zakończono pomyślnie po 2 miesiącach, a euro stało się jedynym środkiem płatniczym w krajach należących do unii.
Decydując się na wspólny pieniądz, kraje zrezygnowały z możliwości prowadzenia suwerennej polityki pieniężnej i kursowej. Kompetencje w tej dziedzinie od 1999r. przejął Europejski System Banków Centralnych (ESBC), w skład którego wchodzą banki centralne wszystkich członków UE, działające pod przewodnictwem Europejskiego Banku Centralnego. Decyzje w sprawie wysokości stóp procentowych zapadają w ESBC, jednak bez udziału państw nie będących w unii walutowej( 3 kraje w 2003r.) EBC jest niezależny od rządów i od innych instytucji wspólnotowych, co ma zapewnić skuteczną ochronę wartości nowego pieniądza. Dodatkowe zabezpieczenie w tym zakresie stanowi Pakt Stabilności i Wzrostu, zawarty jeszcze w 1997r., w którym kraje pod groźbą sankcji finansowych zobowiązały się do przestrzegania 3% limitu deficytu budżetowego w stosunku do PKB.
BIBLIOGRAFIA:
1. „Finanse międzynarodowe” K. Zabielski PWN Warszawa 2001
str.42-43,316-317
2. „Międzynarodowy system walutowy” K. Lutkowski Poltext Warszawa 1998r.
str. 87-88
3. „System finansowy w Polsce” praca zbiorowa pod redakcją: B. Pietrzaka,
Z. Polańskiego, B. Woźniak, PWN Warszawa 2004r.
str.182-184, 322-323
4. „Zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych” PWE Warszawa 2004r.
str. 237,239,251-252
5. „Euro. Nowy pieniądz” L. Oręziak PWN Warszawa 2003r.