Statystyki ludności

Ćw. 1 Analiza wzrostu liczby ludności na świecie w latach 900n.e. – 1995 n.e.

Z analizy tabeli i wykresu wynika, że w latach 900 – 1995 n.e. miał miejsce stały, niemal dwukrotny przyrost liczby mieszkańców planety. W tym okresie w państwach europejskich i części państw azjatyckich podstawą ustroju był system feudalny, niewolący chłopów i sprawiający, że żyli oni na krawędzi ubóstwa. To też powodowało wysoki przyrost naturalny zwykle obserwowany na wsiach, gdzie zakładanie dużych rodzin jest wymuszone dużą śmiertelnością noworodków.
W latach 1000-1300 w Europie nastąpiły pewne zmiany społeczne i gospodarcze, które umożliwiły rozwój ludności. Dzięki rozwojowi techniki pod uprawy można było wziąć ziemie dotychczas traktowane jako nieużytki, następuje stopniowy rozkład dotychczasowego systemu gospodarki feudalnej, rozwija się przemysł i handel, powstają nowe miasta oferujące nowe rynki pracy. Ożywiają się procesy migracyjne i wymiana kulturowa. Ponadto uspokoiła się sytuacja polityczna w zachodniej Europie: ustały wyniszczające najazdy plemion normańskich, węgierskich i muzułmańskich. W krajach zniszczonych tymi najazdami zaczęto prowadzić politykę odbudowy zniszczonych osiedli i zaludniania opuszczonych wsi. Na terenie Francji, Niemiec, Anglii i Włoch obserwuje się duży rozwój osadnictwa i rozwój techniczny.
Druga połowa XIV w. to czas kryzysu gospodarczego w Europie i związanej z tym depresji demograficznej. Europa pustoszona była przez wojny, takie jak wojna stuletnia między Anglią a Francją. Walki zbrojne wiązały się z dużymi stratami w ludności krajów biorących udział w konfliktach, pustoszeniu obszarów rolnych, głodem i epidemiami chorób zakaźnych. Największe żniwo zebrała czarna śmierć, czyli epidemia dżumy, która zaczęła się w 1348r. we Włoszech i w ciągu ośmiu lat zabrała ze sobą od 1/3 do ½ ludności Europy. Szacunkowo liczba ludności zamieszkującej Europę spadła z 73 mln około roku 1300 do 45 mln koło roku 1400.
Wiek XVII to czas rozwoju kolonizacji, duża liczba ludności emigruje na nowo odkryte tereny Ameryk, wybrzeża Azji czy Australii. Największy przyrost naturalny ma miejsce w trzech pierwszych dziesięcioleciach tego wieku, po czym obniża się ze względu na wojny i idący za nimi głód i choroby. Inną przyczyną jest znaczne ochłodzenie się klimatu w tym okresie. Lata 1700-1850 to okres polityki merkantylizmu w większości monarchii Europy. Dbały one o zapewnienie stałego, wysokie tempa przyrostu naturalnego i starały się zachęcić wykwalifikowanych emigrantów z innych krajów.
Duży, po ponad 400 milionowy przyrost ludności w latach 1850-1900 był efektem wybuchu rewolucji przemysłowej. Podniosła się jakość życia, ponieważ nowe wynalazki ułatwiały prace i czyniły ja bardziej wydajną, rozwijała się medycyna i nauka o higienie, co spowodowało spadek umieralności tego okresu.
Spadek przyrostu w latach 1910-1920 można tłumaczyć konfliktami na tle kolonizacyjnym, zwłaszcza przy podziale Afryki. Największe żniwo zebrała jednak I Wojna Światowa, wg szacunków zginęło w niej około 10 mln żołnierzy. Nadto, kraje walczące poniosły znaczne straty materialne, a tym samym obniżyły się standardy życia mieszkańców.
Kolejnym krytycznym momentem dla Europy był wybuch II Wojny Światowej. Zginęło w niej ok. 55 mln ludzi, ok. 35 zostało rannych, co obniżyło oczywiście ich jakość prokreacyjną.
Od roku 1950 liczba ludności zaczyna stopniowo wzrastać. Najwyższy stopień przyrostu miał miejsce w latach 50 XX wieku; była to faza tzw. kompensacji strat wojennych, czy inaczej bomba demograficzna. W latach 80 w wyniku ustabilizowania się politycznego i gospodarczego nastąpił wtórny wyż demograficzny, tzw. echo.

Tabela nr 1 Liczba ludności na świecie w latach 900-1995 n.e. Źródło: „Mały rocznik statystyczny 1996r.”


Lata Ludność w mln
900 320
1700 600
1850 1160
1900 1580
1910 1700
1920 1810
1930 2070
1940 2240
1950 2525
1960 2990
1970 3610
1980 4450
1990 5300
1994 5630
1995 5716

Ćw. 2 Analiza rozmieszczenia ludności na świecie

Podstawowym czynnikiem kształtującym gęstość zaludnienia na świecie są korzystne warunki dla osadnictwa i działalności gospodarczej. Ludność najchętniej osiedla się na obszarach wyżyn i równin (czynnik fizjograficzny), na obszarach o klimacie korzystnym dla rolnictwa (czynnik klimatyczny) i o odpowiednio żyznych glebach. Dużą rolę odgrywają także bogactwa naturalne i złoża mineralne obszaru.

Europa

Średnie zagęszczenie na terenie Europy wynosi 32 osoby na kilometr kwadratowy. Ma pierwszym miejscu w tabeli gęstości zaludnienia plasuje się Holandia. Należy to tłumaczyć niewielkim obszarem tego państwa, a także dobrze rozwinięta gospodarką, zwłaszcza w dziedzinie usług, rolnictwem i turystyką. Belgia, będąca również państwem niewielkim, ma silnie rozwinięty przemysł zapewniający duży rynek pracy i wysoki produkt narodowy. Wysoka liczba ludności zamieszkująca Wielką Brytanię to efekt korzystnego pod względem rolniczym usytuowania klimatycznego, zasobów naturalnych oraz dobrze rozwiniętego przemysłu i znaczącego udziału w handlu światowym. Niemcy tymczasem przeżywają nadal problemy związane ze zjednoczeniem się Niemiec Wschodnich i Zachodnich, co jednak nie ma znaczącego wpływu na obniżenie się wysokich standardów życia w tym kraju.
Niskie zagęszczenie ludności w Szwecji i Norwegii jest wynikiem panującego tam surowego, zimnego klimatu, który skupia ludzi w miastach, gdzie nie ma wysokiego przyrostu naturalnego. W Rosji niewielka liczba ludności jest efektem występowania ogromnych, niezamieszkanych ze względu na brak wody i nieprzyjazny klimat przestrzeniami środkowej Rosji i Syberii, zacofanymi cywilizacyjnie w stosunku do Europy i wschodnich sąsiadów, takich jak Chiny czy Japonia. Islandia zaś, będąca najzimniejszym krajem Europy, jest słabo zamieszkana właśnie przez wzgląd na klimat, a także na niewielką różnorodność dostępnych zajęć – jej przemysł opiera się głównie na rybołówstwie.

Azja

Państwem o największej gęstości zaludnienia na tym kontynencie jest Bangladesz, co jest wynikiem jego niewielkiej powierzchni. Plasująca się na drugim miejscu Korea Południowa jest także państwem dość małym, a na duże zagęszczenie ma także wpływ niedawno odzyskana niepodległość i migracje ludności do kraju. Japonia, posiadająca wysoko rozwinięty przemysł, może być nazwana państwem miast, w których głównie skupia się ludność kraju. Obejmuje ona także dość niewielki obszar czterech wysp. W Indiach zaś 1/3 krajowego produkty stanowi rolnictwo, rybołówstwo i przemysł wydobywczy, a kolejną 1/3 przemysł. Na dużą liczbę ludności ma także wpływ hinduizm, propagujący zakładanie licznych rodzin.
Arabia Saudyjska pokryta jest głównie pustyniami i półpustyniami, co tłumaczy niewielkie zagęszczenie na tym terenie. Podobnie przedstawia się sytuacja w Turkmenistanie. Obszar Kazachstanu pokrywają w dużej mierze stepy, co pociąga za sobą hodowlę bydła i pasterstwo jako główny sposób utrzymywania się ludzi. Mongolia także zalicza się do krajów stepowych, ale tu dodatkowym czynnikiem są bardzo długie i zimne zimy, gdy temperatura spada nawet do –34 stopni. Nie są to warunki sprzyjające dużemu przyrostowi naturalnemu.

Afryka

Burundi to państwo o klimacie równikowym górskim, wiecznie wstrząsane walkami między plemionami Tutsi i Hutu, co sprawia, że najwyższe zagęszczenie na kontynencie afrykańskim wydaje się dość zaskakujące. Ruanda natomiast utrzymuje się przede wszystkim z rolnictwa, co sprzyja zakładaniu dużych rodzin. Nigeria jest państwem biednym, pomimo znacznych złóż ropy naftowej, ale teren tego kraju zajmuje około 250 plemion etnicznych. Gambia zaś wysokie zagęszczenie zawdzięcza swojemu niewielkiemu obszarowi, gdyż zajmuje w gruncie rzeczy tereny przyległe do rzeki Gambi, a podstawą narodowej gospodarki jest uprawa orzeszków ziemnych.
Ponad połowę obszaru Botswany zajmuje pustynia, nie nadająca się do zamieszkania, a społeczeństwo jest silnie podzielone na uboga warstwę wieśniaczą i bogata warstwę „przemysłowców”, zajmujących się głównie wydobyciem diamentów. Także Libia, Mauretania i Nambia są w dużej mierze pokryte pustyniami, co tłumaczy małą gęstość zaludnienia tych państw.

Ameryka Północna i Środkowa

Zarówno Salwador, jak i Dominikana, Gwatemala i Honduras dużą gęstość zaludnienia zawdzięczają małemu obszarowi oraz gospodarce opartej na rolnictwie. Wśród tych czterech na ostatnim miejscu znajduje się Honduras, który jest także z pośród nich najuboższy. Nikaragua zaś aktualnie przeżywa chaos gospodarczy, podupadło rolnictwo i wzrosło ubóstwo kraju. Co do Stanów Zjednoczonych, niska gęstość zaludnienia jest wynikiem istnienia wielkich, niezamieszkanych niemal przestrzeni części centralnej kraju, gdyż życie państwa skupia się na wschodnim i zachodnim wybrzeżu. Podobnie sytuacja przedstawia się w Kanadzie, tam jednak na niewielką gęstość ma również wpływ zimny klimat i duże zalesienie terenu, będące także powodem słabego zaludnienia Belize, porośniętego w dużej mierze gęstą puszczą.

Ameryka Południowa

Duże zagęszczenie ludności w Ekwadorze można tłumaczyć sprzyjającym klimatem i dobrze rozwiniętym przemysłem oraz rolnictwem. Kolumbia zajmuje się głównie wydobyciem ropy, węgla i złota, a także uprawa kawy i bananów, dającą duży rynek pracy. Ogromnym nielegalnym rynkiem jest uprawa koki. Bogactwo kraju sprzyja przyrostowi naturalnemu, podobnie jak ma to miejsce w Wenezueli, choć tam gospodarka znajduje się aktualnie w stanie recesji. Chile zaś jest na najlepszej drodze do przezwyciężenia ubóstwa, co ma odbicie w zagęszczeniu ludności w tym kraju.

Australia

Niewielkie zaludnienie Australii tłumaczy jej ukształtowanie – zachodnią część kraju zajmują suche płaskowyże, grzbiety górskie i rozległe pustynie, na wschodzie ciągną się Góry Wododziałowe, zaś środkowowschodnia cześć kraju jest odwadniana przez system rzek spływających do jeziora Eyre. Nadto Australia aktualnie przeżywa największy kryzys gospodarczy od 60 lat.

Ćw. 3 Analiza wzrostu liczby ludności w Polsce w latach 1946-1995

Począwszy od roku 1946 w Polsce nastąpił wzrost liczby ludności związany z kompensacją strat wojennych po I i II Wojnie Światowej. W okresie toczących się walk Polska odniosła znaczne straty: wywołane działaniami wojennymi na frantach, migracjami, represjami wobec ludności cywilnej.
Wzrost od 1946 wynika także z fali powracających zza granicy emigrantów, którzy zostali deportowani w głąb ZSRR w latach 1940-1941. Do opuszczenia kraju zmuszona została znacząca część polskich Żydów. Przesunięte zostały także granice państwa. W wyniku tego lata 1946-49 to czas migracji ludności niepolskiej poza granice i powrotu Polaków, którzy znaleźli się poza obszarem nowego państwa.
W latach 1960-1970 fala demograficzna obniżyła się i spadło tempo przyrostu naturalnego; przyrost rzeczywisty także zaczął się stabilizować. Represyjna polityka prowadzona w tym okresie przez rząd spowodowało wystąpienie znacznego niekorzystnego salda migracji poza granice kraju.
Lata 1970-1980 to czas niżu demograficznego. W wiek rozrodczy weszło wówczas pokolenie urodzone w czasie II Wojny Światowej. Z kolei lata 80 przyniosły wtórny wyż demograficzny; w wiek rozrodczy weszło wówczas pokolenie wyżu powojennego. Był to tzw. efekt echa. Od lat 90 zauważalny jest znaczny spadek wskaźników przyrostu naturalnego. To efekt wejścia w okres rozrodczy ludności z niżu demograficznego, a także zmieniającego się stylu życia, który wymusza model mniej licznej i nie wielopokoleniowej rodziny, czasami wręcz bezdzietnej. Spowodowane jest to rozwojem gospodarki i rozkwitem prywatnych przedsiębiorstw, zatrudniających pracowników na odmiennych zasadach niż placówki państwowe; spółki prywatne wymagają zwykle od pracowników większego nakładu wysiłku i czasu, tak, że trudno im pogodzić pracę z założeniem rodziny zwłaszcza, jeśli chodzi o młode kobiety, które coraz częściej decydują się na odłożenie urodzenia dziecka na czas późniejszy, na pierwszym miejscu stawiając odniesienie sukcesu na polu zawodowym.

Tabela nr 4 Ludność Polski w latach 1946-1995
Źródło: „Świat w liczbach 1997”

Lata Ludność w mln
1946 23,6
1950 25,0
1960 29,8
1970 32,7
1980 35,7
1990 38,1
1995 38,6

Ćw. 4 Analiza gęstości zaludnienia w Polsce

Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na gęstość zaludnienia w Polsce są: występowanie bogactw naturalnych, charakter środowiska przyrodniczego oraz sposób jego zagospodarowania. Wszystkie najbardziej rozwinięte, a tym samym również zaludnione, miasta, leżą nad rzekami, co jest wynikiem dużego znaczenia posiadania zasobów wodnych oraz portów dla rozwoju miast. Z analizy ryciny nr 4 wynika, że najbardziej zaludnione województwa w Polsce mają miasta położone nad największymi rzekami kraju. Wyjątkami są województwa, w których nadrzędną rolę odgrywa przemysł, tak np. w okręgu Łódzkim przemysł włókienniczy. Duży rynek pracy, jakim jest stolica i jej najbliższe przyległości są wynikiem dużego zagęszczenia ludności w tym rejonie. Na trzecim miejscu plasuje się byłe województwo Katowickie, co związane jest przede wszystkim z rolą przemysłu wydobywczego; ten sam czynnik oddziałuje na zagęszczenie w rejonie GOP-u.
Liczba ludności na danym terenie zależy również od takich czynników jak produktywność ziemi, aktywność gospodarcza czy ukształtowanie zamieszkiwanego terenu. Ponad Połowa ludności kraju zamieszkuje obszary nizinne, 1/3 na terenie umiarkowanie wyżynnym, a tylko 1/5 na obszarach górzystych i wyżynnych. Najsilniej zaludnione są województwa Polski centralnej i południowej: Krakowskie, Łódzkie, Warszawskie, zaś najsłabiej województwa północne i wschodnie: Słupskie, Koszalińskie, Łomżyńskie.
Województwa o największym zagęszczeniu to głównie te, w których znajdują się miasta akademickie. Jest to związane z ciągłą migracją młodzieży z miast mniejszych i wsi do miast większych, gdzie po zakończeniu edukacji często osiadają na stałe.

Tabela nr 4 Gęstość zaludnienia w Polsce według województw
Źródło: „Świat w liczbach” wyd.1997r., dane z 1995r.

Województwa Ludność na km2 Województwa Ludność na km2
Bialskopodlaskie 58 Olsztyńskie 63
Białostockie 70 Opolskie 120
Bielskie 248 Ostrołęckie 63
Bydgoskie 109 Pilskie 60
Chełmskie 65 Piotrkowskie 103
Ciechanowskie 69 Płockie 102
Częstochowskie 127 Poznańskie 166
Elbląskie 81 Przemyskie 93
Gdańskie 197 Radomskie 105
Gorzowskie 60 Rzeszowskie 169
Jeleniogórskie 120 Siedleckie 78
Kaliskie 111 Sieradzkie 85
Katowickie 590 Skierniewickie 107
Kieleckie 123 Słupskie 57
Konińskie 93 Suwalskie 46
Koszalińskie 62 Szczecińskie 99
Krakowskie 381 Tarnobrzeskie 97
Krośnieńskie 89 Tarnowskie 167
Legnickie 130 Toruńskie 125
Leszczyńskie 96 Wałbrzyskie 177
Lubelskie 151 Warszawskie 638
Łomżyńskie 53 Włocławskie 99
Łódzkie 733 Wrocławskie 181
Nowosądeckie 131 Zamojskie 71
Zielonogórskie 76

Ćw. 5

Struktura biologiczna ludności w Polsce

Na strukturę biologiczną ludności w naszym kraju miał wpływ przyrost naturalny, migracje oraz kataklizmy (np. wojny) poszczególnych lat. Wojny spowodowały duże straty wśród pewnej grupy ludności (głównie mężczyzn) i dlatego w grupie osób poniżej 50 roku życia występuje przewaga mężczyzn nad kobietami, a odwrotna tendencja występuje po przekroczeniu progu 50 roku życia.
Odmłodzenie społeczeństwa polskiego jest wynikiem wyżu demograficznego, jaki wystąpił po II Wojnie Światowej, a także jego późniejszego echa około lat 60. Obecnie następuje znaczny spadek liczby urodzeń i następuje stopniowe starzenie się społeczeństwa.
Współczynnik feminizacji w Polsce, czyli przewagi liczby kobiet nad liczbą mężczyzn, występuje głównie w miastach, ponieważ więcej kobiet niż mężczyzn decyduje się na opuszczenie wsi na korzyść miast. Wysoki jest współczynnik feminizacji w miastach związanych z przemysłem lekkim i odzieżowym, a także w miejscowościach wypoczynkowych, gdzie mogą one znaleźć więcej pracy. Natomiast w rejonach wydobywczych oraz związanych z przemysłem ciężkim występuje znaczna przewaga liczby mężczyzn.
Od 40 roku życia możemy na piramidzie wieku odczytać wzrastającą przewagę liczby kobiet nad liczbą mężczyzn. Związane jest to z dużą umieralnością mężczyzn w tym okresie życia, spowodowaną częściej niż u kobiet występującymi zawałami, stresem i depresjami prowadzącymi wręcz do samobójstw. Statystyki wykazują, że mężczyźnie częściej niż kobiety odbierają sobie życie.
Charakterystyczne „wcięcia” w piramidzie, oprócz tych spowodowanych I i II Wojną, określają niże demograficzne. Np. przewaga osób w wieku 35-49 lat nad osobami w wieku 20-34 lata to efekt falowości niżów i wyżów demograficznych.


Tabela nr 5
Ludność Polski wdłg płci i wieku w % w stosunku do ludności ogółem w roku 1991.
Źródło: „Świat w liczbach 1995”

Wiek Kobiety w % Mężczyźni w %
0-4 3,8 4,0
5-9 4,4 4,5
10-14 4,1 4,3
15-19 3,7 3,8
20-24 3,2 3,3
25-29 3,4 3,6
30-34 4,2 4,4
35-39 4,2 4,3
40-44 3,5 3,5
45-49 2,4 2,3
50-54 2,7 2,5
55-59 2,7 2,4
60-64 2,7 2,1
65-69 2,3 1,6
70-74 1,3 0,8
75-79 1,3 0,7
80-84 0,4 0,4
85 i więcej 0,5 0,2