Historia Polski na zaliczenie.

Dagome Iudex – 991 r.
Na krótko przed śmiercią Mieszko I wydał dość tajemniczy dokument. W dokumencie tym Mieszko z żoną Odą wraz z ich synami informują papieża o granicach swojego państwa i przekazują kraj Schinesghe pod symboliczną opiekę Stolicy Apostolskiej.
Motywy podjęcia tej czynności nie są dokładnie znane. Dagome iudex jest to element walki o obszar kościelny diecezji poznańskiej i niezależność od arcybiskupstwa w Magdeburgu.
Stanowi podstawę do określenia terytorium ówczesnego państwa polskiego, które według dokumentu obejmowało w latach 990-992 Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze i Śląsk oraz prawdopodobnie Pomorze.

Zjazd Gnieźnieński – 1000 r.
Pielgrzymka cesarza rzymskiego Ottona III do grobu św. Wojciecha, którego znał osobiście i spotkanie z księciem Bolesławem Chrobrym celem pozyskania relikwii świętego, by złożyć je w planowanej fundacji kościelnej pw. świętego w Akwizgranie. Otton III pragnął także pozyskać Bolesława dla realizacji swych planów uniwersalistycznego cesarstwa zachodniego. Podczas zjazdu Otton III nałożył na głowę Bolesława diademem cesarski oraz obdarował go kopią Włóczni św. Maurycego - jednym z symboli władzy Ottonów, w zamian za co Bolesław ofiarował mu ramię Św. Wojciecha”. Wyniesienie polskiego władcy do godności „brata" i sprzymierzeńca Ottona oburzyło dostojników cesarstwa i choć nie doszło wtedy do ceremonii koronacji, która odbyła się ćwierć wieku później, pozycja Bolesława na arenie międzynarodowej ogromnie wzrosła.
Zjazd gnieźnieński odbył się w 1000r. Bolesław Chrobry przyjął gości tak wystawnie, że wielu z nich wprost nie wierzyło własnym oczom. Nie był to jednak próżny kaprys, lecz działanie mądrego władcy, który chciał w ten sposób udowodnić przynależność swego państwa do grona krajów cywilizowanych. Bolesław osobiście odprowadził Ottona w głąb Niemiec, co najmniej do Magdeburga. Mógł jednak towarzyszyć mu dalej do Akwizgranu. Z Akwizgranu ruszył cesarz do Włoch. Z nim razem ciągnął dany mu przez Bolesława oddział trzystu rycerzy polskich. Bolesław zaś rozpoczął w Rzymie starania o tytuł królewski i oficjalną koronację
Najdonioślejszym efektem zjazdu z udziałem legatów papieża Sylwestra II było ustanowienie polskiej organizacji kościelnej w oparciu o powołane do istnienia metropolii gnieźnieńskiej (I metropolii), na czele której postawiono brata św. Wojciecha Gaudentego oraz powołanie podległych jej nowych biskupstw w Krakowie z biskupem Popponem, w Kołobrzegu z biskupem Reinbernem, Wrocławiu z biskupem Janem. Biskupstwo w Poznaniu, być może dopiero wówczas powowłane do życia pozostało poza metropolią gnieźnieńską aż do śmierci biskupa Ungera. Zjazd z pewnością przyczynił się do umocnienia prestiżu Bolesława wobec sąsiadujących z Polską władców.



Testament Bolesława Krzywoustego – 1138 r.

W swym testamencie, zwanym również statutem, Krzywousty wprowadził w Polsce zasadę senioratu, chcąc w ten sposób zachować jedność państwa i zapobiec walkom o władzę między synami. Był to akt polityczny, w którym władca ustalił zasady następstwa tronu i wprowadził podział terytorialny Polski między swoich synów. Od tej pory główna władza należała do księcia zwierzchniego (princepsa), którym był senior rodu. Sprawował on kontrolę nad juniorami. Do jego obowiązków należała obrona granic i polityka zagraniczna, a także mianowanie arcybiskupa i biskupów. W założeniu podział ten miał utrzymać jedność kraju oraz ugruntować pokój i zgodę między braćmi. Ustawa ustalająca zasady dziedziczenia ograniczała wpływ możnych na obsadę tronu po śmierci władcy i utrwalała rządy dynastii piastowskiej w Polsce. Jednakże testament przyczynił się do rozbicia dzielnicowego Polski i upadku władzy centralnej:
Władysław Wygnaniec (najstarszy syn książe zwierzchni) - Małopolska, Śląsk, Pomorze
Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze,
Mieszko III Stary – Wielkopolska,
Henryk Sandomierski - ziemia sandomierska
Kazimierza Sprawiedliwego - nie uwzględniono przy podziale - przeznaczono go do stanu duchownego

Seniorat - stosowana w Średniowieczu zasada, która określała porządek obejmowania tronu, czyli sprawowania władzy zwierzchniej nad całą Polską. Miała ona zawsze należeć do najstarszego z Piastów. Zgodnie z tym postanowieniem na tronie miał szansę zasiąść każdy z członków dynastii, bez względu na stopień pokrewieństwa ze zmarłym.


Przywilej ziemski Władysława Laskonogiego – 1228 r.


Władysław III Laskonogi najstarszy syn Mieszka III Starego, książę gnieźnieński i poznański, panował w krakowskiej dzielnicy senioralnej.
Powołany po raz pierwszy na tron krakowski, jako przeciwnik emancypacyjnych dążeń Kościoła i zwolennik wzmocnienia władzy książęcej szybko zraził do siebie możnowładców duchownych i świeckich. Wygnany z dzielnicy krakowskiej, wdał się w ostry spór z biskupem gnieźnieńskim H. Kietliczem. W tym samym roku rozpoczął walkę z bratankiem, Władysławem Odonicem o Wielkopolskę.
Na zjeździe w Cieni (1228) potwierdził przywileje dla duchowieństwa. Nie zdołał umocnić się na tronie i został wygnany przez możnowładców. Wypędzony z Wielkopolski przez Odonica, zmarł na Śląsku.



Laskonogi formalnie pierwszym władcą elekcyjnym. Nie był to jednak wybór bezwarunkowy, gdyż Władysław Laskonogi musiał wydać podczas zjazdu w Cieni dwa istotne dokumenty. Zjazd odbył się najprawdopodobniej 5 V 1228 r. Najważniejszym jego wydarzeniem - oprócz wspomnianej decyzji o objęciu przez Laskonogiego rządów w Krakowie - było wystawienie dokumentów: dla możnych krakowskich oraz dla Kościoła. W pierwszym książę wielkopolski zapewniał nienaruszalność immunitetów kościelnych i częściowo nawet je rozszerzał. W drugim adoptował syna Leszka Białego Bolesława, nad którym przejmował formalną opiekę, czyniąc go przy okazji sukcesorem we wszystkich swoich posiadłościach. Jednocześnie zobowiązał się nie wprowadzać żadnych nowych praw bez zgody małopolskich świeckich i duchownych możnowładców. Zobowiązywał się przestrzegać immunitetów, nie nakładać niesłusznych podatków, rządzić za radą biskupów i możnych. W ten sposób władza monarsza w Polsce, po raz pierwszy została poddana ograniczeniom na rzecz społeczeństwa.


Statut wiślicki Kazimierza Wielkiego – 1347/1348 r.


Wydany w połowie XIV w. z polecenia króla Kazimierza III Wielkiego dla uporządkowania niepisanych dotychczas praw zwyczajowych. Jedyna kodyfikacja prawa sądowego o znacznym zakresie w Polsce za panowania dynastii piastowskiej. W statutach wiślickich król zatwierdził prawa obowiązujące w Małopolsce.
Kazimierz III Wielki wprowadził instytucje ogólnopaństwowe, które miały doprowadzić do integracji państwa. Utworzył m.in. najwyższy sąd prawa niemieckiego z siedzibą na zamku krakowskim, a urzędnikom ziemi krakowskiej nadał rangę ogólnopaństwową. Statuty utwierdzały władzę monarszą oraz podział społeczeństwa na stany. W ciągu następnych lat istnienia polskiej państwowości prawa poszczególnych dzielnic uległy ujednoliceniu.


Regulowały stanowy ustrój społeczeństwa
*przyznawał prawo wychodu poddanych ze wsi, bez zgody pana, jedynie dwóm, trzem chłopom rocznie, ale też:
- w wypadku wyklęcia przez kościół pana, gdy chłopi mieli pozostawać bez posług religijnych (regulacja związana z prawem kościelnym)
- gdy na dobrach chłopów dokonywano egzekucji za długi pana(regulacja związana z ogólną polityką Kazimierza Wielkiego dążącego do umacniania gospodarstw chłopskich)
*Nakazywały duchownemu przekazanie dóbr ziemskich świeckiemu krewnemu, jeżeli nie chciał pełnić z nich służby wojskowej
*Dążą do ochrony biedniejszych grup społecznych
*Upowszechniły obowiązek służby wojskowej sołtysów i wójtów.
*Usankcjonowały naganę szlachectwa.
*Przewidywały odpowiedzialność pasterza za szkody wyrządzone przez niedopilnowane bydło

Prawo karne
*Formułowały zasadę lex retro non agit (prawo nie działa wstecz)
*Dążyły do indywidualizacji i subiektywizacji odpowiedzialności karnej
*Wprowadzały łagodniejszą odpowiedzialność współsprawcy
*Znosiły odpowiedzialność ojca za czyny syna

Prawo procesowe
*Zezwalały każdej osobie na zastępstwo procesowe
*Przewidywały egzekucje osobistą
*Określały obligatoryjne zawieszenie procesu przeciw nieletniemu do czasu osiągnięcia przez niego pełnoletności
*Określały zakres działalności władz sądowych.
*Zapewniały wyrokom ścisłe wykonanie.
*Określały wysokość kar sądowych.

Przywilej koszycki – 1374 r.
Nadał go w 1374 roku polskiej szlachcie król Ludwik Węgierski w Koszycach w zamian za uznanie przez szlachtę praw do korony polskiej jednej ze swych córek (chodziło o najstarszą córkę Ludwika, Katarzynę). Została zagwarantowana sukcesja tronu w Polsce.
Szlachta uzyskała następujące przywileje:
· zwolnienie od obowiązku budowy i naprawy zamków (z wyłączeniem sytuacji, gdy odbudowy wymagałyby umocnienia pograniczne, zagrożone wojną, lub gdy na budowę nowego zamku wyraziłaby zgodę cała szlachta),
· urzędy tylko dla Polaków, gwarantował obsadzanie urzędów ziemskich miejscową szlachtą
· za służbę wojskową poza granicami kraju szlachta otrzymywała żołd (w przypadku dostania się szlachty do niewoli w czasie wyprawy zagranicznej, król miał obowiązek wykupić szlachtę z niewoli),
· zwolnienie szlachty z obowiązku utrzymywania dworu królewskiego w czasie jego podróży po kraju.
· zwolnienie z prac na rzecz państwa – mosty, drogi, wały
· zwalniał z wszelkich podatków, z wyjątkiem poradlnego(danina prawa książęcego płacona w zależności od powierzchni gruntów ornych), inne podatki tylko za zgodą szlachty


Pakt koszycki był przywilejem generalnym, czyli rozciągał się na cały kraj i odnosił się tylko do szlachty (nie obejmował chłopów, mieszczan oraz duchowieństwa, które później otrzymało od Ludwika osobne przywileje).Miał przełomowe znaczenie nie tylko dlatego, że zapoczątkował nadawanie przywilejów dla całego stanu, zwalniając szlachtę z wszelkich świadczeń, na trwale uzależnił możliwość uzyskania większych dochodów skarbowych państwa od zgody szlacheckich podatników, był podstawą rosnącej roli politycznej stanu szlacheckiego.

Statut Warcki Władysława Jagiełły – 1423 r.

Przywilej warcki, statut uchwalony na zjeździe walnym Królestwa 28.X.l423 r. w Warcie, została ugruntowana pozycja gospodarcza szlachty:


Szlachta uzyskiwała prawo do:

- usuwania sołtysów i wykupu sołectw - szlachta mogła usuwać bezużytecznych i niewywjązujących się z obowiązków sołtysów, sama wyceniała wartość sołectw i dopuszczenie do wykupu majątków.
- uściślenie uprawnień sądowych starostów, ograniczenie jurysdykcji starosty grodowego do spraw z czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie)
- równość wobec prawa całej szlachty (także magnaterii).
- regulacji spraw chłopskich (zgodnie z interesami szlachty): ograniczenie wychodźstwa chłopów z ziemi i przenoszenia się chłopów do miasta, regulacja sprawy zbiegostwa chłopów, ustanawiał wysokie kary za przechowywanie zbiegłych z majątków szlacheckich chłopów.
- prawo kontroli miar i wag w miastach: nadawania wojewodom prawo ustalania cen maksymalnych na artykuły rzemieślnicze w miastach, ustalania przez wojewodę cennika towarów krajowych i zagranicznych (za wyjątkiem zboża), tzw. Taksy Wojewodzińskie.




Przywilej Jedlneński Władysława Jagiełły – 1430 r.

Aby zapewnić swoim synom władzę w Polsce, Władysław Jagiełło wydał kolejny przywilej w 1430 roku, tzw. przywilej jedlneński. Przywilejem tym zapewnił zatwierdzenie wszystkich przywilejów przez następcę tronu. Wówczas na następcę tronu wybrany został królewicz Władysław.


- król zatwierdzał dawne przywileje szlachty i duchowieństwa
- zwolnienie mieszczan-ziemian z poradlnego, w przypadku, gdy wraz z rodziną zamieszkują w mieście, a ziemię swą uprawiają przez ogrodnika, bądź rataja.
- zagwarantował szlachcie i duchowieństwu nietykalność osobistą (zakaz więzienia) i majątkową bez wyroku sądu danej ziemi - sądu ziemskiego, chyba, że zostanie on pojmały na gorącym uczynku.
- wyłączność szlachty do sprawowania urzędów państwowych, ziemskich i niektórych kościelnych, tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym
- prawo do wybierania kandydatów do urzędników sądowych ziemskich, spośród których król dokonywał nominacji.



Statuty Nieszawskie za Kazimierza Jagiellończyka – 1454 r.
W związku ze zwołaniem pospolitego ruszenia na wojnę z Krzyżakami (wojna XXX-letnia) szlachta odmówiła walki jeśli nie otrzyma nowych przywilejów. Ograniczyły władzę króla i stworzyły podstawę późniejszej przewagi szlachty (anty chłopom i mieszczanom)
- zobowiązanie do nienakładania nowych podatków, niezwoływania pospolitego ruszenia oraz niezmieniania praw bez zgody sejmików ziemskich. (podniesienie znaczenia sejmików ziemskich)
- zaostrzenie kar za zbiegostwo chłopów.
- zakaz łączenia urzędów starosty i wojewody (lub kasztelana) w danej ziemi/województwie
- zezwolenie na zbieranie odpadów drzewnych w lasach królewskich.
- potwierdzał prawo wojewodów do ustalania cen maksymalnych na wyroby rzemieślników;
- szlachta małopolska uzyskała prawo do nabywania na własny użytek 3 razy w roku soli bezpośrednio w żupach solnych w Wieliczce i transportowania jej bez opłat celnych, obniżenie cen soli
- szlachta bez ograniczeń mogła handlować na targach miejskich towarami wiejskimi


Statuty Piotrkowskie za Jana Olbrachta – 1496 r.

Jan Olbracht przygotowując się do wyprawy przeciwko Turcji został zmuszony na zjeździe w Piotrkowie do wydania przywilejów. Uchwalenie podatków na wyprawę antyturecką. Doraźnym celem było zjednanie sobie szlachty dla polityki króla Jana I Olbrachta, statuty polepszały położenie prawne szlachty w Polsce

- Wprowadzał zakaz obejmowania urzędów kościelnych przez osoby nie pochodzące ze stanu szlacheckiego.
- Zwalniał szlachtę z opłat celnych w handlu produktami własnego gospodarstwa (zbożem, towarem leśnym - miodem) i na własny użytek, zezwalały szlachcie na wywożenie i sprowadzanie towarów bez cła. Wolność żeglugi rzecznej dla wszystkich stanów
- Początek przypisania chłopa do ziemi. Ograniczenie wolności chłopów: najwyżej jeden syn chłopski rocznie może opuścić wieś do rzemiosła, służby lub nauki (pod warunkiem, że otrzyma od pana pozwolenie pisemne), tylko 1 przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł mienić zawód i iść do miasta (jeżeli był to jedynak, nie mógł opuścić wsi). Zakaz dla chłopów stawania przed sądem bez obecności pana. Zaostrzenie kar za zbiegostwo. Zakaz zatrudniania w miastach chłopów, którzy nie posiadali potwierdzonej zgody na opuszczenie wsi
- Taksy wojewodzińskie na towary miejskie. Zakaz mieszczanom obejmowania urzędów i posiadania dóbr. Zakaz kupowania ziemi przez mieszczan

Unia w Krewie – 1385 r.

Połączenie unią personalną Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim.
Unia personalna – związek dwóch lub więcej państw posiadających wspólnego monarchę (króla), przy zachowaniu odrębnego systemu instytucji państwowych
Potrzeba unii polsko-litewskiej wynikła z powodu zagrożenia, jakie dla Polski i Litwy stworzył na przełomie XIV i XV wieku Zakon Krzyżacki. Unia w Krewie była pierwszym z sześciu aktów unijnych, podpisanych między Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. Układ przewidywał małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełły z królem Polski Jadwigą, a zarazem objęcie przez niego polskiego tronu. W zamian za to Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest i schrystianizować Litwę. W ostatnim punkcie aktu książę Jagiełło "obiecuje ziemie swoje litewskie i ruskie na wieczne czasy do korony królestwa polskiego przyłączyć".
Oczekiwania Polski: Poprzez układ z Litwą polska chciała przede wszystkim zjednoczyć siły w walce z zagrożeniami jakie stwarzał Zakon Krzyżacki. Ustalenie pokojowych stosunków polsko-litewskich zabezpieczała Polsce zdobycze ruskie i otwierała pole do ewentualnego przenikania ich wpływów na obszary opanowanie przez Litwę.
Oczekiwania Litwy: Litwa liczyła na chrystianizację, której przeprowadzenie stało się koniecznością polityczną, a narastający konflikt z Moskwą uniemożliwiał przyjęcie chrztu z kościoła wschodniego, wschodniego także chodziło o obronę przez krzyżakami.

Skutki porozumienie polsko-litewskiego
· Uaktywnienie się zakonu, który widząc zagrożenie swoich interesów, rozwinął ożywioną działalność polityczną.
· Państwo polsko-litewskie stało się potęgą, co zdecydowało o przebiegu konfliktów krzyżakami.
· Miała znaczenie dla rozwoju kultury. Doprowadził to do zetknięcia się dwóch kultur, co owocowało specyficznym charakterem kultury polskiej.
· Związek z Litwą doprowadził do ekspansji na wschód i zaniedbanie granicy z Brandenburgią.

Konstytucja „Nihil Novi” – 1505 r.

W 1505 roku na sejmie radomskim uchwalono w Polsce konstytucję Nihil Novi, czyli „nic nowego bez zgody ogółu ”, co potocznie tłumaczono jako "nic o nas bez nas". Zakazywała ona królowi wydawania ustaw bez uzyskania zgody szlachty, reprezentowanej przez senat i izbę poselską; król mógł wydawać samodzielne edykty tylko w sprawach miast królewskich, Żydów, lenn, chłopów w królewszczyznach (ziemia należąca do króla.) i w sprawach górniczych. Konstytucja ta w znaczny sposób wzmacniała pozycję szlacheckiej izby poselskiej. Wejście w życie Nihil Novi często uważa się za początek wprowadzenia demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej.

Rodzaje sejmów:
Sejm walny zwyczajny (ordynaryjny) - początkowo zwoływany przeważnie co roku, najczęściej w Piotrkowie, od artykułów henrykowskich wybierany co dwa lata na 6-tygodniowe obrady.
Sejm walny nadzwyczajny (ekstraordynaryjny) - od 1573 roku miał być zwoływany w razie konieczności na dwa 2-tygodniowe obrady.
Sejm konwokacyjny - zawiązany po śmierci króla pod "laską" konfederacji (podejmował decyzje większością głosów), pod przewodnictwem prymasa (interrexa), wyznaczał czas i miejsce wolnej elekcji, podejmował decyzje w sprawach porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa.
Sejm koronacyjny - odbywał się w Krakowie, kończył bezkrólewie, król-elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie i był koronowany.
Sejm rokoszowy - odbywał się w czasie rokoszu, prawdo do udziału w nim miał każdy szlachcic, np. rokosz lwowski z 1537, zwany "wojną kokoszą".

Unia lubelska – 1569 r.
Ukoronowaniem dążeń zjednoczeniowych Polski i Litwy był akt unii uchwalony 1569 w Lublinie (unia lubelska) przez sejmy obydwu państw. Na mocy tejże unii Korona i Litwa stanowiły odtąd Rzeczpospolitą Obojga Narodów, ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i wspólną polityką zagraniczną. W odróżnieniu od poprzednich unii personalnych unia lubelska była unią realną. Korona i Litwa zachowały odrębne urzędy centralne, oddzielny skarb, oddzielne armie, a także oddzielne urzędy ziemskie i sądy oparte na odrębnych statutach. Wspólne były: monarcha (król), sejm i polityka zagraniczna. Do Polski przyłączono województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie. Wzajemna tolerancja narodowościowa i wyznaniowa oraz równe prawa stanowe na ziemiach polskich i litewskich stanowiły o trwałości unii, której koniec przyniosły w XVIII w. rozbiory.

Konsekwencje unii lubelskiej
· wzrost znaczenia magnaterii , posiadającej ogromne zyski z latyfundiów ,wypierającej szlachtę średnią, dążącej do ograniczenia władzy królewskiej;
· przyspieszony rozwój – Warszawy, w której zbierał się sejm, odbywała się elekcja, a od końca XVI w. rezydował król z dworem i doradcami;
· włączenie do Korony ziem ukraińskich;
· przyspieszenie polonizacji szlachty litewskiej i ruskiej – z czasem język polski stał się językiem tamtejszych elit;
· zaangażowanie Polski w politykę wschodnią: wojny z Moskwą, Turcją i Tatarami;
· wzrost autorytetu Polski w Europie: łączyła Wschód z Zachodem;
· wykształcenie narodu politycznego

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE:
Articuli Henriciani – zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie, oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju państwa polskiego w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten dokument podpisać by wstąpić na tron polski – Henryka Walezego.
Zasady zawarte w artykułach były dla każdego władcy jednakowe:
· gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,
· określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,
· nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,
· król na stałe ma przy swoim boku radę doradczą złożoną z czterech senatorów (tak zwanych rezydentów),
· nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,
· politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,
· zabraniały podejmować istotnych decyzji politycznych królowi bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,
· ukazywały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,
· obywatele mają prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)
· zezwalały na wypowiedzenie królowi nieposłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich


Pacta conventa

w dawnej Polsce umowa zawierana pomiędzy królem elektem i wyborcami. Zobowiązywała króla do wykonania postulatów uchwalonych na sejmie konwokacyjnym. Postulaty dotyczyły spraw z zakresu polityki zagranicznej, obronności, nakładania podatków, finansowania oświaty, sprowadzania cudzoziemców do kraju i przekazywania im urzędów itp.

Pacta conventa oraz artykuły henrykowskie opracowane zostały po raz pierwszy przez sejm w 1573 i zaprzysiężone przez Henryka III Walezego. Od wyboru na tron Zygmunta III Wazy (1587) artykuły henrykowskie i pacta conventa zespoliły się w jedną całość. Każdy król elekt zobowiązany był zaprzysiąc pacta conventa jako warunek objęcia tronu.

Pacta conventa osłabiały stanowisko króla w państwie, ich głównym celem była jednakże ochrona Rzeczypospolitej przed wykorzystywaniem jej sił w interesach dynastycznych wybieralnych monarchów. W 1768 pacta conventa weszły w skład uchwalonych przez sejm praw kardynalnych.

Prawa kardynalne są to ustawy przeforsowane w latach 1767-1768 w Warszawie na sejmie, zwanym ,obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą, przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem. Gwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić – były stałe. Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych". Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 roku gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 roku wszystkich trzech mocarstw ościennych (Prusy, Austria i Rosja). W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Zostały uchylone przez Sejm Wielki, aby znowu być przywrócone w 1773 przez sejm rozbiorowy.
Mianem tym również określa się zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "złotej wolności".
Sejm z 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do Materiae status, a więc możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu:
Prawa kardynalne (niezmienne)
· Zasada wolnej elekcji
· Zasada Liberum veto
· Zasada nietykalności osobistej szlachty
· Prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi (zawiązywania konfederacji i rokoszu)
· Wyłączne prawo dla szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi
· Niemal nieograniczona władza dziedziców nad chłopami (oprócz możliwości karania śmiercią)
· Unia z Litwą
· Utrzymanie przywilejów Prus Królewskich
· Równouprawnienie dysydentów (protestantów i prawosławnych)
Materiae status
· Zmienianie i podnoszenie podatków
· Powiększanie wojska
· Zawieranie przymierzy i umów handlowych
· Wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju
· Sprawy monetarne
· Zmiany sposobu sejmowania i sejmikowania
· Zwoływanie pospolitego ruszenia
· Zmiany i tworzenie nowych urzędów

Konstytucja 3 Maja składała się ze wstępu, 11 artykułów, zakończenia z podpisami. Do Konstytucji zostały dołączone ustawy dodatkowe - m.in. ustawa o miastach, o sejmikach. Wśród tych 11 artykułów widać było pewien logiczny porządek. Pierwsze cztery artykuły od 1 do 4 dotyczyły: religii katolickiej, praw duchowieństwa, szlachty, mieszczan i chłopów - czyli wszystkich stanów Rzeczpospolitej. Były to więc normy określające ustrój społeczny państwa. Omawiały także prawa stanowe. Artykuły 5 do 8 mówiły o ustroju politycznym, omówiona została władza wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza. Artykuł 9 podjął problem regencji. Artykuł 10 mówił o wychowaniu dzieci królewskich. Artykuł 11 omawiał zagadnienie sił zbrojnych Rzeczpospolitej.Konstytucja 3 maja wprowadziła zasadniczą reformę ustroju Rzeczpospolitej. Była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po Stanach Zjednoczonych) ustawą zasadniczą. W porównaniu z innymi konstytucjami, polska mogła się wydawać mało radykalna i niezbyt konsekwentna, ale wtedy najpilniejszą sprawą było ratowanie niepodległości państwa, więc reformy polityczne przeważyły nad społecznymi. A jednak w stosunku do anarchii i samowoli panującej w Polsce w XVIII wieku konstytucja ta stanowiła niezwykle doniosły krok na przód.Ustawa o miastach:- Nadanie wolności osobistej ludziom miast królewskich- Ziemia należy w tych miastach do ludzi- Mieszczanin może być nobilitowany do stanu szlacheckiego- Szlachcic mógł być obywatelem miasta nie tracąc szlachectwa- Mieszczanie i szlachta mają prawa do handlu, rzemiosła i zasiadania w urzędach- Mieszczanie otrzymali prawa polityczne, ale mieli jedynie głos doradczy w sprawie miastKonstytucja 3 MajaRozdział 1- Religia przewodząca to katolicka- Tolerancja religijnaRozdział 2- Gwarantowała wszystkie przywileje szlacheckie- Pozbawiała praw politycznych szlachtę – gołotęRozdział 3- Ustawa o miastach stała się częścią konstytucjiRozdział 4- Chłop wzięty pod opiekę prawa- Nie dostał wolności osobistejRozdział 5- Źródłem władzy jest naród (tak jak w oświeceniu)- Trójpodział władzyRozdział 6- Sejm dzieli się na dwie izby (poselska i senatorską)- Koniec liberum vetoRozdział 7- Władza wykonawcza jest w rękach króla i Straży Praw- Oddzielenie władzy ustawodawczej od wykonawczej- Znosi się monarchę elekcyjną- Wprowadzenie monarchii dziedzicznej, rządy po Poniatowskim mieli przejąć SasiRozdział 8- Władza sądownicza nie może być wykonywana ani przez władzę ustawodawczą ani przez wykonawcząRozdział 9- Jak nie ma króla władzę sprawuje albo królowa albo prymas- Regencja sprawuje władzę gdy król jest niepełnoletni, chory psychicznie lub dostanie się do niewoli Rozdział 10- Synowie królewscy są pierwszymi dziećmi ojczyzny- Trzeba ich dobrze wykształcićRozdział 11- Wszyscy obywatele mają obowiązek bronić ojczyzny

Postanowienia Konstytucji 3 maja
Na mocy Konstytucji 3 maja oraz współczesnych jej aktów niższej rangi:
· Katolicyzm ustanowiono religią panującą
· Ustanowiono wolność wyznania, choć apostazja, czyli odejście od katolicyzmu, było nadal przestępstwem
· Pozbawiono praw politycznych szlachtę gołotę, tzn. nie posiadającą dóbr ziemskich; szlachcie posesjonatom potwierdzono stare przywileje
· Na mieszczan rozciągnięto przywilej neminem captivabimus nisi iure victum
· Wprowadzono trójpodział władzy
· Tron Polski miał być dziedziczny (dynastia Wettinów Saskich po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego)
· Rzeczpospolita stała się monarchią konstytucyjną
· Zniesiono liberum veto, wolne elekcje, konfederacje.
· Decyzje Sejmu miały być wiążące dla sejmików wojewódzkich
· Sejm składał się z dwóch izb – wybieranych na dwuletnią kadencję, a nie na 6 tygodni, przy czym Izba Poselska miała przewagę nad Senatem
· Stworzono tzw. Sejm Gotowy – posłowie, którzy w nim zasiadali byli wybierani co dwa lata i mogli być powołani na obrady Sejmu w każdej chwili.
· Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierać się miał Sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucję.
· Władzę wykonawczą oddano Straży Praw czyli rządowi, w której skład wchodzili król, prymas i pięciu ministrów wyznaczonych przez króla, którzy mu podlegali lecz których mógł usunąć tylko sejm, z dwóch sekretarzy (bez prawa głosu), z pełnoletniego następcy tronu (bez prawa głosu) i marszałka Sejmu (bez prawa głosu).
· Głową Straży Praw został nieodpowiedzialny politycznie ani konstytucyjnie król – jego decyzje, by weszły w życie, wymagały kontrasygnaty ministrów, którzy z kolei byli odpowiedzialni przed sejmem.
· Chłopi przeszli pod opiekę rządu, jednak w praktyce brakowało przepisów wykonawczych aby zrealizować tę deklarację.
Konstytucja została formalnie wpisana do akt grodzkich Warszawy 5 maja 1791 i od tego momentu faktycznie weszła w życie. Została obalona przez konfederację targowicką popieraną przez Rosję, w wyniku interwencji wojsk rosyjskich w czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku.



Sejm grodzieński
Sejm zwołany w Grodnie na Litwie przez Rosję w 1793 r. Był to ostatni sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej, zwany także "niemą sesją". Odbywał się on po przegranej w 1792 wojnie z Rosją i po konfederacji targowickiej, a sterroryzowani posłowie nie zostali dopuszczeni nawet do głosu (na zamku grodzieńskim stacjonował garnizon rosyjski z artylerią). Katarzyna II przysłała napisany przez siebie projekt wieczystego sojuszu Polski i Rosji, który został przedstawiony posłowi rosyjskiemu Jakubowi Sieversowi przez upokorzonych posłów jako prośba narodu polskiego. 14 października 1793 projekt przeszedł "jednogłośnie" (nikt nie odważył się odezwać). W jego efekcie jak powiedział jeden z posłów Polska stała się prowincją rosyjską. ¹ Większość posłów była przekupiona i zastraszona.
Postanowienia
· podpisanie wieczystego przymierza polsko-rosyjskiego – Polska stała się ponownie protektoratem rosyjskim. Rosja miała prawo posiadać na terytorium Rzeczypospolitej magazyny wojskowe i mogła wprowadzić swoje wojska, kiedy tylko uznała to za stosowne. Polska zobowiązała się nie zawierać sojuszy bez zgody Petersburga, przedstawicielstwa dyplomatyczne w państwach trzecich miały działać wspólnie.
· zatwierdzenie II rozbioru Polski pomiędzy Rosję i Prusy
· odrzucenie Konstytucji 3 Maja i przywrócenie Rady Nieustającej (na czele której stał ambasador rosyjski) oraz praw kardynalnych (wolna elekcja, liberum veto), których gwarantką została Katarzyna II.
· zredukowanie liczebności wojska polskiego do 15 tysięcy
· zatwierdzenie praw mieszczan
· delegalizacja Virtuti Militari
Głosowanie odbywało się zwykłą większością głosów.