Przedmiot i podział geografii społeczno-ekonomicznej, koncepcja Stanisława Leszczyckiego

Współczesna geografia obejmuje tak rozległy zakres problemów, że trudno jest określić jej przedmiot za pomocą jednej definicji. Ta rozległość i różnorodność jest przyczyną powstawania różnych kierunków naukowych (szkół) w geografii, z których każdy rozwija odmienne wzorce praktyki naukowej. Obecnie znaczenie mają przede wszystkim trzy następujące kierunki: regionalny, ekologiczny, przestrzenny.
W drugą połowę XX wieku geografia weszła jako nauka opisowa, upatrująca swe główne zadanie w dostarczaniu uporządkowanego opisu zmiennego charakteru powierzchni Ziemi. Zmienność ta była uogólniana w celu wydzielenia jednostek terytorialnych charakterystycznych pod pewnymi względami. Kierunek ten przyniósł masę informacji o środowisku przyrodniczym, ludności i gospodarce poszczególnych kontynentów, krajów, regionów, miast i wsi.
Obok niego uprawiany był kierunek, ekologiczny, którego przedstawiciele zajmowali się badaniem wzajemnego oddziaływania środowiska przyrodniczego i społeczeństwa.
Dwa ostatnie dziesięciolecia geografii zdominował intensywny rozwój kierunku przestrzennego. Dąży on do poznania przestrzennych aspektów zjawisk przyrodniczych i społeczno-ekonomicznych: rozmieszczenia, organizacji i oddziaływania w przestrzeni oraz zmian w tym rozmieszczeniu, organizacji i oddziaływaniu. Głównymi problemami badawczymi są przestrzenne struktury i procesy.
Te trzy kierunki przenikają i uzupełniają się wzajemnie. Szczegółowe opisy regionów są użytecznymi elementami przy określaniu struktury i dynamiki systemów przestrzennych, a pojęcia i metody wypracowane w toku badań strukturalnych i dynamicznych przyczyniają się do ulepszenia opisów regionalnych. W badaniu systemu środowisko przyrodnicze-społeczeństwo potrzebne są zarówno opisy dostarczające informacji o jego elementach i przejawach funkcjonowania, jak i modele pozwalające na odtworzenie jego struktury i dynamiki.
W procesie rozwoju geografii, w wyniku specjalizacji badawczej, dydaktycznej i organizacyjnej, wyodrębniło się w jej ramach wiele dyscyplin, które razem tworzą zespół nauk geograficznych. Geografia nie jest obecnie nauką jednorodną, a nazwę „geografia" trzeba traktować jako skróconą wersję nazwy „zespół nauk geograficznych".

W skład tego zespołu wchodzą:
1. Geografia fizyczna – badająca środowisko geograficzne w oparciu o prawa rządzące jego rozwojem. W skład geografii fizycznej wchodzą gałęzie: geomorfologia, hydrografia z oceanografią, klimatologia, geografia gleb, biogeografia. Poza wymienionymi gałęziami odpowiadającymi na ogół poszczególnym składnikom środowiska geograficznego, pozostają zagadnienia związane z surowcami mineralnymi, skałami użytkowymi, jakością gruntów itp., które stanowią również bardzo ważne elementy środowiska geograficznego. Elementami tymi zajmowały się dotychczas tylko nauki geologiczne. Nie ustalono dotąd należycie udziału tych zagadnień w kompleksowej geografii fizycznej.
2. Geografia ekonomiczna- badająca rozmieszczenie produkcji i części usług w oparciu o prawa rządzące rozwojem społeczeństwa. W skład geografii ekonomicznej wchodzą gałęzie na ogół odpowiadające swym zakresem gałęziom gospodarki narodowej, a mianowicie: a) geografia przemysłu, b) geografia rolnictwa, c) geografia transportu, d) geografia zaludnienia i osadnictwa. Poza wymienionymi gałęziami pozostają pewne zagadnienia, którymi również zajmuje się geografia ekonomiczna, jak np. część usług obejmujących wczasy, handel itp. oraz zagadnienia geografii politycznej (czasem wyodrębnianej jako osobna gałąź) obejmując problemy związane z terytorium państwa (mapa polityczna), granicami, położeniem geograficznym itp. Nie należy przy tym zapominać, że geografia ekonomiczna zajmuje się całokształtem produkcji i usług na pewnym obszarze, a więc regionami gospodarczymi.
3. Geografia regionalna (ogólna i szczegółowa)
4. Kartografia
5. Geografia historyczna składającą się z: paleogeografii, geografii archeologicznej i geografii historycznej
6. Historia geografii
7. Geografia matematyczna
Istnieje bardzo wiele różnych definicji geografii ekonomicznej, starających się określić przedmiot, zakres i badania tego działu nauk geograficznych. Szczególnie szeroki wachlarz pod tym względem reprezentują geografowie burżuazyjni, z którymi prawie każdy ma na to zagadnienie odmienne poglądy. Omówienie tych najróżnorodniejszych poglądów wykracza poza ramy niniejszego referatu.
W wyniku wieloletniej wymiany poglądów znalazło się następujące sformułowanie zakresu i zadań geografii ekonomicznej: „Wśród nauk geograficznych dużego znaczenia nabrała geografia ekonomiczna, jako nauka społeczna, badająca geograficzne rozmieszczenie produkcji (pojmowanej jako jedność sił wytwórczych i stosunków produkcyjnych), warunki oraz specyfikę jej rozwoju w różnych krajach i regionach". Z definicji tej wynika, że geografia ekonomiczna została uznana za naukę społeczną oraz, że zajmuje się rozmieszczeniem produkcji (pojmowanej jako jedność sił wytwórczych i stosunków produkcyjnych), a nie tylko rozmieszczeniem sił wytwórczych, jak to miało miejsce w wielu innych poprzednich sformułowaniach. Jednak ogólnie przyjęta jest następująca definicja: Przedmiot geografii ekonomicznej stanowią przestrzenne struktury i procesy o treści społeczno-ekonomicznej oraz społeczno-ekonomiczne aspekty systemu środowisko przyrodnicze – społeczeństwo.

Stanisław Leszczycki w swoich poglądach na temat definicji geografii ekonomicznej podzielał zdanie dwóch Rosjan: I. Gierasimowa i W. Wasitiuna, którzy odrzucali bezpośrednio poglądy ze geografia zajmuje się bezpośrednio tylko badaniem rozmieszczenia sił wytwórczych. W ich teorii geografia uznana została za naukę społeczna zajmującą się rozmieszczeniem produkcji (pojmowanej jako jedność sił wytwórczych i stosunków produkcyjnych). S. Leszczycki twierdzi, że „Zawężanie geografii ekonomicznej do badania rozmieszczenia tylko produkcji nie jest słuszne, ponieważ nie można wykluczyć z niej zagadnień geografii zaludnienia i osadnictwa, niedotyczących bezpośrednio produkcji. Nie można również twierdzić, że cały transport np.: osób jest związany z procesami produkcyjnymi Geografia ekonomiczna nie może się wyrzec poza tym badań wszystkich usług np. związanych z wczasami, uzdrowiskami, turystyką, handlem zagranicznym i wewnętrznym”. Leszczycki jednak nie poświęca specjalnej gałęzi geografii ekonomicznej dla usług, są one przydzielone jednej z odmiennych gałęzi. W definicji geografii ekonomicznej zaleca wiec dodanie obok słowa „produkcji” „i części usług”.

Jednak nie chodzi tu o wszystkie usługi, lecz tylko na ich pewną część. Lesczycki nie potrafił jednak dokładnie sprecyzować, o jaką konkretną część usług chodzi. Twierdził on poza tym, że wprowadzenie do zakresu badań geografii ekonomicznej usług można uzasadnić tym że przy wydzieleniu i badaniu regionów ekonomicznych, rejonizacja pewnych usług może być dobrym dodatkowym kryterium dla ustalania granic i oznaczania specjalizacji regionu. Podzielał też częściowo stanowisko, że geografia ekonomiczna nie bada rozmieszczenia produkcji (pozostawiając to innym) naukom, lecz terytorium, na którym ta produkcja się odbywa. „Geograf ekonomiczny powinien badać przede wszystkim sposoby użytkowania środowiska geograficznego(ziemi), oceniać procesy produkcyjne z tego punktu widzenia i stwierdzać związki miedzy produkcją a środowiskiem geograficznym oraz klasyfikować przekształcenia środowiska geograficznego pod wpływem działalności gospodarczej jak również ewentualnie opracowywać prognozy dalszego rozwoju produkcji”.

Jednak takie stanowisko w geografii ekonomicznej jest jednak tylko do pewnego stopnia słuszne, dotyczy, bowiem tylko jednego i to nie najważniejszego z warunków produkcji, jakim jest środowisko geograficzne. Zagadnienie to może być badane przez geografie ekonomiczną, jednak zasadniczym jej przedmiotem zainteresowania jest produkcja na określonym terytorium i jej związki z nim, a nie tylko same terytorium i dlatego też nie można zawężać problematyki geografii ekonomicznej jedynie do badania terytorium.
Sądził on również, że geografia ekonomiczna powinna badać regiony gospodarcze, ich powstawanie, stan faktyczny, cechy specyficzne oraz perspektywy wszechstronnego rozwoju. Leszczycki ma na myśli regiony istniejące obiektywnie w rzeczywistości, w których istnieją ośrodki produkcyjne związane z zapleczem.. Pisze on także w wielu pracach, że geografia ekonomiczna przez ustalenie rozmieszczenia produkcji i usług bada geograficzny (terytorialny) podział pracy.

Druga część jego definicji dotyczy warunków oraz specyfiki rozwoju produkcji w różnych krajach i regionach. Wynika z tego, iż produkcja z częścią usług może być badana w krajach (regionach) albo według poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej (tzw. kierunek branżowy) albo jako pewna całość (tzw. kierunek regionalny).

Z tak przytoczonej definicji wynika, geografia ekonomiczna bada rozmieszczenie produkcji oraz części usług, śledzi geograficzny podział, rozwój regionów gospodarczych oraz sposoby gospodarczego wyzyskania środowiska geograficznego. Badania te mają z natury rzeczy charakter kompleksowy. Jak widać, zbadanie całości jest możliwe tylko poprzez analizę części składowych. Biorąc pod uwagę dążenia do pogłębienia naukowych podstaw geografii ekonomicznej oraz dotychczasowe: świadczenia, o których była mowa powyżej, zdecydowano się wydzielić w ramach geografii ekonomicznej gałęzie, które w zasadzie odpowiadają gałęziom gospodarki narodowej.

Wydziela się 4 następujące gałęzie geografii ekonomicznej:
1. Geografia przemysłu — zajmująca się przemysłem wydobywczym i przetwórczym, rzemiosłem itp.
2. Geografia rolnictwa — obejmująca nie tylko produkcję roślinną i zwierzęcą rolną, ale również leśnictwo, rybołówstwo itp.
3. Geografia transportu — obejmująca wszelkiego rodzaju przewozy, lecz pomijająca telekomunikację,
4. Geografia zaludnienia i osadnictwa — potraktowana łącznie, ponieważ rozmieszczenie ludności rnożna rozpatrywać jedynie według miejsc zamieszkania, a więc osiedli; natomiast charakter osiedli najlepiej określają jego funkcje, wyrażające się w strukturze społecznej i zawodowej mieszkańców.
Podział ten należy traktować jako tymczasowy, zawiera on, bowiem szereg uproszczeń oraz pomija, jak wspomniano, szereg istotnych zagadnień geografii ekonomicznej.

W geografii przemysłu mieści się górnictwo, produkcja mineralna, która jest ściśle związana z występowaniem surowców mineralnych, dlatego istnieje potrzeba włączenia bazy surowcowej do badań geograficznych.
Przy geografii transportu — już poprzednio stwierdzono, że część przejazdów nie ma charakteru produkcyjnego, lecz jest spełnianiem usług, zaspokajaniem potrzeb kulturalnych itp. Od dawna w Polsce używa się na ogół terminu „geografia komunikacji". W artykule użyto jednak określenia „geografia transportu" z tego powodu, że pod słowem „komunikacja" rozumie się również telekomunikację, którą na razie pozostawiono poza badaniami geograficznymi. Przyjęcie tej lub innej nazwy jest sprawą umowy, rezygnacja ze starej i powszechnie używanej nazwy może być uzasadniona tylko tym, że powinniśmy być zgodni z pojęciami i terminologią używanymi przez inne nauki zajmujące się komunikacją.

W ramach geografii zaludnienia i osadnictwa znalazły się również zagadnienia niemające wiele wspólnego z produkcją. Nie można, bowiem rozpatrywać bilansu siły roboczej, struktury społecznej i zawodowej ludności bez jej przyrostu naturalnego, struktury wieku, migracji, poziomu kulturalnego itp. W miarę osiągniętych wyników prac podział geografii ekonomicznej na gałęzie może być rozbudowany zgodnie z istniejącymi gałęziami gospodarki narodowej, a równocześnie jednak powinny zostać podjęte starania nad opracowaniem metodyki badań pozwalające na ujmowanie kompleksowe całokształtu gospodarki. Badania regionów gospodarczych są niewątpliwie najistotniejszym zadaniem geografii ekonomicznej, pogłębienie jednak ich naukowej ścisłości powinno być poprzedzone badaniami cząstkowymi.
Badania rozmieszczenia produkcji różnych gałęzi gospodarki narodowej, w różnych okresach rozwoju społeczno-gospodarczego powinny doprowadzić do ustalenia prawidłowości jej rozmieszczenia. Wyniki tych badań wymagają uogólnień, a uogólnienia te są podstawą dla wydzielenia grupy zagadnień, które wchodzą w treść ogólnej geografii ekonomicznej. Do ogólnej geografii ekonomicznej wchodzą także uogólnione wyniki badań nad regionami gospodarczymi.

Przeciwieństwem do analizy porównawczej poszczególnych gałęzi produkcji są opracowania regionalne całokształtu produkcji i usług na określonym obszarze. Badaniami tymi– jak wspomniano zajmuje się kierunek regionalny, który można identyfikować z regionalną geografią ekonomiczną. Jej cechą charakterystyczną jest rozpatrywanie całokształtu produkcji na tle ogólnych stosunków społeczno-gospodarczych na określonym terytorium, w konkretnych warunkach środowiska geograficznego. Przy badaniach regonów gospodarczych na pierwszy plan wysuwa się problem oceny rozmieszczenia, wielkości i jakości całości produkcji i części usług z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb miejscowej ludności. Dla oznaczenia specjalizacji regionu konieczne jest określenie roli, wartości poszczególnych gałęzi produkcji oraz usług w stosunku do całokształtu produkcji całego kraju. Te powszechne zasady muszą być sprawdzone konkretnymi pracami geograficznymi a uzyskane wyniki powinny przyczynić się do ugruntowania teoretycznych podstaw regionalnej geografii ekonomicznej.