Jura Krakowsko Częstochowska

Przede wszystkim trzeba wyjaśnić, że najczęściej używaną nazwą Jury jest Wyżyna Krakowsko-Częstochowska. Mówi się też Jura/Wyżyna Krakowsko-Wieluńska. Rozciąga się ona pasem o szerokości od około 40 kilometrów w okolicach Krakowa do kilkunastu - koło Częstochowy. Długość Wyżyny wy-nosi ok. 160 km, a szerokość średnio 20-25 km. Jest ona częścią większej formacji zwanej Wyżyną Ma-łopolską. Leży ona na terenie dwóch województw: małopolskiego i śląskiego. Jura Krakowsko-Częstochowska składa się z następujących części: Pomost Krakowski, Wyżyna Krakowska, Wyżyna Czę-stochowska i Wyżyna Wieluńska. Części te są od siebie oddzielone wyraźnymi obniżeniami terenu. Naj-wyższym rejonem Pomostu Krakowskiego jest Grzbiet (Garb) Tenczyński, biegnący równolegle do znacznego obniżenia zwanego Rowem Krzeszowickim. Na zachodnim krańcu Wyżyna Częstochowska oddzielona jest od Wyżyny Śląskiej stromą krawędzią zwaną kuestą, ciągnącą się od Olkusza po Poraj i dochodzącą do 70 m. wysokości. Najwyższy szczyt Jury znajduje się w Paśmie Zborowsko-Ogrodzienieckim, a nazywa się on Góra Aleksandra Janowskiego 504 m n.p.m. W południowej części Wyżyny spotkać można wiele dolin krasowych, zwanych potocznie Dolinkami Podkrakowskimi. Jest to szczególnie malowniczy rejon. Strome zbocza dolinek opadają nieraz 100 m. poniżej poziomu Wyżyny. Na zboczach tych znajduje się cała masa skałek, a dnem często płyną potoki. W północno-zachodniej części Wyżyny Krakowskiej mają swoje wschodnie krańce dwie polskie pustynie: Błędowska i Starczy-nowska, lub raczej zarastające ostatnie skrawki tych niegdyś rozległych pustyń.
Z okresu dewońskiego (395-345 mln lat temu) pochodzą najstarsze , wychodzące na powierzch-nię, skały Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, zwane dolomitami z Zbrzy, z powodu występowania w dolinie tej rzeki. Można tu spotkać również wiele skał pochodzących z późniejszych okresów. Niektóre z nich zawierają bardzo cenne pierwiastki, takie jak dolomity krasowe z rudami cynku i ołowiu. Główna część tworów Wyżyny pochodzi z ery mezozoicznej, a konkretnie z okresu jurajskiego – około 140 mln lat temu. W tym właśnie czasie powstały wapienie z resztek roślin i zwierząt, zamieszkujących ciepłe morze. Osadziły się też pokłady iłów, zawierających rudę żelaza. Prawie na całej powierzchni Jury wy-stępują piaskowce, margle i wapienie jurajskie, co sprawia, że wyżyna obfituje w różnego rodzaju formy krasowe, które kształtują swoisty krajobraz. Grube pokłady wapienne tworzące górne warstwy wyżyny uległy silnemu spękaniu. Wody opadowe przenikają pionowymi szczelinami w głąb warstw skalnych i w związku z tym na wyżynie jest bardzo mało rzek. Te same skały są jednak łatwo rozpuszczalne przez wody krążące w szczelinach, co powoduje powstawanie licznych, podziemnych kanałów i jaskiń kraso-wych. W Jurze znajduje się przeszło 100 większych jaskiń, a licząc także małe groty - ok. 600. Najdłuż-sze z nich występują w południowej części wyżyny. Są to jaskinie Wierzchowska Górna (610 m) położo-na koło Ojcowa, Nietoperzowa w Dolinie Będkowskiej (376 m) oraz Szczelina Piętrowa (340 m) koło miejscowości Niegowa. Niektóre z jaskiń w dolinach Prądnika i Mnikowskiej zawierały szczątki mamuta, niedźwiedzia jaskiniowego, hieny i innych zwierząt żyjących na tym terenie w epoce lodowej. Znaleziono też w nich ślady pobytu człowieka z okresów paleolitu i neolitu. W podziemnych szczelinach i tunelach występują wody krasowe, które w miejscach gdzie wybijają się na powierzchnię tworzą bardzo obfite źródła, zwane wywierzyskami. Wody wypływają z nich jako dobrze wykształcony strumień znajdujący na powierzchni przedłużenie swojego podziemnego biegu.
Woda i wiatr są czynnikami kształtującymi skały powierzchniowe. Jednak na Jurze głównie woda wpływa na wygląd skał ponieważ te, które dziś podziwiamy jako ostańce, są zbudowane z bardzo odpor-nego na wietrzenie wapienia skalistego. Zjawiska powodowane przez rozpuszczanie skał przez wodę na-zywamy procesami krasowymi. Skały te są zbudowane w przeważającej części z węglanu wapnia (Ca-CO3), zwanego popularnie kalcytem. Węglan wapnia jest odporny na rozpuszczanie przez wodę. Jednak woda nasycona dwutlenkiem węgla (CO2) sprawia, że proces rozpuszczania odbywa się 300 razy szyb-ciej. Dwutlenek węgla dostaje się do wody z atmosfery i z gleby. W połączeniu z nim woda tworzy kwas węglowy (H2CO3), który właśnie rozpuszcza skałę wapienną, tworząc kwaśny węglan wapnia, a ten jest już dużo lepiej rozpuszczalny w wodzie. Formy krasowe natomiast możemy podzielić na podziemne i powierzchniowe.
Do powierzchniowych form krasowych zaliczamy głębokie skaliste dolinki i ostańce na wierz-chowinach. Na skutek działania wody, na powierzchni skały wapiennej powstają maleńkie jamki zwane ospą krasową. Jamki te stopniowo się powiększają, przeradzając się w żłobki krasowe w formie wżerów, jam i rynienek. Stąd taka różnorodność form i kształtów, jakie mogą przybrać skały wapienne. Mniej wi-doczne są lejki krasowe. Są to zagłębienia w powierzchni osadów zalegających na skałach wapiennych. Mają one kolisty kształt, do kilkunastu metrów średnicy i do 10 metrów głębokości. W miejscach tych woda wsiąka w grunt szybciej niż gdzie indziej i pociąga ze sobą materiał osadowy. Z dna lejków woda przedostaje się do podziemnych szczelin skalnych. Zdarza się, że z dna lejka krasowego otwiera się (cza-sami sztucznie przekopany) otwór wejściowy do jaskini. Nagromadzenie lejków na stosunkowo niedu-żym obszarze można spotkać w wąwozie Zimny Dół, który jest odgałęzieniem doliny Sanki. Do form krasu powierzchniowego należą też pionowe otwory przechodzące w studnie sięgające kilkudziesięciu metrów głębokości, u dna których często bierze początek system podziemnych korytarzy. Jako bardzo charakterystyczny przykład można tu wymienić Gliwicką Studnię. Jaskinia ta, położona w Bukowcu Wielkim niedaleko Niegowej, ma pionową studnię wejściową głębokości 17 m, przy czym na całej jej długości studnia ma 1 m średnicy.
Większość podziemnych form krasowych możemy znaleźć w jaskiniach i są to takie formy jak: stalaktyty – nacieki zwisające ze stropu jaskini, w kształcie sopli lub długich rurek wapiennych, stalag-mity – nacieki tworzące się w dnie jaskini w postaci guza, słupa czy lichtarza. Inne formy krasu podziem-nego to stalagnaty (powstałe z połączenia stalagmitów ze stalaktytami) lub draperie naciekowe.
Na zboczach dolin lub w ich dnach występują odizolowane skałki, często o fantastycznych kształtach. Jedną z takich powszechnie znanych form jest Maczuga Herkulesa z Pieskowej Skały. Jest to stercząca z dna doliny Prądnika skałka w kształcie maczugi o wysokości 20 m. Na Jurze spotyka się wiele pojedynczych wzniesień i skałek wapiennych o charakterze ostańców. Świadczą one o pierwotnym istnieniu znacznie grubszych pokładów wapieni, które uległy zniszczeniu w procesie wietrzenia i denu-dacji, najprawdopodobniej w czasie trzeciorzędu. Skałki skupiają się przeważnie wzdłuż zachodniej krawędzi wyżyny, która w formie wysokiego progu, tzw. kuesty, opada ku sąsiedniej Wyżynie Śląskiej. Najwyższe wzniesienia wyżyny, jak Góra Zamkowa pod Ogrodzieńcem (504 m n.p.m.) czy Grochowiec (486 m n.p.m.), są takimi właśnie ostańcami. Te górujące nad okolicą stromościenne skaliste wzgórza zostały wykorzystane już w średniowieczu jako punkty obronne i obserwacyjne. Wzniesiono na nich zamki warowne i strażnice i w ten sposób powstał długi łańcuch warowni ciągnący się wzdłuż całej Jury.
Znaczną część Jury pokrywają ubogie gleby piaszczyste rozwinięte na podłożu osadów lodowco-wych lub rędziny pochodzące ze zwietrzałego wapienia. Jedynie na południowej części wyżyny wystę-pują urodzajne lessy. Pomimo to cała kraina ma raczej charakter rolniczy i dominuje tu krajobraz pól or-nych, rozciągających się szeroko na płaskich wierzchowinach i łagodnie nachylonych zboczach pagór-ków. Większe skupiska leśne przetrwały do dzisiaj na stromych zboczach dolin przy południowej krawę-dzi Wyżyny oraz na bardzo ubogich glebach piaszczystych na północnym jej krańcu. Jura nie jest zbyt zasobna w surowce mineralne. Powszechnie występujący wapień wykorzystuje się do produkcji cementu i wapna. Na tej bazie pracuje między innym cementownia w Ogrodzieńcu. Wapienniki ciągną się w ca-łym pasie występowania wapieni jurajskich od Krakowa do Częstochowy, ale największe ich skupienie zaznacza się w okolicach Częstochowy, Krakowa oraz Krzeszowic. W rejonie Olkusza znajdują się po-kłady rud ołowiu oraz srebra. Kruszce te znajdują się w rudach cynkowo ołowiowych formacji triasowej, mającej swe przedłużenie na Wyżynie Śląskiej. W Olkuszu w XIV-XVI w. istniała mennica bijąca srebrne monety. Większy zasięg i znaczenie na Jurze ma zagłębie rud żelaza znajdujące się w okręgu czę-stochowsko-wieluńskim.
Na terenie Jury dominują dwa rodzaje lasów, są to: lasy mieszane oraz suche lasy sosnowe. Lasy te porastają nieco różniące się gleby. W zależności od rodzaju lasu występuje tu nieco zróżnicowana ro-ślinność. Jednym z fenomenów Jury jest ilość i zróżnicowanie roślin na niej występujących. W tutejszych lasach występuje około 1600 gatunków roślin naczyniowych co jest fenomenem na rangę Europejską. Największą uwagę przykuwają endemity i relikty. Te ostatnie reprezentuje na jurze aż 60 gatunków, mię-dzy innymi: chaber miękkowłosy i omieg górski. Nie możemy też nie wspomnieć o występujących na jurze 300 gatunkach roślin kserotermicznych.
Świat zwierząt reprezentowany jest przez przedstawicieli wszystkich grup systematycznych. Wy-stępuje tu między innymi 200 gatunków ptaków, 50 gatunków ssaków, 14 gatunków płazów oraz 7 ga-tunków gadów. Jura przedstawia nam również bogactwo owadów i bezkręgowców. Te ostatnie repre-zentowane są przez przedstawicieli zarówno wschodniej jak i zachodniej części kontynentu Euroazjatyc-kiego. Nieco mniej można na Jurze spotkać elementów górskich i śródziemnomorskich.
W południowej części Jury znajduje się Ojcowski Park Narodowy ,który jest najmniejszym spo-śród istniejących obecnie w Polsce parków narodowych i ma, po zmianach dokonanych w 1997 r., 2 145,62 ha. Obejmuje środkową część Doliny Prądnika o długości 12 km, dolną i środkową część Doli-ny Sąspowskiej o długości 5 km oraz przyległe fragmenty wierzchowiny jurajskiej. Dolina Prądnika i Sąspowska to główne i stale odwadniane jary kresowe o prostopadłych, skalistych zboczach i płaskim dnie, do których uchodzą mniejsze doliny o różnym charakterze. Na zboczach dolin często są widoczne fragmenty skał tworzących malownicze bramki, iglice skalne i inne formy skałkowe ( np. Brama Kra-kowska, Igła Deotymy. Odrębną grupą form związanych z wapieniami i działalnością krasową wód pod-ziemnych są jaskinie i schroniska skalne, których znajduje się tam około 400.
Natomiast pozostała część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej podlega ochronie w ramach Ju-rajskich Parków Krajobrazowych.