Charakterystyka Baroku

Barok – styl w sztuce, architekturze i literaturze; wyrósł na podłożu renesansu i panował od XVI do XVIII wieku (od około 1580 do około 1730 roku). Barok odznacza się ekspresyjnością, bogactwem formy i zdobnictwa, silnymi kontrastami, monumentalnością; linia prosta w sztuce i architekturze jest prawie nieobecna, jej miejsce zajmują linie faliste, załamania, występy, zaokrąglenia. Dzieła architektoniczne tego okresu bywają przeładowane dekoracją figuralną i ornamentyką. Nazywano go kiedyś "zwyrodniałą formą renesansu" (Jacob Burckhardt). Nazwa epoki pochodzi od słowa barocco – w języku włoskim: "coś dziwacznego, przesadnego", zaś w języku portugalskim - "perła o nieregularnym kształcie". Polscy reformatorzy oświeceniowi widzieli w baroku symbol upadku umysłowego, zacofania i panoszącego się sarmatyzmu. W okresie baroku stworzono wiele dzieł, które weszły do kanonu sztuki i stanowią punkt odniesienia także w naszej epoce (np. dramaty Szekspira wciąż na nowo odczytywane).



CECHY BAROKU
* olśnienia i zadziwienia odbiorcy wywołane były bogactwem ozdób, jak również niezwykłością wypowiedzi poetyckich;
* mnożenie wyszukanych przenośni;
* komponowanie struktur składniowych za pomocą inwersji;
* poszerzanie słownictwa o elementy potoczne , gwarowe ,obcojęzyczne;
* budynki nie są kopiami , różnią się między sobą, w każdym można dostrzec styl indywidualny;
* króluje tematyka mitologiczna i religijna;
* rzeźba jest zazwyczaj jednobarwna;
* występuje dynamizm;
* wywołanie zaskoczenia;
* wielonurtowość.


Na soborze trydenckim Kościół podjął kilka istotnych decyzji reformatorskich, jednocześnie rośnie objętość Indeksu ksiąg zakazanych, w którym pojawia się także Biblia, bowiem Kościół uznał, że ludzie nie są w stanie samodzielnie, poprawnie zrozumieć świętej księgi. Mnożyły się prześladowania innowierców, w wielu miastach na stosach płonęli heretycy. Ludność Europy zaledwie otrząsnęła się po wielkich epidemiach dżumy i trądu, a już powróciły one na nowo, choć o mniejszym nasileniu. Mała epoka lodowcowa ścięła Bałtyk i pogrążyła Europę w warunkach nie sprzyjających rolnictwu. Na wsiach szerzył się głód, doszło do znacznego spadku populacji. Niepewność i ciągłe zawirowania losu sprawiły, że myśli człowieka błądziły między wiecznością i ekstazą religijną a potrzebą użycia na ziemi – tym "padole łez".


Wiek XVI, XVII i XVIII to dalszy rozwój nauk empirycznych. Chemia powoli zaczęła się wyzwalać z zabobonu alchemii, powstały podstawy naukowej medycyny; William Harvey odkrył podwójny obieg krwi i przeprowadził, korzystając z metod wprowadzonych w XVI wieku przez ojca nowoczesnej anatomii Wesaliusza, liczne doświadczenia na zwierzętach, a także badania nad ciałem człowieka. Swe poglądy i wyniki doświadczeń zaprezentował na odczytach, a metody omówił w trakcie publicznych sekcji. Dzięki mikroskopowi biologia odkryła tajemniczy, niewidoczny gołym okiem świat, opisany przez Roberta Hooke'a w dziele Micrographia. Wynalazek ten otworzył drogę nowemu rodzajowi badań i odkrył przez człowiekiem świat struktury komórkowej i mikroorganizmów. Otworzył też drogę do sławy takim naukowcom jak Marcello Malpighi, Jan Swammerdam i Antonie van Leeuwenhoek. Teleskop przesunął granice znanego Wszechświata za orbitę Saturna, uświadamiając ludziom, że są drobiną dryfującą na niewielkiej planecie. W 1646 roku Kircher skonstruował latarnię czarnoksięską, przyrząd służący do otrzymywania na ścianie lub ekranie, w ciemności, powiększonych obrazów figur namalowanych na szkle.

Filozofia baroku

Reformacja stanowiła wyzwanie dla myśli katolickiej. Do walki z nią, jako z herezją stanęli jezuici i Święta Inkwizycja. W 1600 roku na Campo di Fiori zginął na stosie Giordano Bruno. Swoje poglądy, sprzeczne z oficjalną wykładnią ("świętą i nieomylną nauką") Kościoła, musiał odwołać Galileusz. W tym samym czasie Kartezjusz zwrócił uwagę na rolę wątpliwości w myśleniu i dał podstawy dla rozwoju oświeceniowego racjonalizmu. Blaise Pascal przedstawił człowieka jako istotę zagubioną, "trzcinę najwątlejszą w przyrodzie – ale trzcinę myślącą"; wykazał swoim zakładem "opłacalność" wiary w Boga, zgodnie z myślą "jeśli Bóg istnieje, a ty wierzysz – zyskujesz zbawienie i życie wieczne, jeśli wierzysz, a Boga nie ma – nic nie tracisz. Natomiast jeśli nie wierzysz, a Bóg istnieje – tracisz wszystko". Dla Spinozy wszystko było częścią Boga, bo istnieje jedynie Bóg, a Gottfried Leibniz, "ostatni człowiek, który wiedział wszystko" optymistycznie stwierdził, że "żyjemy na najlepszym ze światów", stworzonym przez Boga jako wypadkowa najlepszych możliwości. Thomas Hobbes, który twierdził, że w stanie natury panuje "bellum omnia omnes" – "wojna wszystkich ze wszystkimi", prawdopodobnie nie zgodziłby się z tym stwierdzeniem, a Wolter je po prostu wykpił. John Locke twierdził, że rodzimy się jako "tabula rasa", czysta tablica, na której życie zapisuje kolejne doświadczenia. Doświadczenie jest zatem jedynym źródłem naszej wiedzy. Jego myśl była prekursorska, typowa raczej dla oświeceniowego empiryzmu niż baroku: nie warto sięgać rozumem ku rzeczom niepoznawalnym, gdy świat dostępny zmysłom i rozumowi dostarcza tak wielu tajemnic do rozwiązywania.

Literatura

Literatura barokowa zerwała z klarownością odrodzenia. Zaczęła operować nowymi środkami wyrazu: paradoksem, kontrastem, absurdem, anaforą i inwersją. Szokowała czytelnika opisami brzydoty i cierpienia. W literaturze barokowej ścierały się różne koncepcje, czasem sprzeczne, apoteoza ekstazy religijnej z libertynizmem, średniowieczny alegoryzm z ozdobnym, przesyconym metaforami językiem. Typowymi motywami literatury baroku były Szatan, śmierć, Bóg, piekło. Rozwinął się epos, powieść, komedia, tragikomedia i tragedia. Powstały wielkie dzieła epoki: Hamlet Szekspira (1600, premiera w 1602), Don Kichot Cervantesa (1615), Cyd Corneille'a (1636) Świętoszek Moliera (1664), Raj utracony Miltona (1600). We Włoszech rozwinął się marinizm, nazwany tak na cześć poety Giambattisto Marino, prekursora poezji dworskiej, posługującej się konceptem i kontrastem, kładącym nacisk na formę i stylistykę utworu (konceptyzm). W Hiszpanii rozpowszechnił się gongoryzm - od nazwiska poety Luisa de Góngory, hiszpańska odmiana marinizmu, znacznie trudniejsza w odbiorze, oraz mistycyzm. Dramat reprezentował Lope de Vega. We Francji, w tym samym niemal okresie, rozwijał się już klasycyzm, który szybko wyparł barok. Nicolas Boileau napisał nawet pierwszy podręcznik dla poetów: Sztuka poetycka. Racine stworzył Fedrę, Jean de La Fontaine swoje słynne Bajki, Blaise Pascal Prowincjałki. W Anglii rozwijała się poezja metafizyczna (John Donne, George Herbert, Henry Vanghan), a teatr został zdominowany przez dzieła Szekspira (zaliczanego też do twórców odrodzenia). W Londynie powstał pierwszy stały teatr, niedługo potem konkurencją dla niego stał się teatr "The Globe", który jednak wkrótce został strawiony przez pożar.

Polska literatura barokowa

Polski barok dzieli się zazwyczaj na trzy podokresy: wczesny (na przełomie renesansu i baroku; 1580-1620), dojrzały (około 1620-1680) i późny, przechodzący w oświecenie (około 1680-1764). Wyśmiany przez polskich myślicieli oświecenia, nie był jednak niczym innym niż tylko odzwierciedleniem nurtów światowych na polskim gruncie. Polska była wówczas mocarstwem, zajmowała powierzchnię około miliona km², określała się ją jako oazę wolności. Miała za sobą spektakularne zwycięstwa nad Szwedami i Turkami; jednocześnie jednak zaczęło jej zaglądać w oczy widmo rozprzężenia i upadku. Urosłe do gigantycznych rozmiarów przywileje szlacheckie nadszarpywały jej jedność, co jednak budziło wówczas niepokój tylko nielicznych twórców. Magnateria kształciła się i czerpała wzory z Zachodu, często lekceważąc spuściznę narodową i rodzimy język, panoszyła się wszechobecna francuszczyzna. Szlachta ziemiańska zwróciła się ku sarmatyzmowi, przekonana o starożytnym pochodzeniu Polaków i ich misji dziejowej (mesjanizm); na porządku dziennym było jednak nie tylko pieniactwo i liberum veto, rozbijające sejmiki, ale również duma narodowa i patriotyzm.

Literatura barokowa w Polsce to przede wszystkim znakomite naśladownictwo Mariniego (Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski), poezja ziemiańska w wydaniu Szymonowica i Morsztyna. Epikę sarmacką reprezentowali: Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki) i Wacław Potocki (Nierządem Polska stoi). W mieście zaczęła się rozwijać nowa forma literatury: literatura plebejska (Jan z Kijan). Poezję metafizyczną, skupioną wokół filozoficznych rozważań nad bytem, czasem i przemijaniem, reprezentowali: Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski i Sebastian Grabowiecki. Poezję sarmacką tworzył Potocki , Kochowski i Szymonowic.

Architektura barokowa

Z

Historia architektury:

Architektura barokowa
Czas trwania: XVI - XVIII w.
Zasięg: Europa, Ameryka
... w Anglii
... we Francji
... w Hiszpanii
... w Niemczech
... w Polsce
... na Ukrainie
... we Włoszech
... w Skandynawii
... w Europie Środkowo-Wschodniej
Palladianizm • Rokoko



Charakterystyczne dla epoki było łączenie architektury, malarstwa i rzeźby o maksymalnym natężeniu ekspresji. Wygięcie elewacji i gzymsów pozwalało uzyskać efekty światłocieniowe. Architektura barokowa rozwinęła się we Włoszech, jej współtwórcami byli Giacomo della Porta, Vignola, Maderna, Bernini ) i Borromini. Architektoniczne idee barokowe przedostały się z Włoch do Hiszpanii, Portugalii i ich kolonii. Anglia i Francja nie od razu poszły za wzorem Włoch; w krajach tych panowały trendy spokojniejsze; we Francji najwybitniejszym architektem był wtedy Jules Hardouin-Mansart, w Anglii Christopher Wren, który tworzył w duchu późno renesansowym z baroku przejmując monumentalizm. Doskonale rozwinęła się architektura barokowa w krajach południowo-niemieckich i w Austrii. Główni architekci: Fischer von Erlach, Christofer Dientzenhofer, Jacob Prandauer, w Saksonii Matthus Daniel Pppelmann. W Polsce udzielał się też Niemiec, Andreas Schlter.

Kraje katolickie wykazywały dużą aktywność na polu barokowego budownictwa kościelnego, w okresie kontrreformacji powstało wiele świątyń jezuickich; w krajach, które oderwały się od Kościoła rzymskiego nie pojawiły się takie tendencje. W Polsce najwcześniejszym kościołem barokowym jest Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, rozpoczęty w roku 1597. Barok pozostawił u nas mnóstwo zabytków w większych i mniejszych miastach, a także wsiach; obok budowy nowych, przerabiano kościoły gotyckie. Prócz kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie do najważniejszych zabytków kościelnej architektury tamtego okresu należą: w Krakowie - kaplica Wazów w Katedrze Wawelskiej, św. Anny, kościół Wizytek. We Lwowie wybudowano wówczas kościół Ojców Dominikanów i sobór św. Jura. Do poznańskich zabytków barokowych należy Fara, dawny kościół jezuitów; w Gdańsku kaplica królewska; w Warszawie kościoły Wizytek, Kościół św. Krzyża w Warszawie, Sakramentek i Kapucynów, kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu i kaplica św. Kazimierza w Wilnie, a wreszcie bazylika w Świętej Lipce i Kościół Św. Szczepana w Mnichowie.

Kontrasty baroku

Sztuka baroku w dużym stopniu stanowiła odzwierciedlenie ducha kontrreformacji - ruchu reform i odnowy moralnej w ramach Kościoła katolickiego dążącego do odrodzenia i wzmocnienia w walce z protestantyzmem. Uprzednio twórcy renesansowi dążyli do tego, by elementy klasyczne zachowały równowagę i oddalały się od presji religijnej, utrzymując emocjonalny dystans pomiędzy dziełem, a odbiorcą. Barok chce być bezpośredni i poruszający emocje, szczególnie wzniosłe i religijne, chce pochłaniać i angażować. Pełna dynamiki i dramatyzmu sztuka baroku osiągała często zdumiewające efekty, łącząc malarstwo, rzeźbę, architekturę i muzykę w ramach jednego dzieła. Ze „spektaklem” tego rodzaju obcować możemy w bazylice Św. Piotra w Rzymie, nie przypadkowo również właśnie barok dał początek nowemu interdyscyplinarnemu rodzajowi przedstawienia - operze. W baroku doprowadzono do doskonałości iluzjonizm. Odbiorca miał odnieść wrażenie, że przestrzeń jest większa, a jej granice nieokreślone (perspektywa iluzjonistyczna, obrazy "wodzące oczami" za obserwatorem).

W architekturze, wykorzystując ulubione motywy klasycystyczne, jak kolumny, trójkątne frontony oraz łuki, okres ten charakteryzował się doskonałym poczuciem dramatyzmu i ruchu, których wrażenie tworzyły skrzywienia i dynamiczne rozgrywanie relacji między masą a przestrzenią. We wszystkich swych przejawach barok zachowywał przepych, przytłaczającą dekoracyjność, pragnąc wzmacniać wzniosłe stany ducha.

Świecka architektura barokowa wpłynęła na powstanie szczególnego typu wielkopańskiego pałacu o charakterze reprezentacyjnym, bogato zdobionego wewnątrz, o monumentalnym charakterze, znacznie mniejszej użyteczności. W Polsce po wojnach szwedzkich budowano i przerabiano bardzo wiele. We Wrocławiu znajdziemy piękny kościół pod wezwaniem św. Maurycego na pl.Wróblewskiego, w Warszawie okres baroku zaznaczył się zwłaszcza na Zamku Królewskim, powstał wtedy również pałac Krasińskich; najwspanialszym zabytkiem architektonicznym tego okresu w Warszawie jest pałac Jana III w Wilanowie wzorowany na pałacu w Wersalu. Barok odbił się silnie na wyglądzie miast, do kamienic dodawano wspaniałe portale, w duchu nowego stylu przebudowywano fasady.

Rzeźba


Andreas Schlueter - Umierający wojownik

Andreas Schlueter - Umierający wojownik

Jak cała sztuka baroku, również rzeźba barokowa narodziła się we Włoszech, jej początki widzimy w dziełach da Bologne. Głównymi jej przedstawicielami byli: Bernini, A. Algardi, S. Maderna i pochodzący z Brukseli Duquesnoy. W rzeźbie, podobnie jak w malarstwie, przejawiło się dążenie do silnych kontrastów, oddania iluzji ruchu; ulubionymi tematami stały się ekstaza religijna, silne przeżycia duchowe i namiętności. Ze sztuki Antonio da Bologna wyszła szkoła francuska rzeźbiarska z Franois Girardonem na czele. Odrębny typ plastyki barokowej powstał w Hiszpanii; głównymi jego przedstawicielami byli Gregorio Hernandez i Martinez Montanes. Niektórzy z artystów belgijskich, jak Giovanni da Bologna i Duquesnoy, działali we Włoszech; z pracujących w kraju ojczystym warto wymienić Lucasa Faidherbe. Z holenderskich artystów wybił się na plan pierwszy Adrien de Vries, znany również w innych krajach północnej Europy z rzeźb w brązie. Najwybitniejszym niemieckim rzeźbiarzem barokowym był Andreas Schlter. W Polsce pracowało wówczas wielu obcych rzeźbiarzy, jak np. Baltazar Fontana w Krakowie.

Malarstwo

Rubens - Autoportret

Rubens - Autoportret

W malarstwie religijnym przeważała tematyka mistyczno-symboliczna, natomiast malarstwo świeckie opisywało przede wszystkim sceny mitologiczne i alegoryczne; rozwinął się portret; bujny rozkwit przeżył też pejzaż i martwa natura. Włoskie malarstwo barokowe reprezentowane było głównie przez następujące szkoły: bolońską eklektyczna (Annibale Carracci, Lodovico Carracci, Guido Reni, Domenichino, Francesco Albani i Guercino) i neapolitańską z Riberą, Salvatorem Rosą i Lucą Giordano; Caravaggio był przedstawicielem kierunku naturalistycznego. W Hiszpanii najważniejszymi malarzami byli w tym czasie Velazquez, Murillo i Francisco de Zurbara, we Francji Nicolas Poussin, Pierre Mignard, Charles Le Brun, Hyacinthe Rigaud, Gaspard Dughet i Claude Lorrain. W północnej Europie najsławniejsze wówczas nazwiska to Rubens, Van Dyck, Rembrandt, Jan Vermeer. Z artystów związanych z Polską warto wymienić: Tomasza Dolabellę, Jana Triciusa, Eleutera-Siemiginowskiego, Marcina Altomonte. W Wilnie tworzył Cornelis Danckerts de Ry.

Muzyka

Do największych twórców epoki baroku muzykolodzy zaliczają przede wszystkim Jana Sebastiana Bacha, Jerzego Fryderyka Hndla oraz Antonia Vivaldiego.

Muzyka baroku nauczyła się korzystać z wielu środków wyrazu i posługiwała się bogatą stylistyką. Rozwinęła się opera, oratorium i kantata, muzyka instrumentalna sięgnęła też po takie formy jak sonaty, koncerty i uwertury. Jednym z największych, a zarazem jednym z pierwszych kompozytorów okresu baroku był Claudio Monteverdi. Do jego naśladowców zalicza się Alessandro Scarlattiego i Giovanni Pergolesiego. Wielkimi włoskimi twórcami muzyki instrumentalnej tego okresu byli Arcangelo Corelli, Antonio Vivaldi, Tomaso Albinoni. W Niemczech królowała muzyka sakralna Bacha; wśród najznakomitszych niemieckich twórców tego okresu poczesne miejsce przypadło też Johannowi Pachelbelowi i Georgowi Telemannowi. W Anglii powstały wielkie opery Jerzego Fryderyka Hndla.