Zdanie

Konieczną częścią zdania jest orzeczenie.
Oznacza ono czynność, stan lub właściwość podmiotu.
Odpowiada na pytania: co robi podmiot?, kim jest?, jaki jest?, co się z nim dzieje?
Są dwa rodzaje orzeczenia:
a) Orzeczenie czasownikowe jest wyrażone formą czasownika osobowego:
Janek pisze.
Słońce świeci.
b) Orzeczenie imienne składa się z łącznika wyrażonego formą czasowników "być",
"stać się", "zostać", "musieć", "chcieć", "mieć" i orzecznika wyrażonego inną częścią mowy:
rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, imiesłowu przymiotnikowego
Podmiot jest główną częścią zdania.
Podmiot może oznaczać osoby, zwierzęta, rzeczy, zjawiska, pojęcia.
Odpowiada na pytania: kto?, co?
Podmiot gramatyczny to rzeczownik występujący w mianowniku,
a także każda część mowy użyta w znaczeniu rzeczownika.
Podmiot logiczny występuje w przypadkach zależnych:
a) gdy występuje wyraz wskazujący na brak lub nadmiar:
Dziś na ulicach dużo ludzi.
Podmiot domyślny jest wyrażony przez końcówkę czasownika osobowego:
Podróżujemy samochodem.
Bywają zdania bezpodmiotowe:
Grzmi.
Taje.
Zmierzcha się.
Przydawka określa właściwości podmiotu i odpowiada na pytania:
jaki?, który?, czyj?, ile?.
Przydawka przymiotna bywa wyrażona za pomocą:
- przymiotnika:
Rozległy się potężne brawa


Przydawka rzeczowna zwyczajna jest wyrażona rzeczownikiem
w tym samym przypadku i liczbie co wyraz określany:
Rzeka Wisła przepływa przez miasto Warszawę.
Przydawka rzeczowna porównawcza łączy się z rzeczownikiem określanym
za pomocą wyrazów: jak, jako, jakby, niby:
Ciosy spadały jak grad.
Dopełnienie to wyraz uzupełniający myśl wyrażoną w zdaniu. Jest to rzeczownik
lub inna część mowy występująca w roli rzeczownika. Dopełnienie odpowiada na pytania
przypadków zależnych:
Wiódł ślepy kulawego. (dopełniacz)
Okolicznik wskazuje na okoliczności towarzyszące czynnościom, stanom lub
właściwościom, o których jest mowa w zdaniu. Okoliczniki najczęściej są przysłówkami,
rzeczownikami z przyimkiem oraz bezokolicznikami.
Wypowiedzenie wyrażające myśli i uczucia nazywamy zdaniem lub równoważnikiem zdania.
Każde wypowiedzenie ma na celu:
- powiadomienie o czymś – zdanie oznajmujące: Jutro jadę w góry.
- pytanie o coś – zdanie pytające: Co czytasz?
- skłanianie do czegoś – zdanie rozkazujące: Strzeż się pociągu!
Równoważniki zdania
Równoważniki zdania to wypowiedzenia nie posiadające orzeczenia, a sens
wypowiedzi wynika z kontekstu: Basta!, Dosyć!, Ojcze!, Moja kochana!, Kto tam?, Dzień dobry.
Zdanie
Głównymi częściami zdania są: podmiot i orzeczenie.

Zdanie może być pojedyncze lub złożone – ile orzeczeń, tyle zdań.
Zdanie pojedyncze nierozwinięte ma tylko podmiot i orzeczenie.
Zdanie pojedyncze rozwinięte oprócz pomiotu i orzeczenia zawiera drugorzędne
człony zdania: dopełnienie, okolicznik i przydawkę.
Drugorzędne człony zdania, razem z podmiotem i orzeczeniem, tworzą grupę podmiotu i grupę orzeczenia.

Są to:
Przydawki – przymiotna, rzeczowna, dopełniaczowa, przyimkowa.
Dopełnienia – bliższe i dalsze.
Okoliczniki – miejsca, czasu, przyczyny, warunku, celu, sposobu, przyzwolenia, stopnia i miary.
Wyrazy w zdaniu tworzą związki:
a) współrzędności – "ładne i młode"
jednorodne człony zdania
b) podrzędności – "młode studentki"
studentki - wyraz nadrzędny
młode - wyraz podrzędny
c) nadrzędności – "zdawały egzamin"
zdawały - wyraz nadrzędny
egzamin - wyraz podrzędny

Zdania złożone współrzędnie
Zdania te nie zależą jedno od drugiego, a ich treści łączą się w przestrzeni i czasie.
Zewnętrznie są połączone bezspójnikowo lub przy pomocy spójników.
Zdania złożone współrzędnie łączne
Bezspójnikowe:
• Rozległ się huk i ryk, huragan grzmiał jak sto armat.
• Słońce już gasło, wieczór był ciepły i cichy.
Spójnikowe (i, oraz, tudzież, a, ani, to-to, czy-czy, czyli, lecz):
• Drzewa szumią koło domu i szemrze ulewa.
Zdania złożone współrzędnie rozłączne
Łączą się spójnikowo (albo, lub, przecie, wszakże, natomiast, tymczasem).
• Albo powiesz mi wszystko, albo ja powiem ojcu jakie to są interesa.
• Gdy ktoś się zaczyta, zawsze albo się czegoś nauczy, albo zaśnie – w każdym razie
wygrywa.
Zdania złożone współrzędnie przeciwstawne
Łączą się spójnikowo (a, lecz, aczkolwiek, zaś, natomiast, tymczasem, za to, ale, mimo,
jednak, choć, atoli, lubo, wszak).
Zdanie złożone współrzędnie wynikowe
Połączone są spójnikowo (wszak, przecież, toteż, więc, tedy, przeto, a, za to).
• Jutro możesz umrzeć, wszak idziesz na wojnę.
• Niby album przegląda, wszakże o czymś innym myśli.
Zdanie złożone podrzędnie to takie zdanie, w którym jedno ze zdań składowych
określa drugie, jest więc wobec niego podrzędne, np.
Czytałem książkę (jaką?), którą wypożyczyłem z biblioteki.
Ucieszyłem się (z czego?), że za niesiąc są wakacje.
W zdaniu podrzędnie złożonym wyróżniamy zdanie nadrzędne i podrzędne, np.
Dowiedziałem się, że za tydzień pojedziemy na wycieczkę.
(zd. nadrzędne) (zd. podrzędne)
Kto jest syty, ten głodnego nie zrozumie.
(zd. podrzędne) (zd. nadrzędne)
Zdanie podrzędne podmiotowe
W funkcji podmiotu występuje w zdaniu podrzędnie złożonym zdanie podrzędne, które nazywamy
zdaniem podmiotowym.
Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada.
Zdanie podrzędne orzecznikowe
Zdanie podrzędne, które pełni funkcję orzecznika, nazywamy zdaniem orzecznikowym. Zdanie podrzędne orzecznikowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym za pomocą zaimków: kto, co (w narzędniku), także zaimków względnych: jaki, jaka, jakie lub spójników podrzędnych: że, aby, ażeby, żeby.
Był on dla mnie tym, czym starszy brat dla rodzeństwa.
Zdanie podrzędne dopełnieniowe
W funkcji dopełnienia może wystąpić zdanie podrzędne, które nazywamy zdaniem
dopełnieniowym, np.
Powiedziała mi tylko, (co?) żebym więcej tak nie robił
Zdanie podrzędne przydawkowe
W funkcji określenia rzeczownika może wystąpić zdanie podrzędne, które nazywamy zdaniem
przydawkowym. Zaczyna się od spójników: że, iż, żeby, ażeby, aby, by.
Zły to ptak, co własne gniazdo kala.
Zdanie podrzędne okolicznikowe
Zdania podrzędne okolicznikowe pełnią taką samą funkcję jak okoliczniki w zdaniu
pojedynczym. Ze względu na znaczenie wyróżniamy wśód zdań okolicznikowych zdania
okolicznikowe miejsca, czasu, sposobu, stopnia, celu, przyczyny, warunku i przyzwolenia.
Zdania okolicznikowe miejsca
Dokąd ty pójdziesz, tam i ja pójdę.
Rodzaje zdań złożonych współrzędnie
Są równorzędne, nie zależą jedno od drugiego, tylko się określają. Ich treść jest w stosunku do siebie:

Zdania łączą się za pomocą przecinka, myślnika, dwukropka lub za pomocą spójnika.
Zdania współrzędne wynikowe
(spójniki: więc, toteż, dlatego, zatem, dlatego też, tedy)

Przykłady:
Janek pociągnął za spust (1) - karabin zaciął się (2).

Nil przybiera (1): będzie dużo chleba (2).

Chmurzy się (1), toteż nasz gazda zapowiada deszcz (2).

Znasz ludzi (1), dlatego zrozumiesz ich postępki (2).

Nie pracował (1), zatem nie może liczyć na emeryturę (2).

Hanka odeszła (1), więc nic już nie zagraża opinii rodziny (2).

Sam jesteś sobie winien (1), dlatego też nie miej pretensji (2).