Renesans opracowanie epoki.

Filozofia Renesansu Renensans w poszczególnych krajach Renesans w Polsce Główni przedstawiciele w Polsce


Filozofia Renesansu

Mimo że wielu filozofów renesansowych postrzegało swoją działalność jako radykalny przełom intelektualny, współcześni badacze nie podzielają tej oceny. Przełomu w filozofii dokonały raczej wiek XIII i XIV, które przyniosły myśli Zachodu odrodzenie logiki, oraz wiek XVII, który przyniósł charakterystyczny dla filozofii nowożytnej "przełom epistemologiczny", zmianę nacisku w badaniach z zagadnień metafizycznych na zagadnienia metody naukowej i odwrót od racjonalizmu epistemologicznego (poglądu, że poznawana rzeczywistość jest niezależna od podmiotu poznania) na rzecz idealizmu epistemologicznego. Filozofia wieku XV i XVI stanowi stadium przejściowe między filozofią średniowieczną a nowożytną i nie przynosi ani nowych zagadnień filozoficznych, ani nowych rozwiązań.

Głównymi prądami filozofii XV i XVI wieku były:
Humanizm, rozwijający się przede wszystkim we Włoszech wieku XV i XVI, przybierający najczęściej formę platonizmu, ale także różnego od średniowiecznego arystotelizmu. Poza Włochami ośrodkiem humanizmu była Francja, w której w drugiej połowie XVI wieku pojawił się humanistyczny sceptycyzm.
Scholastyka renesansowa i neoscholastyka, w odróżnieniu od późnej scholastyki średniowiecznej odrzucająca nominalizm na rzecz odnowionego tomizmu.
Renesansowa filozofia przyrody, reprezentowana zwłaszcza przez Giordana Bruna i Francisa Bacona, we wczesnym okresie nastawiona panteistycznie (nierzadko łącząc się z magią i alchemią), w okresie późniejszym metodologicznie.

Za pierwszego filozofa nowożytnego uważa się często Mikołaja z Kuzy. Jest on jednak filozofem bardzo oryginalnym i trudnym do jednoznacznej klasyfikacji, a jego myśl jest złożona i trudna. Jego związki z filozofią renesansu polegają przede wszystkim na dużej zależności od pogańskiej tradycji neoplatońskiej - Plotyna, Proklosa i Jamblicha, a także platonizujących greckich filozofów chrześcijańskich i ojców kościoła (jak Pseudo-Dionizy Areopagita) i średniowiecznych panteistów (jak Jan Szkot Eriugena). Jego teoria "uczonej ignorancji" zbliża go do późnośredniowiecznej mistyki (np. Mistrza Eckharta, w pewnym stopniu stanowiąc zapowiedź antyracjonalizmu i fideizmu reformacji. Jego "pantezim" ma charakter spekulatywny i zbliża go do renesansowej filozofii przyrody. Mikołaj z Kuzy był także prekursorem tendencji filologicznej w myśli renesansu - w czasie podróży na Wschód zbierał greckie manuskrypty, interesował się zachowanymi w Bizancjum pozostałościami kultury starożytnej.

Jedną z ważniejszych inspiracji powstania humanizmu włoskiego była imigracja do Włoch uczonych bizantyjskich, przynoszących ze sobą bizantyjski platonizm i wiele nieznanych wcześniej starożytnych pism greckich. Jednym z bardziej znanych bizantyjczyków w Italii był Manuel Chrysoloras, wychowawca wielu włoskich humanistów. Wpływy bizantyjskie zainspirowały prąd filologiczny włoskiego humanizmu, rozwój zainteresowania greką i próby oczyszczenia łaciny z naleciałości średniowiecznych, powrotu do języka Cycerona. Żywy rozwój medycyny na uniwersytetach średniowiecznych Włoch, mniej skrępowanych obyczajowo i teologicznie niż uniwersytety północnej Europy, stał się inspiracją dla przyrodniczego prądu humanizmu włoskiego. Prąd przyrodniczy obecny był zwłaszcza w arystotelizmie padewskim, inspirowanym w dużym stopniu filozofią i nauką arabską, ale także w platonizmie i jego zainteresowaniu matematyką i budową kosmosu. Platonizm ten nadawał włoskiemu humanizmowi cechy silnie spirytualistyczne, poetyckie i mistyczne, ale też spekulatywne - obie te cechy odróżniały humanizm włoski od bardziej wyważonego, skupionego raczej na zagadnieniach politycznych i etycznych, inspirowanego przez stoicyzm humanizmu Europy Północnej.

Ważną cechą filozofii renesansu jest to, że starała się ona trzymać ściśle dorobku starożytnych szkół, które naśladowała wiernie, często ściślej niż średniowiecze naśladowało Arystotelesa. W wieku XVI, zwłaszcza w filologicznym nurcie myśli renesansowej, przybierało to nieraz formy przesadne, co znalazło odzwierciedlenie w pamlecie Erazma z Rotterdamu Ciceronianus, wykpiwającym afektowaną uczoność i manieryzmy renesansowych filologów. Humaniści naśladowali zwłaszcza platonizm (interpretowany w duchu neoplatońskim, często zabawionym pitagoreizmem, kabałą i magią), arystotelizm, sceptycyzm - zwłaszcza we Francji drugiej połowy XVI w., stoicyzm - zwłaszcza w Niderlandach. Nie było natomiast w XV i XVI w. filozoficznego epikureizmu - chociaż nazywano tak pewne typowe dla bogatych miast włoskich postawy życiowe, takie jak zamiłowanie do intelektualnego i materialnego przepychu, sama filozofia epikurejska nie była w okresie odrodzenia znana ani kontynuowana, przede wszystkim ze względu na jej mechanicystyczne pojmowanie przyrody. Epikureizm i atomizm odnowił dopiero wiek XVII, zwłaszcza Pierre Gassendi.

Renensans w poszczególnych krajach

Renesans w Niderlandach
W wieku XV południowe Niderlandy były ośrodkiem szczególnie żywego rozwoju późnośredniowiecznej kultury (jesieni średniowiecza). To tu w sporach z książętami Burgundii i lokalnymi biskupami w miastach Flandrii rodziła się nowa filozofia społeczna, oparta na nominalizmie, postulująca niezależność miast i ich obywateli od władzy państwowej, np. u Jana z Gandawy. Bujny rozkwit gospodarczy Niderlandów, od XVI w. także północnych, przyczynił się do powstania na tych terenach osobnego typu kultury renesansowej, tzw. renesansu północnego. Szczególnie widoczne są odrębności renesansu południowego i północnego w dziedzinie malarstwa, w którym ośrodek niderlandzki ma znaczenie zbliżone do ośrodka włoskiego.
W dziedzinie religii w XV w Niderlandy stały się ośrodkiem devotio moderna, przez niektórych historyków idei postrzeganej jako zarodek nowożytnej religijności - devotio moderna kładła bowiem szczególny nacisk na religijność indywidualną, osobisty kontakt z Bogiem. W XV-wiecznych wspólnotach "braci życia wspólnego" rozwijały się studia nad autorami starożytnymi. Tomasz a Kempis, centralna postać ruchu devotio moderna uznawany jest za inspiratora XVI-wiecznego odrodzenia myśli stoickiej. W wieku XVI Południowe Niderlandy (szczególnie Uniwersytet w Lowanium) były drugim obok Hiszpanii ośrodkiem teologicznej myśli katolickiej, a w Niderlandach Północnych żywo rozwijała się teologia kalwinistyczna.
W Niderlandach dojrzałego Renesansu rozwija się przede wszystkim filozofia społeczna, przeważnie oparta na odrodzonym stoicyzmie. Kluczową postacią jest tu Erazm z Rotterdamu, irenistyczny teolog i wybitny filolog. Humanizm Erazma odnosi się także do jego teologii - podkreślał, że Pismo Święte należy komentować posługując się wiedzą historyczno-filologiczną, w szczególności znajomością Ojców Kościoła, a nawet filozofii pogańskiej. To szczególne podkreślenie roli Pisma Świętego zbliżało go do protestantyzmu, zarazem jednak podkreślenie konieczności znajomości Ojców oddalało go od protestanckiej zasady sola scriptura. Erazm propagował nie tylko Biblię, ale też dorobek literacko-filozoficzny starożytności - przełożył z greki Nowy Testament i zebrał według własnego klucza myśli mędrców starożytności w Adagiach. Jego stoicyzm przejawia się w niechęci do mistyki i utożsamieniu chrześcijaństwa z praktykowaniem cnót indywidualnych rozumianych właśnie w duchu stoickim. Był typowym kosmopolitycznym humanistą renesansowym północnej Europy, posiadał bogatą bibliotekę, szeroką wiedzę erudycyjną, przyjaźnił się z wieloma uczonymi z różnych krajów, np. ze św. Tomaszem Morusem czy Janem Łaskim.

Renesans w Niemczech
Listy ciemnych mężów, wydanie z 1517
Humanizm i sztuka renesansowa dotarły do Niemiec bezpośrednio z Włoch, nieco później niż do innych krajów. Było to rezultatem podróży niemieckich uczonych i artystów do Włoch. Niemcy są natomiast kolebką luteranizmu, najstarszego i największego nurtu reformacji, w niektórych aspektach zależnego od humanizmu (zob. Luter jako humanista), ale głównie przeciwstawiającego się włoskiej kulturze humanistycznej.
Humanizm w Niemczech rozwijał się przede wszystkim przed wystąpieniem Marcina Lutra. Do jego głównych reprezentantów należą np. Konrad Celtis (1459-1508) i Johannes Reuchlin. Kilku spośród uczniów i zwolenników Reuchlina npasiało sławne Listy ciemnych mężów, w których ostro przeciwstawiło się wpływom duchowieństwa i wielu aspektom kultury późnego średniowiecza, zwłaszcza późnej scholastyce nomnalistycznej. Wielu z nich, jak Ulrich von Hutten, stało się później zagorzałymi zwolennikami reformacji.
Celtis (1459-1508) studiował w Kolonii and Heidelbergua następnie podróżował po Włoszech zbierając greckie i łacińskie mansukrypty. Był pod znacznym wpływem Tacyta, na podstawie jego Germanii napisał wprowadzenie do historii i geografii Niemiec. Pisał też poezje, często poświęcone chwale Niemiec. Był jedną z najważniejszych postaci renesansu północnego i głównym propagatorem ryuchu humanistycznego w Niemczech.
Johannes Reuchlin (1455-1522), który studiował w różnych włoskich miastach, był przede wszystkim filologiem, znawcą łaciny i greki, a przede wszystkim jednym z pierwszych hebraistów. Poprzez swoje studia nad językiem hebrajskim, przy okazji których próbował odnaleźć żydowskie źróła chrześcijaństwa, przysporzył sobie wielu wrogów na uniwersytetach Niemiec i Francji. Ze względu na panujący pogląd, że zniszczenie ksiąg żydowskich może przyczynić się do nawrócenia żydów, przechrzta Johannes Pfefferkorn rozpoczął "wojnę na pamflety" ze zwolennikami Reuchlina, co spowodoawło potępienie poglądów Reuchlina przez papieża Leona X.

Renesans w Hiszpanii
Mimo że wiele mówi się o "opóźnieniu kulturalnym Hiszpanii" i odrębności form kultury tego kraju, nie można nie zauważyć, że zaszły w nim XV i XVI wieku głębokie przemiany kulturowe i polityczne, które sprawiły, że Hiszpania renesansowa głęboko różniła się od Hiszpanii średniowiecznej. Humanizm nie miał w Hiszpanii znaczniejszych przedstawicieli - poza Vivesem, jednak drugi kluczowy prąd kulturalny XVI wieku, kontrreformacja, to tu wydał najświetniejsze owoce. Pod koniec XV wieku władcy Hiszpanii zdobywają Grenadę, ostatnie państwo muzułmańskie na Półwyspie Iberyjskim, i łączą Aragonię i Kastylię unią, dając początek jednemu z najpotężniejszych imperiów świata. Stopniowo łamią przywileje stanowe i odrębności poszczególnych regionów, także wygnanie Maurów i wprowadzenie (1484) dość ściśle związanej z instytucjami państwowymi inkwizycji przyczyniło się do centralizacji państwa i stopniowego rozwoju absolutyzmu władców, przekształcając Hiszpanię z państwa średniowiecznego w nowożytną monarchię absolutną.

Renesans w Polsce
Renesans jest okresem rozkwitu kultury polskiej. Państwo polsko-litweskie jest duże i silne, a wpływy włoskie, które nasilają się wraz ze ślubem Zygmunta Starego z Boną Sforzą, przyczyniają się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej. Do Polski przybywają sławni poeci i myśliciele: Włoch Filip Kallimach (Fillippo Buonaccorsi), Niemiec Konrad Celtis. W roku 1488 powstaje pierwsze w Europie towarzystwo literackie - Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Jego członkami zostają Celtis, profesorowie Akademii Krakowskiej, dworzanie, studenci. Polska staje się azylem tolerancji religijnej, powstają dzieła Reja i Kochanowskiego, Akademia Krakowska staje się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy. W 1544 powstają również kolejne uniwersytety: w Królewcu, Wilnie i w Zamościu.

Główni przedstawiciele w Polsce
Mikołaj Rej
Jan Kochanowski (Jan z Czarnolasu)
Mikołaj Gomółka
Andrzej Frycz Modrzewski
Szymon Szymonowic
Łukasz Górnicki
Jan (Sacranus) z Oświęcimia
Piotr Skarga
Andrzej Krzycki
Maciej z Miechowa
Mikołaj Hussowski Hussowczyk
Jan Dantyszek
Klemens Janicki
Mikołaj Kopernik
Santi Gucci
Mateo Gucci
Jan Maria Padovano
Hans Drer
Hans Kramer
Marcin Kromer
Grzegorz Pencz
Melchior Baier
Piotr Fltner
Stanisław Samostrzelnik
Jan Michałowicz
J. Jaroszewicz
Eberhard Rosemberger
Francesco Florentino
Benedykt z Sandomierza
Bartolommeo Berrecci
Giovanni Battista di Quadro
Bernardo Morando
Hieronim Canavesi
Willem van den Blocke
Abraham van den Blocke
J. Wolff
J.M. Bernardoti
Maciej Trapola
Józef Briccino

Główni przedstawiciele w Europie
Leonardo da Vinci
Michał Anioł
Rafael Santi
Hans Holbein
Jan Gutenberg
Filippo Brunelleschi
Donato Bramante
Tomasz Morus
Erazm z Rotterdamu
Franciszek Rabelais
Filip Buonaccorsi
Marcin Luter
Mikołaj Gomółka
Niccolo Machiavelli
Wacław z Szamotuł
Giovanni Pierluigi da Palestrina
Mikołaj z Krakowa
Sebastian z Felsztyna
Tomas Luis de Victoria
Orlando di Lasso
Sandro Botticelli