Sejm Czteroletni i jego reformy
Katarzyna II, atakowana od północy przez Szwedów, zaangażowana w długotrwałe wojny z Turcją, zajęta walkami z Austrią o wpływy na Bałkanach, a z Prusami na Morzu Bałtyckim, zezwoliła Polskiej szlachcie na zebranie sejmu skonfederowanego (odbyło się to na zjeździe w Kunowie w 1787 roku), czyli takiego, którego nie można było obalić za pomocą liberum veto, a ustawy na nim uchwalane były zatwierdzane większością głosów. Na czele sejmu stanął człowiek o nieskazitelnej opinii, Stanisław Małachowski. Obrady zaczęły się
6 października 1788 roku.
Idee antyrosyjskie wzbudziły nadziej Prus na zagarnięcie reszty terenów rzeczpospolitej tylko dla siebie. W tym celu 13 października 1788 roku poseł pruski zaproponował Rzeczpospolitej sojusz i podsunął jej pomysł zażądania od Rosji wycofania swoich wojsk
z kraju. Liczył na to, że rozgniewana tym faktem Katarzyna II będzie próbowała zaatakować Polskę, która to zwróci się do Prus z prośbą o pomoc. Tak się jednak nie stało. Wprawdzie zażądano od Rosji wycofania swoich wojsk, ale nikt nie zamierzał prosić Prus o pomoc, zresztą nawet sama caryca nie była chętna do kolejnych potyczek militarnych z Rzeczpospolitą.
Odzyskanie suwerenności pozwoliło obradującym na sejmie posłom wprowadzić reformy ograniczające wpływy Rosji w Rzeczpospolitej. Zniesiono Radę Nieustającą, w skład której wchodzili prawie sami zdrajcy kraju, a wszelkie sprzeciwy ambasadora rosyjskiego zostały szybko odrzucone. Poza tym sejm jako pierwszy od chwili, gdy Rosja zaczęła intensywnie ingerować w sprawy polskie, odbywał swoje obrady bez asysty wojsk carskich.
20 października 1788 roku uchwalono ustawę o powiększeniu wojsk polskich do 100 tysięcy. Aby zrealizować to przedsięwzięcie w marcu następnego roku nałożono na szlachtę
i duchowieństwo pierwszy od wielu lat stały podatek, tak zwaną ofiarę dziesiątego grosza.
Od majątków szlacheckich pobierano 10%, a od duchownych 20%. Jednakże pozwoliło to tylko na zwiększenie armii do 65 tysięcy.
Sejmowe debaty nad podatkami i armią wywołały wiele konfliktów między obradującymi posłami. Dlatego też wkrótce dotychczasowa jedność posłów została podzielona na trzy stronnictwa (obozy):
1. obóz patriotyczny z marszałkiem sejmu, Adamem Kazimierzem Czartoryskim,
Ignacym Potockim, którzy byli za przeprowadzeniem jak największej liczby reform związanych z utwierdzeniem władzy królewskiej. Chcieli zawiązać sojusz z Prusami przeciwko znienawidzonej Rosji.
2. obóz dworski (królewski) z Hugo Kołłątajem, Julianem Ursynem Niemcewiczem, Stanisławem Staszicem i samym królem na czele, także popierało większość reform proponowanych przez pierwsze stronnictwo, jednakże liczono się z opinią i zdaniem Rosji,
z którą chciano wystąpić zbrojnie przeciwko Prusom.
3. obóz hetmański z dwoma hetmanami na czele: Franciszkiem Ksawerym Branickim, Sewerynem Rzewuskim oraz Stanisławem Szczęsnym Potockim. Stronnictwo te chciało zachować dotychczasową pozycję państwa, było za pozostawieniem liberum veto i wolnej elekcji. Nie chciano żadnych z przeprowadzonych reform.
Dzięki inspiracji Kołłątaja i na zaproszenie prezydenta Warszawy, Jana Dekreta,
w listopadzie 1789 roku przybyli przedstawiciele 141 miast królewskich, ubrani w czarne szaty, stąd nazwa "czarna procesja", domagając się lepszych praw. Spowodowane było to również wieściami jakie dochodziły z rewolucyjnej Francji.
Sytuacja na arenie międzynarodowej zmieniła się na niekorzyść Prus. Sukcesy wojsk carskich nad Wysoką Portą doprowadził do zaostrzenia się konfliktu prusko-rosyjskiego. Przymierze podpisane przez Turcję i Prusy zmuszało tych drugich do ewentualnego wystąpienia zbrojnego także przeciwko Austrii, w zamian za co Turcja po zwyciężonej wojnie miała oddać Galicję Polsce. Przedstawiciele stronnictwa patriotycznego, którzy od początku głosili hasła antyrosyjskie, początkowo byli przychylni planom Fryderyka Wilhelma II, jednakże gdy okazało się iż jego plany są dwuznaczne i nieuczciwe, szybko zrezygnowano
z jakiegokolwiek sojuszu z Prusami, a jego projektu nawet nie przedstawiono podczas obrad Sejmu. Całkowitym skreśleniem planów pruskich była ustawa zatwierdzona 6 września
o integralności ziem polskich. Prusy, nie widząc innego rozwiązania, nawiązały z powrotem porozumienie z Rosją.
W listopadzie 1790 roku przeprowadzono kolejne wybory do sejmu.
Wybrano szczególnie ludzi młodych i wykształconych, którzy opowiadali się po stronie obozu dworskiego i króla Stanisława Augusta.
Miesiąc później oba stronnictwa (dworskie i patriotyczne) doszły do porozumienia
i zaczęły wspólne prace nad konstytucją, głownie po to, by sejm nie mógł odrzucić kolejnych artykułów. Obalenie konstytucji oznaczałoby obalenie wszystkich artykułów. Prace nad nią rozpoczęto wiosną 1791 roku. Jej głównymi autorami byli Stanisław August Poniatowski i Ignacy Potocki, a częściowo także Stanisław Małachowski i Hugo Kołłątaj. Pośrednikiem między współpracownikami był ksiądz Scipione Piattoli. Tajemnica, w jakiej ją formułowano była niezbędna głównie ze względu na możliwość obalenia konstytucji przez grupę hetmańską.
W marcu i kwietniu uchwalono dwie ważne ustawy, które miały także swój pogłos w konstytucji. Były to: ustawa o reorganizacji sejmików z dnia 24 marca 1791 roku oraz prawa o miastach
z dnia 17 kwietnia 1791 roku.
Przeddzień uchwalenia konstytucji, to jest 2 maja 1791 roku podpisano
akt o "Asekuracji konstytucji", który miał zapewnić jej ochronę przed obaleniem.
3 maja 1791 roku w Zamku Królewskim o godzinie 12 w południe przy eskorcie wojsk polskich uchwalono Konstytucję, wykorzystując nieobecność części posłów z obozu hetmańskiego.
Po jej uchwaleniu posłowie Sejmu Wielkiego podzielili się na dwa ugrupowania. Zwolennicy Konstytucji skupili się w Zgromadzeniu Przyjaciół Konstytucji Rządowej, a żeby zaznaczyć swoją solidarność z mieszczanami, których to konstytucja ta zrównoważyła
ze szlachtą, Ignacy Potocki przyjął obywatelstwo miejskie. Natomiast jej przeciwnicy od dawna przebywający już poza granicami kraju, rozsyłali po obcych dworach protesty i nakłaniali Katarzynę II do zbrojnego wystąpienia przeciwko Polsce.
Ostatni rok obrad Sejmu Czteroletniego upłynął na wewnętrznej weryfikacji nowego ustroju państwa. O przychylności warstw szlacheckich do uchwalonej Ustawy Rządowej świadczyły sejmiki relacyjne odbyte w lutym 1792 roku. Jednakże między teorią a praktyką
jak zawsze była dużo rozbieżność. Wojska polskie faktycznie osiągnęły ledwo 57 tysięcy żołnierzy, ich oficerom zabrakło doświadczenia w podejmowaniu większych decyzji, pojawiły się nowe kłopoty finansowe, a lud był święcie przekonany o stabilności swojej armii i ewentualnej pomocy prusko-austriackiej przeciwko Rosji.
Sytuacja zewnętrzna przedstawiała się na niekorzyść Polski. Przede wszystkim Rosja zakończyła swoje wojny z Turcją wielką wygraną, podpisała także sojusz z Prusami. Przewidywane konflikty zbrojne z zaborcami spowodowały zakończenie obrad sejmu 29 maja 1792 roku.
?
REFORMY SEJMU WIELKIEGO
a) reforma wojskowa- zwiększenie ilości wojsk (100 tys. armia) zrealizowano 57 tys.
b) reforma skarbowa- szlachta będzie płacić podatki od dochodów w wysokości 10%, duchowieństwo 20%, a z dóbr królewskich 50%
c) prawo o miastach 18 kwiecień 1791 (poprzedzony tzw. ?Czarną Procesją? na czele,
której stanął Jan Dekret- prezydent miasta Warszawy)
- udział 24 przedstawicieli miast w Sejmie, ale tylko z głosem doradczym
- powstaje samorząd w miastach (tzw. miejski)
- mieszczanie będą mogli nabywać dobra ziemskie
- nietykalność osobista (wolność osobista mieszczan)
- będą mogli piastować niższe urzędy
d) Konstytucja 3 maja 1791r.
- Polska monarchią dziedziczną
- zniesiono liberum veto i wolną elekcję
- trójpodział władzy
- władza ustawodawcza w rękach sejmu, który miał 2 izby, w izbie poselskiej 204 posłów,
a w senacie 132 senatorów
- władzę wykonawczą sprawował król i straż praw (prymas 5 ministrów)
- władza sądownicza w rękach sąsiadów ziemskich, miejskich i Trybunału Koronnego
- chłopi pod opieką prawa