Zmiany podziału politycznego Europy w XX wieku.
* Europa przed wybuchem I Wojny Światowej
Przed I wojną światową największymi państwami w Europie były: Cesarstwo Rosyjskie, Cesarstwo Niemieckie i Cesarstwo Austro-Węgierskie. Na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, znajdowały się państwa mu podległe – Litwa, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina Królestwo Polskie, a także Wielkie Księstwo Finlandii.
* Europa po I Wojnie Światowej
Warunki pokojowe i nowe granice państw ustalono traktatami – wersalskim (1919) i związanym z nim traktatem w Saint-Germain-en-Laye (1919), w Neuilly (1919), Trianon (1920), Sèvres (1920) i w Lozannie (1923).
Niemcy stracili w Europie 70,5 tys.km2, tj. 13,5% swojego przedwojennego terytorium.
Na wschodzie Francja odzyskała Alzację i Lotaryngię i stała się najsilniejszym, lądowym mocarstwem kapitalistycznym w Europie. Belgia otrzymała okręgi Eupen i Malmedy, Dania na podstawie przeprowadzonego plebiscytu część północnego Szlezwiku.
Po 123 latach niewoli powstała Polska niepodległa, odzyskując ziemie dawnego zaboru pruskiego: Wielkopolskę, część Pomorza i Górnego Śląska. Jednakże znaczna część ziem polskich pozostała w granicach Niemiec. Gdańsk stał się „wolnym miastem”, pod opieką Ligi Narodów. Państwo polskie uzyskało dostęp do morza. Niezgodnie z traktatem wersalskim, który wschodnią granicę Polski wyznaczał wzdłuż tzw. linii Curzona, wojska polskie zajęły część zachodniej Ukrainy i Białorusi oraz część Litwy z Wilnem.
„Wolnym miastem” ogłoszono Kłajpedę (w myśl traktatu wersalskiego), która w 1923 weszła w skład Litwy.
Małe państwo Luksemburg, do pierwszej wojny światowej związane unią celną z Niemcami, połączono podobną unią z Belgią.
W wyniku pierwszej wojny światowej swoją niepodległość odzyskała Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia.
Półwysep Istria z Triestem, Trydent oraz południowy Tyrol po przełęcz Brenner, wchodzące dawniej w skład Austrii, przyłączono do Włoch.
Bułgaria straciła na rzecz Grecji dostęp do morza Egejskiego. Traktat pokojowy w Sèvres przyznał ponadto Grecji Trację Wschodnią i okręg Smyrny w Azji, ale Turcja nie uznała tej decyzji i w wyniku wojny turecko-greckiej w latach 1919-22 oraz klęski Grecji w bitwach pod Inn i nad Sakaryą, obszary te pozostały przy Turcji.
Sprzymierzona z Niemcami monarchia austro-węgierska, będąca sztucznym zlepkiem narodów, rozpadła się po wojnie ostatecznie. Po wykonaniu postanowień traktatów pokojowych z Saint-Germain-en-Laye, Neuilly i Trianon, Austria zredukowana do etnicznie jednolitej prowincji, stała się republiką o powierzchni 82 400 km2. Wiedeń, który liczył wówczas 1,7 mln mieszkańców, przestał spełniać funkcje centrum społecznego cesarstwa, pozostając nadmiernie rozbudowaną stolicą małego kraju. Część dawnych Austro-Węgier weszła w skład odrodzonej Polski. Austria utraciła południowy Tyrol na rzecz Włoch. Niepodległość uzyskała Czechosłowacja, obejmująca Czechy, Morawy, Słowację, część Śląska i Ruś Podkarpacką. Powstała Jugosławia – państwo południowych Słowian, jednoczące Serbię, Czarnogórę, Bośnię, Hercegowinę, Chorwację i Słowenię (w skład Jugosławii weszła również część Macedonii, która przedtem należała do Bułgarii). Terytorium Węgier, które stały się odrębnym, małym państwem, zmniejszyło się trzykrotnie. Rumunia natomiast powiększyła swoje terytorium ze 140 tys. do 294 tys. km2 dzięki uzyskaniu Siedmiogrodu, Bukowiny, Banatu i Besarabii. W nowych granicach Rumunia stała się krajem wielonarodowościowym, którego liczba ludności wzrosła dwukrotnie.
30.12.1922, w wyniku Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, na I Zjeździe Rad przyjęto Deklarację i Umowę o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W skład Związku weszły: Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR i Zakaukaska FSRR, a w 1924 Uzbecka SRR, Turkmeńska SRR, Mołdawska Autonomiczna SRR, Tadżycka Autonomiczna RR. W 1923 ZWRR zajmował 21,7 mln km2. Było to największe na świecie państwo, tworzące zwarty kompleks lądowy.
* Europa po II wojnie światowej.
Po II wojnie światowej w wyniku porozumień 3 mocarstw: USA, Anglii i ZSRR na konferencji w Jałcie, powstał w Europie nowy układ geograficzny i polityczny. Europa została podzielona na 2 strefy. Strefa obejmująca Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumunię, Bułgarię, Jugosławię to strefa tzw. wschodnia, gdzie podobnie jak w okupowanym przez ZSRR częściach Niemiec, Austrii i Berlina warunki dyktowała Moskwa. Druga strefa – zachodnia, to okupowane przez USA, Francję, Anglię części Niemiec, Austrii i Berlina oraz pozostałe państwa o ustroju demokratycznym i gospodarce rynkowej. Symbolem podziału kontynentu na dwa obozy polityczno-gospodarcze była „żelazna kurtyna” i jest to potoczna nazwa granicy strefy wpływów ZSRR w Europie. Materializacją żelaznej kurtyny stał się wybudowany w 1961 mur berliński.
Na podstawie traktatu pokojowego z Finlandią z 1940, w skład ZSRR wszedł Przesmyk Karelski z miastem Wyborg, zachodnie i północne wybrzeże jeziora Ładoga, terytorium na północny-wschód od Merkiawri oraz część półwyspów Rybackiego i Średniego na Morzu Barentsa. Ponadto w 1944 ZSRR otrzymał rejon Pieczengi odstąpiony Finlandii w 1920. W wyniku tych terytorialnych zmian Związek Radziecki uzyskał wspólną granicę, długości ok. 200 km, z Norwegią. Granica ta ciągnie się od Varangerfjord do granicy ZSRR z Finlandią. W 1940 do Związku Radzieckiego przyłączyły się Litwa, Łotwa i Estonia, tworząc trzy nadbałtyckie republiki związkowe. Na podstawie konferencji szefów rządów ZSRR, Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii w Poczdamie przyznano Związkowi Radzieckiemu część Prus Wschodnich z miastem Królewiec. W skład ZSSR weszły ponadto: zachodnia Ukraina, zachodnia Białoruś, Ruś Podkarpacka, Bukowina, Besarabia, a na Dalekim Wschodzie południowy Sachalin i Wyspy Kurylskie. W 1944 ze Związkiem Radzieckim połączyła się Tuwińska Republika Ludowa, która w 1961 uzyskała rangę republiki autonomicznej. Ostatecznie republikami związkowymi ZSRR były: Armeńska SRR, Azerbejdżańska SRR, Białoruska SRR, Estońska SRR, Gruzińska SRR, Kazachska SRR, Kirgiska SRR, Litewska SRR, Łotewska SRR, Mołdawska SRR, Rosyjska FSRR, Tadżycka SRR, Turkmeńska SRR, Ukraińska SRR i Uzbecka SRR.
Pokonane w wojnie Niemcy podzielono na 4 strefy okupacyjne (na mocy umowy poczdamskiej z 1945) między USA, Francję, Wielką Brytanię i Związek Radziecki. Każda ze stref podzielona została na tzw. kraje, które miały własne parlamenty i rządy.
W strefie brytyjskiej powstały:
- Szlezwik – Holsztyn
- Północna Nadrenia – Westfalia
- Dolna Saksonia
- Hamburg
- Brema
W strefie amerykańskiej:
- Bawaria
- Hesja
- Wirtembergia – Badenia
W strefie francuskiej:
- Wirtembergia
- Badenia
- Palatynat Reński
- Okręg Saary
W strefie radzieckiej:
- Saksonia – Anhalt
- Saksonia
- Turyngia
- Brandenburgia
- Meklemburgia
Na cztery sektory podzielony został także Berlin.
1.01.1947 powstała tzw. Bizonia (Dwustrefa) z połączenia z amerykańskiej i brytyjskiej strefy. Funkcję stolicy miał spełniać Frankfurt nad Menem. W maju 1949 po przyłączeniu do Bizonii Francji powstała Trizonia. W 1949 ze stref mocarstw zachodnich utworzono Republikę Federalną Niemiec (RFN). Natomiast na terytorium dawnej strefy okupacyjnej radzieckiej łącznie ze wschodnią częścią Berlina powstała Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD). Stolicą został Berlin Wschodni. Berlin Zachodni został odrębną jednostką administracyjną. Ważnym wydarzeniem było wybudowanie muru berlińskiego. Został on postawiony w sierpniu 1961 przez rząd NRD, na granicy państwowej między NRD a Berlinem Zachodnim. Miał on na celu zahamowanie fali uciekinierów z kraju. W licznych próbach przekraczania muru zginęło ok. 80 osób.
Na konferencji poczdamskiej w 1945 ustalono zachodnią granicę Polski wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Terytorium Polski uległo w związku z tym przesunięciu na zachód. Polska odzyskała Śląsk, Pojezierze Mazurskie i pozostałą część Pojezierza Pomorskiego oraz Ziemię Lubuską. Obszar Prus Wschodnich przypadł częściowo Polsce, częściowo zaś Związkowi Radzieckiemu. Ustalona jeszcze w Jałcie wschodnia granica polsko-radziecka, odpowiadająca w zasadzie tzw. linii Curzona, została następnie wytyczona w 1945.
Francji zwrócono okupowaną w czasie wojny Alzację i Lotaryngię, Czechosłowacji – zachodnie tereny Czech, a Belgii – niewielki obszar Eupen Malmedy.
W 1947 zostały ustalone nowe granice Włoch, Węgier, Rumunii, Bułgarii oraz Finlandii. Francja otrzymała od Włoch niewielki skrawek ziemi nad granicą, Jugosławia szereg wysp na Adriatyku, półwysep Istria i część krainy julijskiej. Rejon Triestu wydzielono jako „wolny obszar”, który w 1954 podzielono miedzy Włochy i Jugosławię. Grecja otrzymała wyspy Dodekanez i Rodos. Przywrócono niezawisłość Albanii i Etiopii. Węgry zwróciły Czechosłowacji wszystkie terytoria zajęte w 1938, a ponadto przekazały niewielki obszar na prawym brzegu Dunaju, niedaleko Bratysławy. Siedmiogród przyznano Rumunii, która z kolei zwróciła ZSRR Besarabię i północną Bukowinę oraz Bułgarii południową Dorudżę. Finlandia straciła Patsamo, Przesmyk Karelski, rejon Wyborga, kilka wysepek w Zatoce Fińskiej. Austria była po wojnie okupowana przez wojska 4 mocarstw, a Wiedeń – podobnie jak Berlin – podzielono na 4 sektory.
* Europa w latach 80-tych i 90-tych.
W 1989 w wyniku obalenia rządów komunistycznych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej został zlikwidowany podział Europy symbolizowany przez żelazną kurtynę.
W grudniu 1991 w miejsce rozwiązanego ZSRR utworzono Wspólnotę Niepodległych Państw. Rozpad ZSRR został zapoczątkowany ogłoszeniem tzw. deklaracji suwerenności przez Estonię (16 listopada 1988), a następnie przez pozostałe republiki bałtyckie: Litwę (18 maja 1989) i Łotwę (28 lipca 1989). W drugiej połowie 1990 deklaracje suwerenności ogłosiły kolejne republiki: Rosja (12 czerwca), Uzbekistan (20 czerwca), Mołdawia (23 czerwca), Ukraina (16 lipca), Białoruś (27 lipca), Turkmenistan (22 sierpnia), Tadżykistan (25 sierpnia), Azerbejdżan (23 września), Kazachstan (25 października) i Kirgistan (12 grudnia).
Jednocześnie postępował proces rzeczywistego rozpadu ZSRR - wiosną 1990 republiki nadbałtyckie proklamowały niepodległość, Gruzja wypowiedziała (9 marca 1990) ustawę z 1922 o utworzeniu ZSRR, a Armenia ogłosiła deklarację niezawisłości (23 sierpnia 1990). Formalnie ZSRR nadal funkcjonował jako podmiot stosunków międzynarodowych. W 1991 usamodzielniły się (deklaracje niepodległości) dalsze republiki: Ukraina, Białoruś, Mołdawia, Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan, Armenia, Azerbejdżan, Turkmenistan i Kazachstan. W 1991 na IX Nadzwyczajnym Zjeździe Deputowanych ZSRR M.S. Gorbaczow i przywódcy 10 republik związkowych złożyli oświadczenie o zamiarze powołania związku suwerennych państw w formie konfederacji, z prawem każdego państwa do indywidualnego określenia zasad swego udziału w przyszłym związku.
18 października 1991 8 republik (Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan) podpisało Układ o Wspólnocie Gospodarczej, do którego przystąpiły także Ukraina i Mołdawia (listopad 1991). 8 grudnia 1991 prezydenci Rosji (B.N. Jelcyn) i Ukrainy (Ł. Krawczuk) oraz przewodniczący Rady Najwyższej Białorusi (Sz. Szuszkiewicz) podpisali umowę o rozpadzie ZSRR i utworzeniu WNP.
Formalne podpisanie układu o powołaniu WNP miało miejsce w Ałma Acie 21 grudnia 1991. Układ sygnowali przywódcy 11 republik (Azerbejdżanu, Armenii, Białorusi, Kazachstanu, Kirgistanu, Mołdawii, Rosji, Tadżykistanu, Turkmenistanu, Ukrainy i Uzbekistanu). 22 października 1993 do WNP przystąpiła także Gruzja. Siedzibą stałego sekretariatu WNP jest Mińsk.
Demokratyzacja krajów Europy Środkowo-Wschodniej (1989), a szczególnie przemiany w ZSRR wpłynęły na nasilenie tendencji zjednoczeniowych obu państw niemieckich. W listopadzie 1989 zlikwidowano mur berliński zbudowany w 1961. Traktat moskiewski, podpisany 12 września 1990 przez ZSRR, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, RFN i NRD, był wstępem do formalnego zjednoczenia Niemiec. Potwierdził on ostateczny charakter niemieckich granic, uregulował sprawy militarne, łącznie z zagadnieniem pobytu wojsk radzieckich na terytorium NRD, oraz zadecydował o wygaśnięciu uprawnień czterech mocarstw do Niemiec jako całości. Oba państwa niemieckie wynegocjowały układy o unii gospodarczej, walutowej i socjalnej (obowiązujące od 1 lipca 1990) oraz o przywróceniu jedności Niemiec. 3 października 1990 nastąpiło zjednoczenie Niemiec poprzez przystąpienie NRD do RFN na podstawie artykułu 23 Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej.
1.01.1993 Czechosłowacja rozpadła się na dwa odrębne państwa - Czechy i Słowację.
Nie wszystkie podziały i powstawanie nowych państw nastąpiły drogą przemian demokratycznych z poszanowaniem racji innych, w sposób pokojowy. Ogłoszenie deklaracji niepodległości dotychczasowych republik –Chorwacji i Słowenii w 1991, a w 1992 Bośni, spotkały się z nieprzychylnym przyjęciem przez USA, a w samej Jugosławii wywołały konflikty, które przekształciły się w trwające do 1995 wojnę i powtarzające się zamieszki w Kosowie. Również w Rumunii doszło do walk między reżimem Nicolae Ceausescu a społeczeństwem Odżyły też spory i roszczenia terytorialne, które są wynikiem jałtańskiego ustalenia granic. Oprócz problemu jugosłowiańskiego, najpoważniejsze to: rumuńsko – mołdawski, wegiersko - rumuński i ukraińsko - rosyjski.