Portret Typowego Sarmaty

Na wstępie tego zadania chciałbym przybliżyć pojęcie sarmatyzmu. Narodził się na przełomie XVI i XVII wieku. Jego nazwa pochodzi od starożytnego, walecznego ludu Sarmatów, w którym przodków naszej polskiej szlachty dopatrywali sie już kronikarze w XV i XVI wieku, ( kiedy to w renesansowej fascynacji starożytnością każdy naród europejski szukał antycznych przodków, by, zyskać większy prestiż i uprawomocnić swą pozycję w Europie). Szlachta bardzo chętnie ten mit podchwyciła i przyjęła za prawdę. Nie był to styl, prąd czy epoka, ale formacja kulturowa. Sarmatyzm jest pojęciem bardzo szerokim, obejmuje bardzo wiele zjawisk: światopogląd, religijność, ideologię, politykę, literaturę, sztukę, obyczaje, sposób budowania, a nawet sposób ubierania się i gotowania.
Typowyowego Sarmatę przedstawia się jako szlachcica, żołnierza bądź ziemianina. Zazwyczaj wykształcenie pobierali oni w szkołach jezuickich, tak, więc nie było ono zbyt gruntowne. Wywierało ono głęboki wpływ na konserwatyzm myślowy, który przejawiał się w ich niechęci do wszystkiego, co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący stan rzeczy (zamykali się na wszelką inność i nowość). Z niechęcią spoglądali na niosącą, jak twierdzili zepsucie zachodnią Europę, a z pogardą na dziki ich zdaniem Wschód. Najlepiej czuli się u siebie i ten stan rzeczy starali się zachować. Każdy Sarmata uważał, iż nie potrzeba żadnych zmian ani reform, gdyż mogą one bardziej zaszkodzić niż pomóc. Twierdzili, że jedyne niebezpieczeństwo zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc w obronie kraju nigdy nie zapominał o własnym interesie, wielu z nich bogaciło się w czasie wojny. Sądzili, że stary porządek ze "złotą wolnością szlachecką", "liberum veto" na czele jest najlepszy. W imię "złotej wolności" potępiali senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegali (jakże widocznej w tamtych czasach) nędzy ludu, gdyż sami żyli w dobrobycie. Bardzo wysoko cenili sobie odwagę, męstwo i dzielność, często wyżej niż mądrość i rozwagę. Szczycili się mówiąc o tym jak ważny jest dla nich honor rycerski, choć dopuszczali się czynów zupełnie nierycerskich, niegodnych. Bili i torturowali poddanych twierdząco, iż zachowanie to nie wykracza poza ramy honoru. Pochwalali ideały ziemiańskie tzn. spokojne życie na wsi, bliskość natury. Podobnie ustosunkowywali się do ideałów obywatelskich, dostosowują je do własnych potrzeb. Wyśmiewali inne narody chwaląc jedynie swój kraj rodzinny. Chwalili w nim to, co najmniej zasługuje na poparcie tj. samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarbiec królewski, całkowitą zależność poddanych od panów. Twierdzili, że świadczy to o przewadze Polski nad innymi państwami. Uważali, że Polska jest „przedmurzem chrześcijaństwa”, dlatego często przejawiali idee mesjanistyczne, które głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył szczególną miłością. Ideały katolickie uległy u nich prymitywizacji. Często uczęszczali do kościoła, brali udział w pielgrzymkach ( często dokonując w trakcie ich trwania najazdów na cudze domy). Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję i przesądy, był powierzchowny. Można powiedzieć, że przyczyną tego stanu było wychowanie według wzoru jezuickiego. Pieniądz i bogacenie się stał się głównym celem szlachcica. Zanikło wśród nich poczucie sprawiedliwości.
Na uwagę zasługuje bardzo ciekawy strój szlachecki, który był bardzo orientalny, gdyż powstał z elementów tureckich. Składał się on z żupana przepasanego długim, dekoracyjnie tkanym pasem często wykonanym z jedwabiu oraz delii, czyli wierzchniego okrycia z rozciągniętymi rękawami, które zimą podbijano sobolim lub wilczym futrem. Nieodłącznym elementem stroju sarmackiego był także kontusz, czyli wierzchni strój wkładany na żupan, był to rodzaj płaszcza poniżej kolan, z rękawami rozciętymi, luźno zwisającymi lub zarzucanymi na plecy. Robiony był z sukna, bądź miękkiej wełny. Nakładano na niego kontuszowy pas, pięknie zdobiony, w którym znajdował się zazwyczaj karabela (lekka i często ozdobna szabla o głowni rękojeści ukształtowanej na wzór orła, stad noszona często przy stroju codziennym, a zatem zwykle bogato zdobiona). Wykonany był z tkaniny jedwabnej z duża ilością ornamentów (często roślinnych). Twierdzono, że im szlachcic był bogatszy tym bardziej strój jego przypominał ubiór dostojników tureckich, a nawet samego sułtana.

Na zakończenie chciałbym stwierdzić, że piękne ideały sarmackie jak: rycerstwo, odwaga, przywiązanie do tradycji, duma narodowa, mesjanizm polski z czasem ewoluowały, przekształciły się w zespół wad takich jak: warcholstwo, pijaństwo, narodowa megalomania, samouwielbienie, narastanie postaw ksenofobicznych, które pierwotnie były obce sarmatyzmowi, spowodowało to, że pojęcie to nabrało znaczenia negatywnego. Wraz ze swoimi bardzo wąskimi horyzontami myślowymi, mitami i stereotypami narodowymi z pewnością nie najlepiej świadczą o nas w dziejach naszego narodu. Jednak teraz w XXI wieku wydaje mi się, że wraz z upływem czasu z polskiej mentalności wykorzenione zostały sarmackie upodobania, lecz można je nadal zaobserwować i we współczesnym społeczeństwie, nie są to upodobania pozytywne, lecz negatywne, mianowicie: konserwatyzm, zacofanie, egoizm, awanturnictwo i nadmierne umiłowanie hucznych uczt. My Polacy wciąż posiadamy wiele cech Sarmaty, których prawdopodobnie nie uda nam się już pozbyć, jak nie udało się to wielu wcześniejszym pokoleniom.

BIBLIOGRAFIA:

1) T. Wielechowska, Słownik terminów literackich, Elbląg 1998.
2) K. Mrowcewicz, Starożytność – Oświecenie, Wydawnictwo STENTOR Warszawa 1998.
3) K. Zielińska, Z. Kozłowska, Historia 2 Dzieje nowożytne 1942 – 1815, WSiP, Warszawa 1998.