Powstanie styczniowe i listopadowe - porównanie

Oba powstania skierowane były przeciwko Rosji, wybuchały na terenie Królestwa Polskiego, a ich celem była walka o niepodległe państwo polskie (były to głównie powstania szlacheckie co ograniczało już szanse sukcesu). Ważnym czynnikiem zewnętrznym zachęcającym do wybuchu była sytuacja Rosji. Przed wybuchem powstania listopadowego odniosła ona niepowodzenia w wojnie z Turcją, a przed powstaniem styczniowym w tzw. wojnie krymskiej. Duże znaczenia miały też powodzenia rewolucji lipcowej we Francji (1830) oraz zwycięskie powstanie w Belgii, które zachęcały Polaków do podjęcia walki o niepodległość. Przed powstaniem styczniowym doszło do zjednoczenia Włoch (warto podkreślić, że Polacy podczas powstania powielali metody z Włoch wydając m.in. manifesty patriotyczne). Do istotnych czynników zewnętrznych należy też zaliczyć niedwuznaczne zachęty ze strony Francji, która chciała odwrócić uwagę Rosji od sytuacji w Europie zachodniej (przy powstaniu listopadowym) oraz nadzieje na pomoc ze strony Napoleona III (przy powstaniu styczniowym).
Zarówno powstanie listopadowe, jak i styczniowe były efektem polityki Rosji. Łamanie konstytucji przed powstaniem listopadowym i polityka rusyfikacji oraz represje wobec Polaków przyczyniały się do wzrostu niezadowolenia i oporu przeciw polityce zaborcy. Oba zrywy niepodległościowe były poprzedzone działalnością konspiracyjną. Przed powstaniem listopadowym działały liczne małe organizacje np. Pantakojna, Towarzystwo Patriotyczne, Spisek Podchorążych, Wolnomularstwo Narodowe; przed styczniowym-konspiracja czerwonych i białych. W obydwu konspiracjach zaangażowani byli przede wszystkim ludzie młodzi (głównie studenci i niżsi oficerowie), niezadowoleni z rzeczywistości w jakiej przyszło im żyć, wychowani na literaturze romantycznej, której hasłem było „mierz siły na zamiary”. Pokolenie, które brało udział w powstaniu listopadowym nie doświadczyło klęski Napoleona w wojnie z Rosją, natomiast pokolenie „styczniowe” nie przeżyło klęski powstania listopadowego. Na sam moment wybuchu powstania, największy wpływ miała polityka samej Rosji. Decyzja o podjęciu walki 29 listopada 1830 roku zapadła w obawie przed aresztowaniem konspirantów i interwencją armii rosyjskiej (a tym samym także polskiej) w Europie zachodniej (jednocześnie armia rosyjska wkroczyłaby na ziemie Królestwa Polskiego i pod pretekstem zastąpienia wojsk polskich zaczęła tam stacjonować). O wybuchu powstania styczniowego miała zadecydować obawa przed poborem do armii rosyjskiej uczestników konspiracji (zapowiedź branki). Okresy te nie sprzyjały walce, gdyż powstańcy nie walczyli z wrogiem, ale też z zimą. Oba powstania wybuchły w Warszawie i w ich początkowej fazie władzę obejmowali politycy, którzy byli przeciwni ich dynamicznemu rozwojowi (gen. Chłopicki; ugrupowanie białych). To znacznie zmniejszało szanse powodzenia. Inną wspólną cechą było również to, że w trudnych dla powstańców momentach wprowadzano dyktaturę, ale to niestety nie uratowało żadnego z powstań. Oba zrywy cieszyły się sympatią wśród społeczeństw Europy zachodniej, brali w nich udział ochotnicy z różnych krajów oraz Polacy z innych zaborów. Przy obu powstaniach ważna była postawa chłopów. Brak rozwiązania kwestii chłopskiej w powstaniu listopadowym powodował spadek zaangażowania tej grupy społecznej w walki. Przy okazji powstania styczniowego „czerwoni” ogłosili wprawdzie uwłaszczenie chłopów, ale było ono torpedowane przez obóz białych, a ponadto władze carskie wydały w 1864r ukazy uwłaszczeniowe i zaczęły stosować ostre restrykcje wobec chłopów popierających w powstanie, co dało podobny efekt jak w powstaniu listopadowym. Niekorzystna była także współpraca pozostałych zaborców z Rosją (tj. Prus i Austrii), która znacznie ułatwiła tłumienie powstań.
Oba powstania przyniosły ogromne straty – zarówno w ludziach, jak i materialne. Przyczyniły się one do zacieśnienia współpracy zaborców (np. układ Munchengrautz z 1833r czy konwencja Alvenslebena z 1863r). W wyniku tych zrywów pogorszyło się położenie Polaków w zaborze rosyjskim (po powstaniu listopadowym zlikwidowano autonomię Królestwa Polskiego; po powstaniu styczniowym wzmożono rusyfikację). Polacy nie uniknęli też restrykcji gospodarczych ze strony Rosji. Propaganda przyczyniła się do wzrostu antypolskich nastrojów w Rosji. Z czasem też inni zaborcy wprowadzili bardziej restrykcyjną politykę wobec Polaków, aby uniknąć podobnych wydarzeń. Wzmogły się prześladowania na tle narodowościowym i religijnym. Naturalnym następstwem takich wydarzeń była emigracja (głównie osób aktywnych politycznie, a także artystów). Paradoksalnie przyczyniło się to do wzrostu świadomości i kultury narodowej. Kontynuowano dawne, staropolskie tradycje, a powstania stawały się natchnieniem dla poetów i artystów.

Różnice
Jedną z różnic pomiędzy tymi powstaniami była forma konspiracji. W powstaniu listopadowym brali udział przede wszystkim młodzi. Powstanie styczniowe było już oparte na szerszej bazie społecznej (duży udział mieszczan) i objęło nawet oficerów armii rosyjskiej. W 1830 roku większość społeczeństwa pragnęła spokoju, co znalazło odzwierciedlenie w wydarzeniach nocy listopadowej. Wtedy to powstańców uratowało wsparcie najuboższych mieszkańców Warszawy. Z kolei szeroki zasięg konspiracji związanej z powstaniem styczniowym znajdował szeroki oddźwięk czego przykładem były liczne manifestacje i msze. Spiskowcy w Szkole Podchorążych nie mieli programu, uważali, że po wybuchu powstania politycy staną na jego czele. Obóz „czerwonych” miał swój program, czego wyrazem było wydanie Manifestu Rządu Tymczasowego (22.01.1863r). Władza w powstaniu listopadowym działała legalnie, na czele powstania stanęły sejm i rząd zaś w powstaniu styczniowym władze musiały działać w konspiracji, co utrudniało prowadzenie walki (stworzono Polskie Państwo Podziemne, z którego doświadczenia korzystano Polacy będą korzystać w czasie I i II wojny światowej). Przed wybuchem powstania listopadowego Polacy byli wielokrotnie prowokowani, przez m.in. politykę prowadzoną przez Konstantego. Z kolei przed powstaniem styczniowym Rosja szła na ustępstwa (dowodem tego była wizyta wielkiego księcia Konstantego II w Warszawie), gdyż pragnęła spokoju, aby móc spokojnie przeprowadzić reformy wewnętrzne po wojnie krymskiej. Różnice były też w przygotowaniu zbrojnym obu powstań. W 1830r Polacy byli w lepszej sytuacji niż w 1863, gdyż posiadali regularną, przeszkoloną i uzbrojoną armie. Dlatego toczone walki nie miały charakteru partyzantki, tak jak w powstaniu styczniowym. Powstańcy styczniowi nie mieli armii (ta została rozwiązana po upadku powstania listopadowego). Walczący często wyposażeni byli w drągi lub widły. Stąd też te bronie (oraz strzelba myśliwska) stały się symbolami powstania styczniowego. Gdy upadało powstanie listopadowe siły polskie przewyższały liczebnie siły rosyjskie, ale brak było wiary w zwycięstwo. Powstanie styczniowe wykrwawiło się w długiej walce trwającej ponad 2 lata (listopadowe trwało raptem niecały rok). Walki w ramach powstania listopadowego zasadniczo ograniczały się do terenów Królestwa Polskiego, natomiast powstanie styczniowe ogarnęło nie tylko tereny polskie, ale też Ukrainę, Litwę czy Białoruś. Po upadku powstania listopadowego emigracja podjęła od razu myśl dalszej walki o niepodległość. Po upadku powstania styczniowego, społeczeństwo przytłoczone zostało klęską i poniesionymi stratami, dlatego popularne stały się hasła pozytywizmu (m.in. praca u podstaw oraz praca organiczna).