„Polska państwem bez stosów”. Reformacja w Polsce na tle reformacji europejskiej.

Reformacja to ruch religijny i społeczny w Europie w XVI wieku, dążący do wprowadzenia reform w Kościele katolickim w zakresie doktryny, organizacji i obyczajowości. Był on reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w Kościele: symonię, nepotyzm, laicyzację (zeświecczenie) oraz niski poziom intelektualny duchowieństwa, powiększanie dóbr kościelnych i wiele innych. Reformacja została zapoczątkowana ogłoszeniem w 1517 roku w Wittenberdze przez Marcina Lutra 95 też przeciwko odpustom. Jego poglądy znalazły zwolenników w wielu krajach europejskich: w Niemczech, Anglii, Francji, Szwajcarii, Danii, Niderlandach, Szwecji, Norwegii, Czechach, na Węgrzech a także i w Polsce. Skutkiem reformacji było pogłębienie podziału politycznego państw Europy oraz liczne wojny religijne. Na uwagę zasługuje fakt, iż w Polsce, w przeciwieństwie do innych krajów europejskich, pojawienie się protestantyzmu nie wywołało krwawych konfliktów. Rzeczpospolita od zarania dziejów była krajem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. W jej granicach oprócz katolików, mieszkali również prawosławni, Ormianie, muzułmańscy Tatarzy oraz Żydzi. Panowała tu niezwykła tolerancja religijna, zrozumienie i poszanowanie dla innowierców. Dlatego właśnie Polska zyskała miano ?kraju bez stosów?.
Podłoże, na którym rozwinął się ruch reformacyjny w Rzeczypospolitej, było podobne jak w innych krajach europejskich. Jedną z głównych przyczyn niechęci do Kościoła katolickiego był posiadany przez niego majątek oraz liczne przywileje, zezwalające na wywieranie znacznych wpływów na politykę państwową, stąd ruch reformacyjny miał w dużej mierze charakter walki społeczno-ekonomicznej, zmierzającej do zniesienia tych uprawnień. Wystąpienie Marcina Lutra początkowo spotkało się w Polsce z odzewem ze strony mieszczaństwa z zachodniej i północnej Polski (Wrocławia, Gdańska, Torunia), które utrzymywało bliskie kontakty z Niemcami. Mieszczanie liczyli na likwidację hierarchii kościelnej oraz zmianę swej pozycji społeczno ? prawnej. Postulowali tzw. tani kościół. Szybko rosła liczba pojawiających się pism polemiczno ? wyznaniowych. Już w 1520 roku król wydał dwa edykty (zakazy), które zabraniały przywożenia tych druków do Polski, zwłaszcza dzieł Lutra, oraz zakazywały wyjazdów za granicę do ośrodków zdominowanych przez jego zwolenników. Zakazów tych przestrzegano jednak w nikłym stopniu. Zygmunt Stary wydawał edykty, by zaspokoić oczekiwania papiestwa i duchowieństwa katolickiego, ale nie zamierzał łamać zasad tolerancji religijnej. Świadczy o tym chociażby zgoda króla na powstanie pierwszego w Europie państwa luterańskiego ? Prus Książęcych. Stały się one, pod opieką Albrechta Hohenzollerna, ośrodkiem protestanckiej propagandy na całą północną Polskę i Litwę. Na przykład w Królewcu wydano pierwszą Biblię w języku polskim. W późniejszych latach Zygmunt August umożliwił umocnienie się luteranizmu w księstwie Kurlandii.
W czasach reformacji największe wpływy w Rzeczypospolitej wśród szlachty zdobył kalwinizm. Akceptowała ona jego demokratyczne tendencje oraz przyznanie szlachcie prawa oporu przeciwko nadużyciom monarchy. Upowszechnianiu się kalwinizmu sprzyjały również konflikty szlachty z duchowieństwem na tle stanowym i majątkowym. Szlachta odmawiała stawania przed sądami kościelnymi, uiszczania dziesięciny i innych opłat na utrzymanie kościoła. Zarzucała też duchowieństwu, że nie ponosi ono kosztów związanych z obroną państwa. Kościół katolicki, będący jednym z największych posiadaczy ziemskich stał się także konkurencją dla folwarków szlacheckich. Łącznie około 20% szlachty, głownie bardziej aktywnej politycznie i intelektualnie, zmieniło wyznanie na protestanckie. Kalwinizm rozprzestrzenił się zwłaszcza w Małopolsce i na Litwie. Jego zwolennicy w 1552 roku wystąpili z projektem utworzenia kościoła narodowego, podporządkowanego państwu na wzór angielski. Propozycja zwołania soboru narodowego, zgłoszona na sejmie w 1555 roku została zaakceptowana zarówno przez Zygmunta II Augusta, jak i biskupów katolickich. Planom tym sprzeciwiła się natomiast Stolica Apostolska, która nie wyraziła również zgody na odprawianie mszy w języku polskim, udzielanie komunii pod dwiema postaciami oraz zniesienie celibatu księży. Decyzja Rzymu doprowadziła do osłabienia zależności Kościoła w Rzeczypospolitej od papiestwa, którego wynikiem było m.in. zaprzestanie płacenia świętopietrza.
Spośród polskich kalwinistów w latach 1562 ? 1565 wyodrębniło się radykalne skrzydło ? zbór mniejszy, nazywany też braćmi polskimi. Przeciwnicy nazywali ich arianami, zarzucając im kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluźniercze naruszenie dogmatu Trójcy Świętej przez traktowanie Jezusa jako człowieka wywyższonego do boskości dopiero po zmartwychwstaniu. Arianie wyrzekali się dóbr na rzecz biednych, potępiali służbę wojskową, pańszczyznę, poddaństwo chłopów i karę śmierci. To skazywało ich na niechęć i izolację otoczenia. W 1548 roku do Polski przybyli również husyci czescy, czyli tzw. bracia czescy. Głosili oni równość społeczną, byli przeciwni wojnom.
Reformacja wpłynęła pozytywnie na rozwój polskiej kultury, przyczyniając się m.in. do rozkwitu piśmiennictwa narodowego (towarzyszył temu rozwój drukarni, wydających Biblię i polemiczne utwory w języku polskim). Czołowi barokowi poeci polscy - Jan Andrzej i Zbigniew Morsztynowie oraz Wacław Potocki byli zwolennikami braci polskich. Do wybitnych arian należeli także Piotr Statorius-Stojeński, który opracował pierwszą gramatykę języka polskiego, oraz Jan Mączyński ? autor znakomitego słownika łacińsko-polskiego. Mikołaj Rej był kalwinistą. Wybitny pisarz polityczny tego okresu, Andrzej Frycz Modrzewski, był związany z kręgiem humanistów protestantów. Różnowiercy przyczynili się także do rozwoju szkolnictwa, zakładając liczne szkoły średnie wzorowane na zachodnich gimnazjach. Do najwcześniej powstałych szkół związanych z reformacją należało gimnazjum w Pińczowie (1551), początkowo kalwińskie, następnie ariańskie, w ślad za którym powstały miejskie gimnazja luterańskie w Gdańsku (1558) i Toruniu (1568) oraz kalwińskie w Secyminie, Łańcucie i Lewartowie. Wybitną pozycję zajmowała również szkoła prowadzona przez braci czeskich w Lesznie, której rektorem był Jan Amos Komensky. Europejski rozgłos zdobyła Akademia w Rakowie założona przez braci polskich.
Pojawienie się protestantyzmu w Polsce nie wywołało krwawych konfliktów. Szlachta wiedząc o skutkach waśni religijnych w krajach sąsiednich, starała się im zapobiec. Najpierw w Sandomierzu w 1570 roku doszło do porozumienia przedstawicieli luteranów, kalwinów i braci czeskich. Zawarli oni sojusz w celu obrony własnych religii. Później, w 1573 roku, po śmierci ostatniego Jagiellona, szlachta wielu wyznań uchwaliła akt konfederacji warszawskiej, gwarantujący tolerancję religijną (pokój pomiędzy różniącymi się w wierze ? dissidentes in religione). Dokument ten, potwierdzający również równouprawnienie polityczne różnowierców, został włączony do artykułów henrykowskich ? fundamentu ustroju Rzeczypospolitej. Reformację w Polsce poparła głównie szlachta, która tworzyła jedną wielką rodzinę powiązaną herbami i związkami krwi. Nie wypadało więc występować przeciwko ?swoim?, nawet jeśli byli odmiennego wyznania. Ponadto tolerancja była uzupełnieniem wolności politycznej szlachty, która decydowała o polityce państwa.
Pod koniec XVI wieku rozpoczęła się działalność kontrreformacyjna: przyjęcie ustaw soboru trydenckiego przez Zygmunta Augusta, a następnie przez kler, sprowadzenia przez biskupa Hozjusza jezuitów, którzy przyczyniali się do odbudowy pozycji Kościoła. W 1638 roku zamknięto szkołę i drukarnię Arian w Rakowie. W 1668 r odstępstwo od katolicyzmu uznano za przestępstwo apostazacji (karano banicją lub konfiskatą majątku). 1774 roku miała miejsce tzw. sprawa praska, kiedy to w odpowiedzi na napad uczniów kolegium jezuickiego na uczniów gimnazjum protestanckiego, tłum protestantów zniszczył kolegium i klasztor jezuitów. Wówczas dwóch burmistrzów Torunia i dwunastu uczestników zdarzenia skazano na karę śmierci, co odbiło się niekorzystnym echem w całej Europie. Za czasów panowania Zygmunta III Wazy (1587 ? 1632) nastąpiło nasilenie kontrreformacji: stosował on cenzurę, zakazując druku książek oraz powoływał na urzędy tylko katolików. Mimo działań kontrreformacyjnych, z którymi związane było ograniczenia swobód wyznawców religii odmiennych od katolicyzmu, Polska i tak pozostawała jednym z najbardziej tolerancyjnych krajów w całej Europie.
W przeciwieństwie do Polski, reformacja w pozostałych krajach europejskich przebiegała w sposób bardzo burzliwy i pochłonęła masę ofiar. W latach 1562-1598 we Francji miała miejsce wojna religijna. Podczas jej trwania doszło do rzezi hugenotów w noc świętego Bartłomieja (23/24.08.1572 r.). Większość społeczeństwa pozostała przy katolicyzmie, opozycję natomiast tworzyli właśnie hugenoci z admirałem Gaspadarem de Coligny i rodem Burbonów na czele. Po wygaśnięciu dynastii Walezjuszy, królem został Henryk IV Burbon, który chcąc zdobyć poparcie wśród społeczeństwa zmienił wyznanie na katolickie (jego słynne słowa: ?Paryż wart jest mszy?). Wojna zakończyła się podpisaniem edyktu nantejskiego w 1598 roku, na mocy którego hugenoci uzyskali swobodę wyznania w całym państwie z wyjątkiem Paryża oraz otrzymali kilka twierdz. Wojna religijna miała też miejsce w Niemczech. Karol V dążył do wzmocnienia władzy cesarskiej, czemu chcieli zapobiec książęta protestanccy, zawiązując związek obronny, zwany Związkiem Szmalkaldzkim. Cesarz zgodził się na ustępstwa wobec protestantów, ale tylko dlatego, że pojawiło się zagrożenie tureckie. Po jego odparciu i uzyskaniu poparcia papiestwa, Karol V rozprawił się z tym związkiem. Wojna zakończyła się pokojem w Augsburgu w 1555 roku na zasadzie ?czyj kraj tego religia?. Nie gwarantował on tolerancji religijnej i przyczynił się do późniejszych konfliktów. W Anglii również stosowano bardzo krwawe metody w walce z innowiercami. Kiedy Henryk VIII zerwał z Rzymem, wobec wszystkich przeciwników jego czynu stosowano krwawy terror (zginął wówczas m. in. Tomas More oraz królowa Anna Boleyn). W protestanckich Niderlandach, które były pod panowaniem katolickiej Hiszpanii również toczyła się wojna religijna.
Porównując Polskę do innych krajów europejskich, z całą pewnością stwierdzić można, że była ona krajem tolerancyjnym. W Rzeczypospolitej obok siebie mieszkali katolicy, prawosławni, Żydzi, Ormianie oraz wyznawcy wielu odłamów protestantyzmu: luteranie, kalwini, arianie. Panowało całkowite zrozumienie i poszanowanie dla innowierców. Pomimo różnic religijnych nie dochodziło do krwawych konfliktów zbrojnych. Gwarancją tolerancji było podpisanie aktu konfederacji warszawskiej w 1573 r. Jego ustanowienie świadczyło o mądrości szlacheckiego społeczeństwa. Nie narzucono poddanym religii panującego, w przeciwieństwie do pokoju religijnego w Niemczech z 1555 roku. W odróżnieniu od edyktu nantejskiego króla Francji Henryka IV Burbona, nikomu w państwie w żadnym miejscu nie zabroniono wyznawania jego religii. W Polsce nie palono czarownic, nie stosowano tumultów przeciw Żydom. Można więc całkowicie zgodzić się z twierdzeniem Janusza Tazbira, że ?Rzeczypospolita była krajem bez stosów?.