Rozliczenia zagraniczne. Rozliczenia dewizowe i bezdewizowe
Rozliczenia zagraniczne to rozliczenia finansowe z zagranicą, mające na celu pokrycie zobowiązań i wyrównanie należności powstałych w wyniku międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Ich podstawę stanowi system finansowych rozliczeń z zagranicą (ogół zasad organizacyjnych, norm i reguł obowiązujących w dziedzinie płatności związanych z wymianą zagraniczną, przemieszczaniem siły roboczej w skali światowej i międzynarodowymi ruchami kapitału). Wszelkie płatności są dokonywane za pośrednictwem banków krajowych, zagranicznych i międzynarodowych. Zajmując się organizacją i techniką obsługi rozliczeń, udzielają one gwarancji bankowej, akceptu i poręki wekslowej, przeprowadzają różne transakcje walutowe, udzielają kredytów i zaciągają je, dążą do utrzymania odpowiednich operacyjnych rezerw walutowych niezbędnych do sprawnego funkcjonowania rozliczeń. Banki obsługujące bezpośrednio wymianę z zagranicą ściśle współpracują z bankiem centralnym.
Transakcje walutowe w obrocie międzynarodowym są z reguły związane z wymianą handlową, obrotami kredytowymi i kapitałowymi. Transakcje te mogą być rozliczane za pomocą międzynarodowych jednostek walutowych (np. specjalnych praw ciągnienia) i pieniądza narodowego, wymienionego na inne waluty. W związku z demonetyzacją złota przestało ono być pieniądzem światowym i obecnie jest tylko cennym aktywem, za który nabywa się potrzebne dewizy. Pieniądz, który nie jest wymienialny, jest pieniądzem wewnętrznym i zasadniczo nie może być środkiem płatniczym w rozliczeniach zagranicznych. Natomiast środkiem obrachunkowym (rozrachunkowym) może być jakakolwiek jednostka pieniężna, nawet wewnętrzny pieniądz, o ile została ona przewidziana w układach płatniczych. Wybór jednostki pieniężnej stosowanej w rozliczeniach należy zawsze do kontrahentów wymiany międzynarodowej. Można się posłużyć walutą eksportera, importera, kraju trzeciego lub międzynarodową jednostką walutową.
Formy rozliczeń zagranicznych:
rozliczenia dewizowe;
rozliczenia bezdewizowe.
Rozliczenia dewizowe są bezgotówkową formą rozliczeń, która pozwala na usprawnienie techniki płatniczej w stosunkach międzynarodowych. Dłużnik przekazuje wierzycielowi dewizę, która w kraju wierzyciela stanowi tytuł do otrzymania pieniądza krajowego. Sprzedaż i kupno dewiz następują zazwyczaj za pośrednictwem banków, które pobierają za te czynności prowizje i opłaty. Sprawne funkcjonowanie rozliczeń za pomocą dewiz jest możliwe dzięki temu, że banki krajowe współpracują w tym zakresie z bankami zagranicznymi. Wśród rozliczeń dewizowych można wyróżnić:
zlecenia płatnicze bezwarunkowe (np. czeki, akredytywy pieniężne);
zlecenia płatnicze uwarunkowane (np. inkaso dokumentowe, akredytywa dokumentowa).
Zlecenie uwarunkowane znajdują zastosowanie głównie w rozliczeniach importowych i eksportowych, gdzie często występuje potrzeba zabezpieczenia interesów stron przez spełnienie określonych warunków.
Czek
Czek w obrotach zagranicznych jest zleceniem, udzielonym zagranicznemu bankowi przez bank krajowy, wypłacenia określonej kwoty pieniężnej oznaczonej w nim osobie. Czeki są wystawiane na formularzach wydawanych przez banki i muszą zawierać w treści dokumentu nazwę „czek” w języku, w jakim go wystawiono.
Wystawca czeku (trasant) powinien dysponować w banku środkami na pokrycie czeku w okresie jego ważności. Czek jest dokumentem „przenaszalnym” przez indos. Indos umieszcza się na odwrotnej stronie czeku.
W polskiej praktyce bankowej występują czeki bankierskie i podróżnicze. Zagraniczny czek bankierski jest wystawiany przez bank (zagraniczny), który poleca innemu bankowi (krajowemu) wypłacenie określonej kwoty pieniędzy osobie wskazanej w tekście tego dokumentu. W rozliczeniach zagranicznych na ogół nie stosuje się czeków na okaziciela. Klienci zakupują czeki bankierskie jako wygodny środek płatniczy za granicą, który równocześnie ułatwia przewóz pieniędzy i zabezpiecza przed kradzieżą. Operacja skupu czeku bankierskiego polega na postawieniu do dyspozycji klienta odpowiedniej kwoty pieniędzy w zamian za przelanie przez niego w drodze indosu praw do danego czeku. Po zainkasowaniu należności bank stawia środki płatnicze do dyspozycji klienta. Czeki podróżnicze emitują banki, instytucje finansowe, a także wielkie biura podróży. Mają one inną formę, gdyż są emitowane na drukowanych formularzach na okrągłe kwoty o różnym nominale. Nie są one czekami w rozumieniu prawa czekowego, ale mimo to są używane jako wygodny instrument płatniczy. Podróżni nabywając te czeki, umieszczają na nich wzór podpisu, a przy realizacji podpisują czek powtórnie. Skup czeków podróżniczych jest bardzo uproszczony. Są one przyjmowane także przez krajowe przedsiębiorstwa usługowe i handlowe, które następnie odstępują bankom.
Weksel
Weksel, zwłaszcza weksel trasowany, pełni ważną rolę w obrotach zagranicznych. W funkcji płatniczej może być on traktowany jako forma rozliczeń, ale jego rola jest znacznie większa, gdyż pełni równocześnie funkcję kredytową. Wystawiany w obcej walucie jest dewizą poszukiwaną na rynkach zagranicznych i krajowych. Ujednolicone w skali międzynarodowej zasady posługiwania się wekslem ułatwiają obroty gospodarcze.
W obrotach zagranicznych weksle występują zazwyczaj w krótkoterminowych transakcjach kredytowych, a typowy przebieg operacji jest następujący:
eksporter otrzymuje za dostarczony towar tratę zaakceptowaną przez importera (nazywaną wówczas także akceptem) lub jego własny weksel (sola);
eksporter zazwyczaj dyskontuje otrzymany weksel w banku i otrzymuje należność pomniejszoną przez bank o odsetki dyskonta;
bank, który zdyskontował weksel, może go odstąpić jako dewizę lub przedstawić importerowi do wykupienia w terminie płatności.
Eksporter może domagać się dodatkowo zabezpieczenia należności w formie poręki wekslowej (awalu). W transakcjach eksportowych znajdują zastosowanie traty terminowe (ciągnione zazwyczaj na 90 lub więcej dni, ale na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy) oraz traty awista (za okazaniem). Traty terminowe, jako dewizy, są przedmiotem obrotów na międzynarodowym rynku dyskontowym, natomiast traty awista, czyli płatne na pierwsze żądanie, praktycznie nie mogą być przedmiotem obrotu na rynku dewizowym.
Na rynku dyskontowym rozróżnia się weksle towarowe oraz finansowe. Weksle towarowe pochodzą od bieżących obrotów towarowych, a traty ciągnie eksporter na akceptującego je importera lub na jego bank. Natomiast przypisanie wekslowi charakteru finansowego bywa trudne; mają ten charakter np. traty finansujące koszty przewozu. Ponieważ weksle finansowe nie są ściśle związane z eksportem towarowym, banki bardziej uzależniają ich dyskonto od pozycji gospodarczej wszystkich osób podpisanych na wekslu. Banki najchętniej dyskontują tzw. pierwszorzędne akcepty bankowe, a weksle kupieckie uzyskują mniej korzystne warunki dyskonta.
Forfaiting
Forfaiting jest szczególną formą operacji rozliczeniowej. Operacja polega na skupie należności terminowych w postaci weksli, z wyłączeniem prawa regresu wobec odstępującego weksel.
Operacje forfaitingowe są znacznie kosztowniejsze od tradycyjnych operacji wekslowo-kredytowych. Przede wszystkim instytucja forfaitingowa liczy odsetki według wyższej niż normalna stopy dyskontowej. Wiąże się to z większym ryzykiem, tym bardziej, że przedmiotem skupu są należności terminowe 6-miesięczne i dłuższe, reprezentowane przez weksle własne importera lub akceptowane przez niego traty eksportera. Ponadto instytucja forfaitingowa potrąca przy skupie weksli dyskonto z góry za cały okres. Mimo to operacje forfaitingu rozpowszechniły się, przynosząc korzyść eksporterom (którzy mogą włączyć koszty w ceny) oraz importerom otrzymującym towar na kredyt. Również dla banków operacje te są zyskowne, gdyż stosują przy nich wyższe opłaty.
Polecenie wypłaty
Polecenie wypłaty wydaje bankowi jego klient lub bank korespondent. Polega ono na wypłaceniu lub zapisaniu na rachunek wskazanej osoby określonej kwoty pieniężnej, pochodzącej ze środków wpłaconych bankowi lub w ciężar rachunku zleceniodawcy w jego banku, bądź zapisanej na rachunek banku wykonawcy przez bank zlecający wypłatę. Polecenie wypłaty nie może być indosowane.
W operacji polecenia wypłaty biorą udział cztery strony:
zleceniodawca może być osobą prawną lub fizyczną, zlecającą bankowi przekazanie wskazanej osobie prawnej lub fizycznej określonej sumy pieniędzy;
bank zleceniodawcy odpowiada wobec zleceniodawcy jedynie za wykonanie polecenia ściśle według otrzymanej instrukcji oraz za właściwy wybór banku za granicą, ze starannością „dobrego kupca”;
bank pośredniczący działa ściśle według zlecenia otrzymanego od banku zleceniodawcy i nie może przyjąć ewentualnej bezpośredniej dyspozycji pierwotnego zleceniodawcy ani beneficjenta polecenia zapłaty;
beneficjent – odbiorca.
Bankowe przekazy pieniężne są formą rozliczeń podobną do poleceń wypłaty, ale mają charakter bezwarunkowego zlecenia płatniczego ciągnionego na określony bank. Zawierają one w treści bezwzględne polecenie zapłaty oraz klauzulę „na zlecenie” z imiennym wskazaniem beneficjenta, co umożliwia przenoszenie płynących z nich praw przez indos. Klienci wpłacają należność za przekazy pieniężne z góry, czyli są one sprzedawane przez emitujący je bank. Przekazy pieniężne są wygodną formą rozliczeń, ponieważ mają długi okres ważności (sięgający roku).
Przelew transgraniczny
Określenie „przelew transgraniczny” oznacza operację przeprowadzaną z inicjatywy nadawcy za pośrednictwem banku w jednym państwie członkowskim, w celu udostępnienia określonej kwoty pieniężnej beneficjentowi w banku na terytorium innego państwa członkowskiego; nadawcą i beneficjentem może być także ta sama osoba. W celu dokonania operacji nadawca wydaje bankowi zlecenie przelewu transgranicznego w postaci bezwarunkowej instrukcji realizacji przelewu. Banki powinny udostępnić bieżącym i potencjalnym klientom w przystępnej formie na piśmie, a w miarę potrzeb w postaci elektronicznej, informacje o warunkach realizacji przelewów transgranicznych. Informacje te powinny zawierać:
określenie terminu niezbędnego do uznania konta banku beneficjenta kwotą, na jaką opiewa zlecenie przelewu transgranicznego;
sposób obliczania prowizji i opłat należnych od klienta;
opis gwarantowanych klientowi procedur reklamacyjnych i odszkodowawczych;
określenie stosowanych stóp procentowych.
Inkaso
Inkaso jest szeroko stosowaną formą rozliczeń w obrotach zagranicznych i usługą świadczoną przez banki. Polega ono na pobraniu przez bank należności klienta lub zabezpieczeniu jego przyszłej zapłaty w zamian za wydanie dokumentów powierzonych przez niego bankowi.
W zależności od inkasowanych dokumentów rozróżnia się inkaso dokumentowe oraz finansowe. Przy sprzedaży towaru na kredyt może być stosowane inkaso akceptacyjne, w którym dla zabezpieczenia zapłaty inkasujący bank przyjmuje weksel akceptowany przez importera. W zależności od tego, czy zapłata za inkasowane dokumenty następuje na bieżąco, czy po upływie określonego terminu, występuje inkaso awista lub terminowe. W zależności natomiast od rodzaju transakcji rozróżnia się inkaso importowe lub eksportowe.
W typowej operacji inkasowej występują:
podawca (eksporter) składający w banku zlecenie inkasowe z załączonymi dokumentami towarowymi;
bank podawcy przyjmujący od podawcy dokumenty i przesyłający je z własnym zleceniem inkasowym do zagranicznego banku pośredniczącego;
bank pośredniczący, będący bankiem płatnika w kraju płatnika, który wydaje mu dokumenty po zainkasowaniu należności lub spełnieniu przez płatnika innych warunków zawartych w zleceniu inkasowym;
płatnik (importer) wykupujący inkasowane dokumenty.
Akredytywa
Akredytywa dokumentowa jest zobowiązaniem banku importera do uregulowania eksporterowi należności w zamian za złożenie dokumentów reprezentujących towar. Mimo, że bank otwiera akredytywę w związku z umową kupna-sprzedaży, jest ona jego zobowiązaniem samoistnym i niezależnym od tej umowy. Banki realizujące akredytywę nie są związane umową zawartą między eksporterem a importerem.
W rozliczeniach za pomocą akredytywy dokumentowej zleceniodawcą jest importer, który zleca swemu bankowi otwarcie akredytywy na rzecz nazywanego beneficjentem akredytywy. Bank importera, który otrzymuje zlecenie otwarcia akredytywy, korzysta za granica z pomocy banku pośredniczącego, będącego zazwyczaj bankiem eksportera.
Specjalną formę ma akredytywa typu listu kredytowego, zwana także akredytywą typu L/C. jej otwarcie awizuje bank zleceniodawcy bezpośrednio beneficjentowi, bez udziału banku pośredniczącego, przysyłając mu tekst akredytywy na specjalnym blankiecie firmowym utrudniającym fałszerstwo. W liście kredytowym bank upoważnia beneficjenta akredytywy do ciągnienia na niego weksla trasowanego i zobowiązuje się do wykupienia ciągnionych na niego trat, jeśli będą do nich dołączone dokumenty świadczące o wysłaniu towaru.
Akredytywa pieniężna jest formą uwarunkowanego zlecenia płatniczego. Występuje ona rzadko i jest wypierana przez sprawniejsze operacyjnie metody rozliczeń. Ma ona formę dokumentu, w którym wystawiający ją bank upoważnia inne banki do dokonywania wypłat na rzecz beneficjenta akredytywy do wysokości kwoty oraz w granicach terminu określonego w akredytywie. W rozliczeniach przy użyciu akredytywy pieniężnej kwotę wypłaty określa sam beneficjent w granicach kwoty podanej w akredytywie. Beneficjent, po przedstawieniu dokumentu tożsamości, może podjąć środki z akredytywy bądź jednorazowo w całości, bądź w dowolnych kwotach częściowych, w zależności od potrzeb.
Rozliczenia bezdewizowe polegają, najogólniej biorąc, na kompensowaniu wzajemnych należności bez potrzeby zapłaty w dewizach. Najczęściej stosowanymi formami rozliczeń bezdewizowych są:
barter;
clearing.
Barter
Barter – wymiana towarowa – jest to wymiana towaru za towar (własność towaru przechodzi z jednego kontrahenta na drugiego nie za ekwiwalent pieniężny, ale za inny określony towar). Pozabankową kompensatę należności stosują również kontrahenci pozostający ze sobą w stałych stosunkach gospodarczych i mający wzajemne należności i zobowiązania.
Clearing
Clearing to forma dokonywania rozliczeń finansowych, polegająca na wzajemnym wyrównywaniu zobowiązań i należności wynikających z dokonanych między uczestnikami operacji bez natychmiastowego użycia środków płatniczych. Zaistniałe należności i zobowiązania są kompensowane, a następnie wyprowadzane jest saldo stanu rozliczeń wzajemnych za pewien okres, które podlega uregulowaniu. Clearing może przyjmować postać mechanizmu rozliczeń dwustronnych lub wielostronnych.
Clearing dwustronny polega na wyrównaniu należności i zobowiązań wynikających z obrotów między dwoma państwami. Płatności te wynikają najczęściej z wymiany handlowej, lecz mogą dotyczyć również innych płatności związanych np. z usługami transportowymi, obrotem turystycznym itp. Przewaga clearingu dwustronnego nad transakcjami kompensacyjnymi wynika głównie z tego, że e clearingu dwustronnym kupcy mogą swobodnie zawierać kontrakty, nie muszą martwić się o wyszukanie partnerów i dbać o powiązanie dostaw towarów.
Podstawą rozliczeń clearingowych są dwojakiego rodzaju umowy międzynarodowe: umowa handlowa i umowa płatnicza. Umowa handlowa, której głównym celem jest zrównoważenie wartości obrotów między obu krajami, określa ilość i rodzaj towarów będących przedmiotem wymiany towarowej oraz inne czynniki stanowiące obiekt rozliczeń clearingowych. Umowa płatnicza ustala warunki przeprowadzania rozliczeń między obu państwami. Określa się w niej m.in. instytucje bankowe prowadzące rachunki clearingowe, walutę stosowaną w rozliczeniach, koszty i oprocentowanie rachunków, wysokość kredytu technicznego oraz sposób i częstotliwość regulacji salda clearingowego. Umowy te zawierają władze obydwu krajów, transakcje natomiast – poszczególne jednostki gosp. dokonujące sprzedaży i zakupu towarów lub usług.
Dostawy towarów i płatności z tego tytułu nie zawsze przebiegają rytmicznie i dlatego trudno jest utrzymać rozliczenia stale na tym samym poziomie. Z tego względu strony zawierające umowę clearingu przyznają sobie wzajemnie możliwość zadłużenia do pewnej określonej wysokości, które może występować raz po jednej raz po drugiej stronie. Zadłużenie to, wynoszące zwykle 10-20% rocznych obrotów, nosi nazwę kredytu technicznego. Jeśli jedna ze stron przekroczy wysokość tego kredytu powinna niezwłocznie dokonać wyrównania dostawami towarów, częściej jednak przekroczenie trzeba pokryć walutą wymienialną.
Nadwyżka ponad kredyt techniczny w obrocie clearingowym jest niekorzystna dla wierzyciela, gdyż angażuje bezowocnie jego środki finansowe, nadwyżka ta bowiem – podobnie jak wszystkie należności na rachunku clearingowym jednego kraju – nie może być wykorzystana w rozliczeniach clearingowych z innymi krajani ani na rynkach wolnodewizowych. W praktyce wymiany międzynarodowej stosuje się określoną formę upłynniania zamrożonych środków finansowych w clearingu w postaci sprzedaży salda clearingowego lub jego części za dewizy wymienialne lub towary. Taka transakcja nosi angielską nazwę switch. Switch finansowy polega na sprzedaży należności na rachunku clearingowym w danym państwie za waluty wymienialne kontrahentom z innego państwa. Switch towarowy oznacza zakup towarów za należności clearingowe w kraju, w którym te należności powstały, a następnie sprzedaż tych towarów kontrahentom z innych krajów za waluty wymienialne. Przypomina to w pewnym stopniu ukryte transakcje reeksportowe na rynki wolnodewizowe. Umowy clearingowe nie przewidują stosowania transakcji switchowych, lecz w praktyce transakcje te są stosowane. Zajmują się nimi zwykle firmy wyspecjalizowane w transakcjach switchowych, a niekiedy i banki.
W transakcjach switchowych występuje zwykle w stosunku do posiadacza należności clearingowych disagio, co oznacza, że posiadacz tych należności otrzymuje za walutę clearingową mniej wolnych dewiz, niż wynikałoby to z przeliczenia waluty clearingowej po kursie oficjalnym lub rynkowym. Przyczyną tego jest głównie fakt, że ceny towarów w obrocie clearingowym są zazwyczaj wyższe niż w handlu za wolne dewizy. Wynika to poniekąd stąd, że kupcy w krajach prowadzących rozliczenia clearingowe znajdują się w sytuacji przymusowej i skazani są na wzajemne obroty handlowe, gdyż nie posiadają nawet walut na zakupy wolnodewizowe i dlatego wzajemnie stosują ceny wyższe. U kupujących za wolne dewizy w transakcjach switchowych występuje natomiast zwykle dodatkowa korzyść, zwana agio, wynikająca z różnicy kursów walutowych.
Clearing wielostronny różni się od clearingu dwustronnego głównie sposobem wyrównywania sald. Podstawą jego wprowadzenia jest zawarcie przez państwa w nim uczestniczące odpowiedniej umowy międzynarodowej i powołanie międzynarodowej instytucji rozrachunkowej, którą zazwyczaj jest bank. Do tej instytucji rozrachunkowej, nazywanej agentem, wszystkie kraje objęte umową zgłaszają w określonych okresach salda należności osiągnięte za dany okres z każdym partnerem we wzajemnej wymianie. Instytucja rozrachunkowa dokonuje rozliczeń wielu sald należności i zobowiązań dwustronnych każdego kraju, przeprowadza ich kompensatę przez wzajemne potrącanie należności i zobowiązań oraz ustala jedno saldo dla każdego kraju w stosunku do instytucji rozrachunkowej. Z wielu sald brutto powstaje więc w stosunku do poszczególnego kraju saldo netto, które może stanowić zobowiązanie danego kraju w odniesieniu do agenta, wymagające uregulowania lub należność przekazywaną przez agenta danemu partnerowi. Warunkiem clearingu wielostronnego jest przeliczanie sald dwustronnych wyrażonych w różnych walutach, w jedną walutę określoną w umowie.
Wraz z coraz powszechniejszą, w stosunkach międzynarodowych, wymienialnością walut, transakcje clearingowe różnego rodzaju zaczynają zanikać. W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych Polska maiła zawarte umowy clearingowe z niewieloma państwami, np. z Finlandią, Mołdawią, Chorwacją, Czechami, Litwą, Białorusią, Słowacją.