Jan Matejko - życie i twórczość

Jan Matejko


Jan Matejko urodził się w 1838 roku w Krakowie. Był dziewiątym dzieckiem nauczyciela muzyki, Franciszka Ksawerego i Janiny Karoliny z domu Rossberg, córki krakowskiego siodlarza, która zmarła gdy Jan miał siedem lat.
Największy wpływ na kształtowanie się osobowości przyszłego artysty miał jego najstarszy brat – Franciszek – historyk, początkowo pracownik biblioteki, potem docent nauk pomocniczych historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przekazał on młodemu Janowi kult przeszłości, zamiłowanie do szperania w księgach, kierował jego lekturami.
W latach dziecinnych Jan Matejko ujawniał wielki zapał do rysunków, a także zdolności w tym kierunku. Był dzieckiem skupionym i małomównym, bardzo pracowitym, dużo czytał, jednak w nauce szkolnej robił małe postępy. Krótkowidz, słaby i wątły, nieraz padał ofiarą wyśmiewających go i poniżających, silniejszych i zamożniejszych kolegów w szkole Św. Barbary, gdzie rozpoczął naukę. Potem, przygotowany przez brata Franciszka, zdał egzamin do liceum Św. Anny. Ojciec, myśląc zapewne z niepokojem o przyszłości słabego i wątłego chłopca, przeznaczył go do stanu duchownego. Małe postępy w nauce nie dawały jednak widoków na realizację tych planów. Mimo to ogrom wiedzy historycznej jaką posiadał, Jan Matejko nie wyniósł ze szkoły, w tej dziedzinie był on typowym genialnym samoukiem.
Brat Franciszek zdołał przekonać ojca o celowości wyboru artystycznego kierunku nauki. Tak więc, w wieku 14 lat, mając bardzo mizerne podstawy wiedzy ogólnej, Matejko został uczniem krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych.
W szkole Matejko przebywał do 1858 roku. Trzeba podkreślić jednak, że nie tylko szkolny program: rysowanie gipsowych odlewów części ciała, głów z tzw. „antyków”, wreszcie studia aktu i portretu określały zakres jego artystycznego wykształcenia. Żeby w pełni zrozumieć rodowód późniejszych zainteresowań artystycznych Matejki, nie wystarczy zapoznać się z tymi tylko pracami, które wykonywał w ramach Szkoły i zgodnie z jej programem. Niezależnie bowiem od nauki szkolnej rozpoczął zbieranie swoistej „artystycznej dokumentacji”. Przerysowywał portrety sławnych osób, ubiory, szczegóły uzbrojenia. Tym poszukiwaniom kierunek nadał Franciszek. Zachowały się w zbiorach Domu Matejki w Krakowie albumy młodego artysty, do których wklejał kalkowane i kopiowane rysunki.
Trzeba tu jednak podkreślić, iż zainteresowania Jana Matejki zbiegły się z pojawiającym się równolegle szerszym prądem zainteresowań i badań pamiątek historycznych oraz artystycznych. Był to okras zakładania podwalin pod historię sztuki, która wówczas ukształtowała się jako odrębna dyscyplina naukowa.
Już w latach szkolnych Jana powstają – w szkicach, akwarelach, rysunkach – notatki i pomysły do kompozycji historycznych: „Hołd pruski”, „Zjazd pod Wiedniem”, „Sobieski”, „Jagiełło przed bitwą pod Grunwaldem”, „Jan Kazimierz”. W 1853 roku, poza szkoła i w tajemnicy przed wszystkimi, namalował pierwszą kompozycję historyczną „Carowie Szujscy wprowadzeni na sejm warszawski przed Zygmunta III”. Sprzedaż obrazu jednemu z krakowskich antykwarzy zmieniła stosunek ojca do malarskich studiów Jana, traktowanych dotąd niechętnie i z niedowierzaniem w ich życiową przydatność.
Pierwsze lata pracy nie przynosiły Matejce sukcesów. Dopiero 1 1858 roku nastąpił przełom. Pokazany na wystawie Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych obraz „Karol Gustaw i ks. Szymon Staropolski przed grobem Łokietka…” zostaje zakupiony przez Towarzystwo, a na łamach krakowskiego dziennika „Czas” ukazuje się pochlebna ocena obrazu pióra L. Siemieńskiego.
Nadszedł rok 1863. W zaborze rosyjskim wybuchło powstanie. Jan Matejko zdecydowany był początkowo wziąć w nim czynny udział, później jednak zaniechał tego projektu. Złożył tylko na cele powstania dużą jak na swe ówczesne możliwości materialne składkę i razem z historykiem i publicystą Józefem Szujskim wyruszył do Królestwa, transportując przez granicę broń do obozu powstańców.
Lata 1871 – 1878 (od „Batorego” do „Bitwy pod Grunwaldem”)to w życiu Matejki okres niezmiernie płodny, nacecho3any nadzwyczaj wytężoną pracą. Powstaje wtedy szereg znakomitych portretów, a także wielka liczba kompozycji historycznych. Jak gdyby na ich marginesie pojawiają się oparte na wrażeniach z podróży do Konstantynopola prace „Utopienie sułtanki w Bosforze” i pejzaż „Widok Bebeku’, niewielkie, swobodnie malowane kompozycje, w których doszła do głosu fascynacja nowym, nie widzianym przedtem krajobrazem i orientalnymi typami.
Jeżeli spojrzeć z perspektywy na całokształt twórczości Jana Matejki, dostrzeżemy, iż „Hołd pruski” zamyka najbardziej twórczy okres jego malarskiej działalności. W ostatnich dziesięciu latach życia, które dzielą ukończenie i wystawienie „Hołdu” od śmierci artysty, następuje wyraźny spadek sił twórczych malarz. Nie znaczy to jednak, aby nie podejmował on jeszcze wielkich kompozycji historycznych, wiążących się z nimi problemów kompozycyjnych i coraz trudniejszych do przezwyciężenia trudów czysto fizycznych i technicznych związanych z realizacją takich scen.
Omawiając malarstwo Jana Matejki nie można pominąć milczeniem prac, które podjął w ostatnich latach życia, nowych zagadnień treściowych i kompozycyjnych, nie mających żadnych analogii we wcześniejszej twórczości artysty ani wzorców czy analogii w postaci podobnych czy tylko pokrewnych rozwiązań we współczesnym mu malarstwie polskim.
Ostatnie lata życia artysty to nie tylko zły stan zdrowia, które Matejko nadweręża, pracując nieustannie i ponad siły. To też narastające nastroje pesymizmu, wyobcowania wobec niezrozumienia przez otoczenie.
Malarstwo Jana Matejki, raz oceniane bezkrytycznie, niemal bałwochwalczo, to znów ostro krytykowane, nieraz bezwzględnie i niesprawiedliwie, wytrzymało próbę czasu. Wydaje się, że człowieka współczesnego najbardziej w twórczości artysty pociąga jej dynamizm, śmiałe zerwanie z konwecjami historioficznymi i estetycznymi epoki, wewnętrzna pasja. Malarstwo jego stało się jednak trwałym składnikiem polskiej kultury artystycznej; jego plastyczne wizje przeniknęły do narodowe psychiki Polaków. Twórczość Matejki odegrała rolę prekursorską w stosunku do np. pisarstwa historycznego Henryka Sienkiewicza, podejmując niejednokrotnie funkcje, jakie w społeczeństwach wolnych pełniła publicystyka czy działalność edukacyjna kierowana przez władzę państwową. Wgłębienie się w obrazy Matejki, ich problematykę historyczną i treść ideową, pozwala na wniknięcie w te wszystkie wydarzenia, które określały polskie losy i polskie drogi nie tylko w miniony, dziewiętnastym stuleciu.

Najważniejsze dzieła:
„Stańczyk”
„Bitwa pod Grunwaldem”
„Hołd pruski”
„Unia lubelska”
„Wnętrze grobowca Kazimierza Wielkiego’
„Kopernik”
„Konstytucja 3 maja”