Przywołując wybrane utwory epickie i liryczne, rozważ w jaki sposób literatura XX wieku podjęła walkę z tyranią i kłamstwem.

„Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek.
Już dowieść tego nie zdąży,
Lata ma policzone,
Krok chwiejny,
Oddech krótki.

Już zbyt wiele się stało,
co się stać nie miało,
a to, co miało nadejść nie nadeszło”
Wisława Szymborska

Słowa zawarte w cytacie wiersza „Schyłek wieku” Wisławy Szymborskiej napisane u progu nowego wieku w pełni odzwierciedlają obraz XX wieku pozostawiony w naszej pamięci .
Początek tego wieku ugruntowany dynamicznym rozwojem nauki oraz techniki, pozwalał wierzyć że ludzkość zmierza w dobrym kierunku . Gwałtowny rozkwit przemysłu z biegiem czasu mógł się przełożyć na poprawę warunków życia ludzi żyjących w tamtych latach. Tak się jednak nie stało.
Najpierw za sprawą państw żądających „nowego rozdania” przy „podziale” terytoriów zamorskich, wybuchła w Europie wojna. Wojna ta przyniosła wielkie żniwo śmierci , zyskując miano światowej. Największe straty w tej wojnie poniosła Rosja, tam też nastroje społeczne były najgorsze co było praprzyczyną wybuchu w 1917 roku rewolucji październikowej. Owocem tej rewolucji był nowy ustrój społeczny zwany socjalizmem w założeniach sprawiedliwszy, zakładający rozwój całego społeczeństwa , a nie jego elitarnych części. System ten w praktyce urzeczywistnił się jako najbardziej morderczy z systemów totalitarnych trwający prawie do końca ubiegłego wieku. Głęboka walka polityczna po powstaniu państwa radzieckiego, rozpoczęta tuż po wybuchu rewolucji październikowej, a mająca swe apogeum po śmierci Włodzimierza Ilicza Lenina ,po objęciu władzy przez Stalina spowodowała nasilenie represji wobec wewnętrznej opozycji. Na porządku dziennym były aresztowania i osadzanie w więzieniach osób niewygodnych określanych mianem „wrogów ludu”. Wcześniej taki los spotkał ludzi utożsamianych z carskim czasami. Nowy system na mocy jeszcze carskiego dekretu , który zezwalał bez wyroku kierować ludzi na zesłanie, a czego ciężko doświadczyły całe pokolenia Polaków, w obliczu lawinowego wzrostu skazanych został dostosowany do obowiązującej doktryny.
Doktryna ta zakładała utworzenie karnych obozów pracy w celu prowadzenia „resocjalizacji” poprzez niewolnicza pracę. Tak powstały „łagry” do których po zdradzieckim ataku na Polskę w dn. 17 IX 39r. , trafiali także Polacy. Jeszcze w końcowej fazie Związku Radzieckiego działał system represji wobec więźniów politycznych , lecz już w innej formie w miejsce „Gułagów” osadzano niewygodnych w zakładach psychiatrycznych.
Gdy świat miał jeszcze przed oczami żywe wspomnienia okrucieństw I wojny światowej, we Włoszech narodził się faszyzm a w Niemczech skrajna jego odmiana nazizm. Ideologie te oparte na nacjonalizmie, „kulcie jednostki” oraz wiary w wyższość rasy aryjskiej nad innymi, pozwoliły w 1939 roku ponownie wzniecić pożogę wojenną na niewyobrażalną dotychczas skalę. W czasie wojny naziści uruchamiając obozy koncentracyjne postawili im jeden cel eksterminacje narodu żydowskiego i innych narodów podbitych.
Systemy totalitarne w Związku Radzieckim jak i Niemczech dążyły poprzez sprawowanie władzy absolutnej do przejęcia pełnej kontroli nad wszystkimi obszarami życia i aktywności człowieka.

Udręczenie ludzi a, wręcz całych narodów , znalazło swe odbicie w literaturze XX wieku która podjęła walkę z uciskiem i zakłamaniem tamtych jeszcze nieodległych lat.
Pióra wielu autorów były orężem na froncie walki o wolność człowieka i jego myśli. Twórcy odnosząc się do poszczególnych „czarnych kart” historii świata, niejednokrotnie będąc ich świadkami lub wręcz ofiarami , każdy na swój sposób prowadził batalie o prawdę i godność człowieka. Jedni wyznaczyli sobie jako cel wydanie wiernego świadectwa tamtych czasów, mając na względzie ujawnienie całej prawdy często skrywanej przez dzierżących ster władzy ze względów politycznych. Inni zaś dokumentowali okrucieństwa wojny , ku przestrodze potomnych, ukazując w niej los człowieka, ,jego postawy moralne oraz zmianę systemu wyznawanych przez niego wartości w obliczu zagrożenia. Tematem wielu pisarzy było ukazanie miejsca i wartości życia człowieka , w machinach systemów represyjnych. . Osiągnięto ten cel przez obnażanie struktur i zasad działania państw totalitarnych oraz poprzez napiętnowanie towarzyszącej im wszechwładzy.
Sposobem prowadzenia w literaturze kampanii przeciwko tyranii i złu była także twórczość mająca za zadanie „otwarcie oczu” , spowodowanie przebudzenia świadomości ludzkiej i otwarcia się na cierpienia innych.
Zmarły niedawno, Laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1980 roku, Czesław Miłosz napisał wiersz „Campo di Fiori” . Wiersz był reakcją na wybuch powstania w getcie żydowskim w Warszawie i jego krwawego stłumienia w 1943r. Wyraża on moralny niepokój autora wobec obserwowanego braku zainteresowania i współczucia losem mordowanych ludzi za murem getta .Poeta miejsce kaźni narodu żydowskiego zestawiania w swym wierszu z wydarzeniem na Campo di Fiori w roku 1600, gdzie wyrokiem inkwizycji za swe przekonania publicznie spalono Giordano Bruno, wielkiego filozofa tamtych czasów. Lektura wiersza nasuwa podobieństwo tych dwóch wydarzeń, obydwa były traktowane przez świadków przelotnie i z obojętnością. Uderzającym jest fakt iż wśród obserwatorów , po za chwilową ciekawością nie rodzi się żadne z ludzkich uczuć takie choćby jak współczucie czy też dostrzeżenie cierpienia innych. Czesław Miłosz zdruzgotany postawą współrodaków w słowach „I wtedy po wielu latach; Na nowym Campo di Fiori; Bunt wznieci słowo poety.” ,wyznacza rolę poety jako tego , który musi dostrzegać ból i cierpienie innych i swą twórczością wpływać na sumienia innych. Wiersz ten można, także odbierać w szerszym aspekcie wydarzeń II wojny światowej, jako wyraz obojętności świata na rodzące się zło, zło które nie dotykało w sposób bezpośredni innych narodów o którym wiedziano , lecz wolano je przemilczeć czyniąc swym brakiem reakcji wolną drogę do eskalacji tyrani.

Straszliwy i okrutny świat życia i śmierci na tle hitlerowskiej machiny zbrodni relacjonuje Zofia Nałkowska w swym zbiorze opowiadań „Medaliony”. Autorka opierając się na bezpośrednich relacjach świadków, ukazuje rozmiar faszystowskiego ludobójstwa . W sposób jednoznaczny, w czysto „techniczny’ sposób bez wyrażania uczuć ukazuje kruchość wartości życia człowieka na tle perfekcyjnego kombinatu zbrodni. Nieludzkie traktowanie ofiar oraz całkowite wyzbycie się szacunku dla istoty ludzkiej było podstawowym elementem tego systemu śmierci . Człowieka ujarzmionego w tym systemie pozbawiano godności za życia i sprowadzano do roli niewolnika , a po śmierci jego ciało traktowano jako surowiec. W imię obłąkańczej ideologii, w drodze człowieka ku nieuchronnej śmierci zadawano cierpienie i ból stosując wyrafinowane formy ucisku fizycznego jak i psychicznego. Tym którym udało się przeżyć na zawsze odcisnęło się w świadomości piętno doświadczonych okrucieństw. Dając w swych opowiadaniach świadectwo trudnej i bolesnej prawdzie, Zofia Nałkowska skłania czytelników do refleksji oraz przestrzega przed możliwością powrotu Zła. Zwycięstwo „dobra’ jest tylko iluzoryczne , zarzewie zła może w każdej chwili wybuchnąć z nową energią co daje przykład niedawnej wojny na terenie dawnej Jugosławii.
W odróżnieniu od twórczość Zofii Nałkowskiej , która skupia się na ukazaniu zbrodni i jej mechanizmów oraz motywów działania systemu totalitarnego, wierszem „Ocalony” Tadeusz Różewicz „zagląda” wprost do umysłu ofiary. Zdruzgotana psychika człowieka, bezskutecznie poszukuje odnowy wartości i praw moralnych. Przeżyte okrucieństwa wojny spowodowały zniekształcenie sposobu widzenia i rozumienia świata i ludzi. Podmiot liryczny w obliczu doznanych potwornych doświadczeń, nie potrafi już wyczuć granicy pomiędzy dobrem a złem. Świat wyznawanych wcześniej wartości został brutalnie zdeptany przez hitlerowskich oprawców . Dla autora ocalenie przekłada się tylko na sferę związaną z „instynktem przeżycia”, a nie przynosi ulgi w obszarze duchowym.
Problematykę wpływu represji na umysł człowieka podjęli także autorzy tak zwanej literatury obozowej: Tadeusz Borowski ( lit. lagrowa) oraz Gustaw Herling Grudziński (lit. Łagrowa). W swych opowiadaniach T. Borowski ukazuje obraz ludzi zniszczonych moralnie , życiem(?) w obozie koncentracyjnym.
Autor przedstawia na przykładzie swych bohaterów różne zachowania ludzkie oraz próby dostosowania się do ciężkich warunków obozowych. Każdy z bohaterów na swój sposób próbuje przetrwać. Jedni próbują nie poddawać się i ocalić resztki człowieczeństwa. Większość ulega jednak „zlagrowaniu” i swe działania koncentrują na zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych . Borowski ukazując życie obozowe wskazuje na zanik moralności i wszelkich norm etycznych wyróżniającym człowieka z pośród innych zwierząt.
Podobne doświadczenia opisuje Gustaw Herling Grudziński w opowiadaniu „Inny świat” . W utworze tym opartym na własnych przeżyciach autor wprowadza czytelnika w realia życia w świecie zasługującym w pełni na miano „innego”. Lektura ‘Innego świata” ukazuje podobieństwa systemów represyjnych ;Niemiec i Rosji radzieckiej. Przekraczając bramę sowieckich „łagrów” człowiek całkowicie porzucał takie wartości jak : miłość, wolność czy solidarność międzyludzka. Niezwykle srogie warunki bytowe i klimatyczne, niewolnicza praca, głód wyznaczały instynktownie człowiekowi jeden cel : Przetrwać za wszelką cenę. Tak zmontowany system represji wyzwalał także wśród więźniów w sposób oddolny ostrą rywalizacje o wszelkie dobra pozwalające jakoś przeżyć. Sytuacja taka wpłynęła na wytworzenie się swoistej obozowej subkultury opierającej się na własnym kodeksie (pseudo)etycznym. Grudziński nasuwa czytelnikom pytanie o granice człowieczeństwa , o próg wytrzymałości człowieka na zło.

Do kanonu literatury światowej należy zaliczyć twórczość George`a Orwella który w sposób mistrzowski ukazał wizje państwa totalitarnego w powieści „Rok 1984” . Ta pesymistyczna wizja świata oparta na stałej wszechobecnej inwigilacji społeczeństwa rządzonego przez jedyną dozwoloną partię, w sposób oczywisty wywołuje pośród czytelników skojarzenia z totalitaryzmem Hitlerowskim oraz sowieckim. Przedstawienie w książce zasad działania machiny terroru uzmysłowiło wielu ludziom szczególnie tym po wschodniej stronie „żelaznej kurtyny” obłudę i zakłamanie władzy i systemu w którym bez ich woli przyszło im żyć. W Polsce książka ta zyskała szczególnie na wartości w okresie „przebudzenia świadomości narodowej” i próby jej zgniecenia w okresie stanu wojennego.
Orwell był także autorem „Folwarku zwierzęcego” , ksiązki opisującej w sposób przejaskrawiony i satyryczny Rewolucje Październikową , gdzie za postaciami zwierząt można odkryć prawdziwe postacie i rzeczywistość porewolucyjną tak różną od zamierzonej.
Innym sposobem napiętnowania despotyzmu władzy jest wiersz Zbigniewa Herberta „ Ze szczytów schodów”. Wiersz ten napisany pod wpływem wydarzeń października 1956 roku, obnaża relacje pomiędzy „władzą” a rządzonymi. Z jednej strony ukazuje daleki dystans rządzących do sponiewieranych przez nich ludzi co symbolizuje obraz schodów, z drugiej zaś ukazuje bezradność ludzi i ich brak woli walki.

Twórcy literatury XX wieku stosując różne sposoby przekazu swej myśli, spełnili swe zadania, jakie przed nimi postawiła burzliwa historia naszych najnowszych dziejów. W zależności od sytuacji historycznej i warunków w jakich tworzyli twórcy, sposób wyrazu własnego przesłania, był zdeterminowany ogromem ludzkiego nieszczęścia oraz stopniem represji systemów totalitarnych . Literaci swą pracą w istotny sposób przyczynili się do odsłony prawdziwego oblicza systemów politycznych zeszłego wieku oraz ich wpływu na życie człowieka i oddziaływania na jego psychikę.
Obnażając „maszynerie” terroru, twórcy często wskazywali na oddziaływanie zła , które niczym „kropla jadu”, powoli lecz skutecznie wpływały na degradację duchową człowieka, a nawet całych społeczeństw. Ukazanie mechanizmów zniewolenia wpłynęło na podniesienie świadomości społecznej, co było bardzo ważnym wkładem do walki z kłamstwem i tyranią tamtych lat, a dzisiaj jest przestrogą dla ludzkości.
Dzisiaj, gdy przekroczyliśmy próg XXI wieku - wieku szalonego postępu technologicznego i globalizacji , który może przynieść wiele dobrego dla ludzkości , może warto powrócić z pokorą do wniosków z literatury XX w. i może dzięki niej łatwiej nam będzie zauważać i reagować na zarodki potencjalnego zła, którego na tym świecie nie brakuje.