Kondycja człowieka współczesnego

Komentarz:
Można położyć nacisk na swoistość, wyjątkowość i niezwykłość problemów człowieka
współczesnego lub – odwrotnie – uniwersalność. Pierwsza opcja jest lepsza –
więcej materiału oraz możliwości sproblematyzowania zagadnienia. Kondycja współczesnego
człowieka różni się od sytuacji człowieka w innych epokach przede wszystkim
problemami, jakie dotyczą całego świata; najważniejsze z nich to: problemy
polityczne – wojny, w tym dwie światowe, rozwój totalitaryzmu – faszyzmu i komunizmu,
Holocaust. Ale to także trudne do rozwiązania kwestie moralne i światopoglądowe:
względność wartości, poczucie wyobcowania człowieka z naturalnego środowiska,
samotność, rozpad więzi społecznych i rodzinnych, poczucie zagrożenia i –
często – bezsensu życia. Uważa się także, że specyficznym problemem człowieka
XX i XXI wieku są kłopoty z własną tożsamością, z jasnym jej określeniem – wszystko
często się zmienia: od miejsca zamieszkania aż do ról – męskich, kobiecych.
Człowiek współczesny często nie bardzo wie, kim jest, i nie bardzo wie, z czym (kim)
powinien się identyfikować, nie czuje się w świecie bezpieczny.
Konkretne sformułowania tematów prezentacji:
1. Przywołując wybrane utwory epickie i liryczne, rozważ, w jaki sposób literatura XX
wieku podjęła walkę z tyranią i kłamstwem.
Zgodnie z pewnymi tradycyjnymi wyobrażeniami – pisarz ma obowiązek tego rodzaju
walkę podejmować. Sięgnąć można do literatury odwołującej się do spraw II wojny światowej
oraz ukazującej świat powojenny. Inny świat Herlinga-Grudzińskiego pokazuje
przykłady heroicznych wręcz, choć skazanych na niepowodzenie postaw wobec zła i tyranii.
Bohaterowie, wyrażając swój sprzeciw wobec tyranii, podejmują tym samym walkę
z nią, choć wiedzą, że nie mogą walki tej wygrać. W liryce powojennej zadawane są
pytania o wartości, a zarazem o to, jak przeciwstawić się kłamstwu – wiersz Ocalony
Różewicza, w którym pada znamienne wezwanie „Szukam nauczyciela i mistrza” mówiące
o konieczności odzyskania autorytetu określającego, jak należy żyć. Późniejszy
wiersz Miłosza Który skrzywdziłeś mówi o tym, że żaden tyran nie może być bezpieczny,
ponieważ przez poetów zostaną zapisane jego „czyny i rozmowy” i – w odpowiedniej
chwili, choćby po wielu latach – poddane surowej ocenie i, w konsekwencji, karze.
2. Rozważania o poszukiwaniu przez twórców nowych rozwiązań artystycznych umożli- umożliwiających
wiających wyrażenie trudnych doświadczeń człowieka XX wieku.
Zapewne chodzi o ponure problemy XX wieku: obie wojny światowe, totalitaryzm, ludobójstwo
i konflikty zbrojne. Niewątpliwie nowe rozwiązania artystyczne to przede wszystkim
rozwój literatury faktu, prozy reportażowej (Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny
Krall, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego, Medaliony Zofii Nałkowskiej) –
taki sposób pisania nadaje cechy autentyzmu prezentowanej rzeczywistości, można powiedzieć,
że uwiarygodnia to, o czym się mówi.
Dzisiejsza kultura w ogóle często omawia bardzo osobiste doświadczenia – zwróć
uwagę na wielość wspomnień, dzienników, popularność biografii i autobiografii, wywiadów
rzek. W dużej mierze odchodzi się od tradycyjnej, fikcyjnej fabuły, zapewne właśnie
po to, żeby wyrazić to, co się stało. Ale proces ten zaczął się już znacznie wcześniej,
w pierwszej połowie wieku XX; odwołać się tu można do Procesu Franza Kafki, w którym
dla wyrażenia trudnych doświadczeń człowieka zastosowano techniki oniryczne i surrealistyczne,
lub do Ferdydurke Witolda Gombrowicza, gdzie wykorzystuje się groteskę.
3. Arka Noego czy wieża Babel? Na podstawie wybranych tekstów literackich XX wieku
określ wizerunek oraz perspektywy duchowego i cywilizacyjnego rozwoju współcze- współczesnego
snego świata.
To niezbyt proste zagadnienie. Na początek trzeba rozważyć symboliczne znaczenie
obu wymienionych w temacie biblijnych odniesień. Arkę Noego możemy rozumieć jako
symbol zachowania wartości, ochronienia ich pośród zamętu współczesnego świata. Wieża
Babel symbolizuje zaś pogłębiający się chaos, trudności w porozumieniu się między
sobą i poszczególnych jednostek, i całych narodów.
Warto też określić, jak rozumiesz dalszą część tematu – „rozwój cywilizacyjny” pewno
nie wymaga komentarza, lecz co to znaczy „rozwój duchowy”? To już takie jednoznaczne
nie jest i wymaga postawienia paru pytań. Np. stawiając tezę o zaniku duchowości
związanej z zanikiem religii, możemy skontrastować ją z działalnością dr. Rieux
z Dżumy, który bardzo podkreślając swą laickość i brak wiary w Boga, zarazem postępuje
niesłychanie moralnie, a nawet… zgodnie z chrześcijańskim kanonem! Arka Noego
i wieża Babel pojawiają się w Biblii wtedy, kiedy ludzkość przeżywa kryzys, z tym że
w arce Noego kryje się próba ocalenia człowieka, zaś rozbicie wieży Babel symbolizuje
gniew Boży i niechęć Boga do człowieka. Trzeba więc wskazać te dzieła, które pokazują
chaos i rozpad świata – mogą to być Szewcy Witkacego, Ferdydurke Gombrowicza, Rok
1984 Orwella, Mała apokalipsa Konwickiego – oraz te, które wskazują próby ochrony
wartości – Dżuma Camusa, pisarstwo Jana Twardowskiego, Zbigniewa Herberta (np.
cykl o Panu Cogito). Chyba jednak trudno jasno i jednoznacznie określić perspektywy
rozwoju ludzkości – o co proszą autorzy tematu.
Powtórka
Żartobliwie można powiedzieć, że w XIX i XX wieku królował pesymizm. Wszyscy wielcy
dostrzegali tragizm ludzkiej egzystencji – śmiało można chyba zaryzykować to twierdzenie
– wyraźniej niż we wcześniejszych epokach. Kolejno odrzucali wartości i prawdy, na
których można się oprzeć, które pozwalają choć na chwilę zapomnieć o bólu istnienia.
1. Poeci podsumowują wiek XIX i XX.
Koniec wieku XIX Kazimierza Przerwy-Tetmajera, w którym dokonuje przeglądu wartości
i sposobów ocalenia poczucia sensu życia. Nie znajduje niczego, w czym mógłby
znaleźć oparcie. Wiersz kończą słynne słowa „głowę zwiesił niemy”.
Z dystansem, ciepłą, a zarazem kłującą ironią podchodzi do oceny minionego wieku
Wisława Szymborska w wierszu pt. Koniec wieku XX – miał to być wiek inny od pozostałych,
wiele obiecywał, a pozostawił po sobie tylko niedosyt.
2. Absolutny tragizm
• Ferdydurke Witolda Gombrowicza – walka o indywidualizm, prawo do bycia sobą,
autentyzmu i wyzwolenia się z więzów konwenansów, kształtujących nas i nasze życie
– jak pokazuje przykład Józia – zostanie przegrana. Niejaką pociechą jest myśl
współczesnego pisarza Richarda Wernera, że „zaszczyt przynosi samo podjęcie
walki lub gry”.
• Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – bohater znajduje się w absurdalnej sytuacji.
Zmęczony absurdem istnienia, zawiedziony wszystkim i wszystkimi, godzi się
dokonać aktu samospalenia.
• Czekając na Godota Samuela Becketta – życie może być rozumiane jako bezsensowne,
dające złudną nadzieję (doskonale czasem zdajemy sobie z tej złudności sprawę)
na coś bliżej nieokreślonego.
• Kartoteka Tadeusza Różewicza – bohater dramatu jest bezwolny, bierny, zmęczony,
apatyczny. Nonsensowne wypadki nie wywołują w nim większych emocji.
• Zawsze fragment, recycling Tadeusza Różewicza – człowiek nie ma siły pytać o podstawową
kwestię unde malum (czyli skąd się bierze zło). Na to pytanie odpowiada poeta: „Jak to skąd/ z człowieka/ zawsze z człowieka/ i tylko z człowieka”. Stworzona
przez niego definicja człowieka brzmi: „człowiek jest wypadkiem/ przy pracy/ natury/
jest błędem”. To drastyczne studium kondycji ludzkiej – jesteśmy śmieciami. Człowiek
pozornie panuje nad ideologią społeczną, ekonomią, polityką itd., a w rzeczywistości
jest miotany przez rozmaite siły. Egoistyczny, pyszny, obojętny na ból innych –
nie wydaje się nawet godny współczucia.
3. Cień nadziei
• Mit Syzyfa i Dżuma Alberta Camusa – świat pozbawiony jest sensu, okrutny, absurdalny
i nonsensowny. Można jednak ocalić godność, buntując się przeciwko światu. Aktywność,
zaangażowanie i heroiczna walka pozwalają zachować godność.
• Orędownikami godności ludzkiej i przewodnikami na trudnej drodze do jej osiągnięcia
są Czesław Miłosz i Zbigniew Herbert. Herbert nawołuje do postawy wyprostowanej
i wierności ideałom w Przesłaniu Pana Cogito, Miłosz zachęca, by zmienić
„bieg lawiny”.
• Wierność ideałom, honor i prawda to główne wartości bohaterów prozy Josepha Conrada.
Nie oznacza to, że ich życie jest łatwe i przyjemne, lecz ich postawa wywołuje
podziw u wielu czytelników. Może więc warto ich naśladować?
Człowiek
– najważniejsze utwory
• Lord Jim Josepha Conrada,
• Proces Franza Kafki,
• Dżuma Alberta Camusa,
• Miazga Jerzego Andrzejewskiego,
• Koniec wieku XX Wisławy Szymborskiej,
• Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego,
• Kartoteka, Kartoteka rozrzucona,
Ocalony i Zawsze fragment, recycling
Tadeusza Różewicza,
• Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa
Herberta.
Zwróć także uwagę
na dzieła filmowe – nieśmiertelny
Sens życia według Monthy Pytona
i Widmo wolności Luisa
Buñuela – w trakcie oglądania
może nawet uśmiejesz się do łez,
lecz opuścisz kino zdołowany
i przygnieciony. Możesz także
wzbogacić swoją wypowiedź refleksjami
na temat filmu Krzysztofa
Zanussiego o wymownym
tytule Życie jako śmiertelna choroba
przenoszona drogą płciową.
Obrazy
Pierrot albo Gilles Watteau
Ten słynny obraz znajdujący się
w Luwrze przedstawia jedną z postaci
komediowych. Podobno
Watteau namalował ten obraz jako
szyld dla pewnej kawiarni. Pierrot
znajduje się w centrum kompozycji.
Naszą uwagę przykuwa wyraz
jego twarzy – cierpiący, smutny,
enigmatyczny – kontrastujący
z groteskowym i niekształtnym
strojem pajaca. Dzieło nie przestaje
intrygować komentatorów, którzy
starają się zinterpretować zagadkowy
obraz. Pierrot jest jedyną jasną
postacią – inne postacie (aktorzy
skupieni wokół osła przypominającego
raczej zająca) utrzymani są
w ciemnej tonacji. Ich twarze przypominają
z kolei uwiecznianych na
średniowiecznych obrazach oprawców
Chrystusa. Te dodatkowe postacie
podkreślają jeszcze osamotnienie
pierrota.
Inny obraz to Taniec życia Mun- Muncha
cha – równie zagadkowy i przygnębiający.