Skutki wojen prowadzonych przez Polskę w XVII wieku
Nasz kraj leży w zapalnym miejscu Europy. Jest to spowodowane sąsiedztwem wielkich mocarstw jak i mieszanką wielu kultur. Ludzie odczuli to bardzo dotkliwie w XX wieku. Jednakże wtedy Polska stała na straconej pozycji. Inaczej natomiast było na początku wieku XVII, kiedy to ona była jednym z mocarstw i władcy polscy wykorzystywali ów fakt do poszerzania swoich stref wpływów. Głównym obiektem sporów było Morze Bałtyckie, które przynosiło olbrzymie dochody pochodzące z handlu. Jak wiadomo pieniądze były motorem działania ludzi od niepamiętnych czasów. Dostęp do ważnych szlaków komunikacyjnych podnosił również pozycję państwa na arenie międzynarodowej. W owym czasie wschodnioeuropejskie potęgi nie dysponowały tak dużą flotą wojenną, aby zapanować nad całym morzem. W tym celu urządzały wyprawy wojenne, które miały na celu zdobycie strategicznych portów i pasów wybrzeży. Największymi pretendentami do ich zagarnięcia była Rosja, Szwecja oraz Polska z Litwą.
Wojna ze Szwecją
Przyczyny wojen ze Szwecją w omawianym wieku wiążą się z postacią króla Zygmunta III Wazy (1587-1632). Cenił on dziedziczny tron szwedzki tak bardzo, że przekładał go nad elekcyjny polski. Co dziwne pozostał w jego rękach jedynie ten drugi. Po śmierci swojego ojca Jana III Wazy przejął po nim władzę. Przyjęto go przychylnie, ponieważ unia personalna dawała wiele korzyści Szwedom takich jak wzrost wymiany handlowej, wzmocnienie sił przeciwko Rosji, jednakże żądania Polaków dotyczące północnej Estonii doprowadziły do konfliktu. Zygmunt III Waza postanowił wyprawić się do Szwecji by tam siłą bronić tronu. Przegrał. Spór między bratankiem, a stryjem przerodził się w wojnę. Wojska Karola Sudermańskiego wnet desantowały w Inflantach (1600), gdzie poniosły liczne straty odniesione z rąk armii Zygmunta III (Kokenhausen, Biały Kamień, Kircholm). Walki wkrótce porzucono i zawarto rozejm w 1611 roku, ponieważ obie strony zwróciły swój wysiłek w stronę Rosji.
Skutki
Wojny mają różny przebieg i zasięg jednak pozostawiają po sobie często taki sam obraz. Jak pisał Winston Churchill w swoim pamiętniku "(...) z wojny - której nikt nie chce poza garstką okrutnych awanturników i nikczemnych spekulantów - nie rodzi się nic innego jak tylko: znój, ruiny, smutek i cierpienie szerokich mas zwykłych ludzi ".
W tym względzie następstwa wojen polsko-szwedzkich i polsko-rosyjskich były do siebie podobne. Różnice są jednak bardziej widoczne na tle politycznym niż społecznym.
Wojna trzydziestoletnia zmieniła układ sił w siedemnastowiecznej Europie. Udział i rola odegrana przez Rzeczypospolitą w tej wojnie jest doniosła, mimo, że nie brała ona bezpośredniego udziału w walkach na terenie Rzeszy. Król Gustaw II Adolf rozpoczął szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną zwróconą przeciwko Polsce.
Walki na wschodzie (tzn. w Rosji) mające zapobiec utworzeniu drugiego frontu na wschodnich flankach szwedzkich w Niemczech znacznie wpłynęły na przebieg tej wojny. Jak wiadomo w początkowym stadium szwedzkiego okresu wojny trzydziestoletniej (1630-1635) na tronie polskim wciąż siedział Zygmunt III Waza, który chętnie udzielał pomocy Habsburgom. Nie wiadomo jak dokładnie potoczyłby się los tego konfliktu, gdyby król polski przyłączył się do zachodniego sąsiada. Wpływ wojny Rzeczypospolitej z Rosją, zapoczątkowanej z powodu przymierza szwdzko-rosyjskiego, można zaliczyć do dalekosiężnych skutków wojny trzydziestoletniej. Inną ważną kwestią jest polityka Zygmunta III Wazy względem Rosji. Pragnął opanować ją i użyć jako odskocznię do zdobycia Szwecji. Plan ten nie powiódł się, co zapobiegło całkowitemu kryzysowi w państwie rosyjskim na początku XVII wieku. "Potop" przyniósł nowe zmiany na arenie międzynarodowej. Jan Kazimierz zrzekł się wszelkich praw do korony szwedzkiej, a Prusy Książęce w końcu uwolniły się od zależności lennej wobec króla Polski.
Wiek XVII można określić wiekiem wojen w historii naszego narodu, który na przełomie kilkudziesięciu lat w ich wyniku stracił status mocarstwa. Najdotkliwiej skutki konfliktów z Rosją i Szwecją odniosła pospolita ludność. Lata walk przyniosły ze sobą niekorzystne ubytki terytorialne. Z 990 000 km kwadratowych w 1634 pozostało 733 500 km kwadratowych w 1667 roku. Inwazja w 1655 roku przyniosła olbrzymie straty w populacji. Po drugiej połowie XVII wieku wyniosły one blisko 30%. Były spowodowane głównie szerzącymi się epidemiami i działaniami wojennymi. Regres demograficzny przyczynił się w znacznym stopniu do upadku rolnictwa. Sytuację pogarszał fakt zmniejszenia popytu na polskie towary po wojnie trzydziestoletniej. Było to spowodowane ożywieniem gospodarczym w Niemczech i zapełnieniem tamtejszego rynku w większości własnymi produktami. W związku z tym posiadacze folwarków poczęli zwiększać wysokość pańszczyzny, aby zapobiec stratom. Wkrótce niezadowolenie chłopów sięgnęło szczytu. Uwidoczniło się to w powstaniach na Podhalu, w województwie krakowskim(1669-1672), na Mazowszu i Podlasiu. Na niekorzystnej sytuacji drobnej szlachty, której nie było stać na odbudowę zniszczonych po wojnach folwarków skorzystali wielcy posiadacze. W miastach również było źle. Niektóre z nich straciły do 50% ludności (Warszawa, Poznań, Kraków), a wiele mniejszych upadło. Ludność była biedna, więc nie było jej stać na zakup towarów, toteż handel uległ poważnemu osłabieniu. Problemy dotknęły górnictwo. Kryzys odbił się również na polityce wewnętrznej państwa. Szerzyła się korupcja, zrywano sejmiki ziemskie, które stały się areną walk konkurujących ze sobą magnatów. Wzrost znaczenia wielkich rodów doprowadził do stopniowej decentralizacji władzy. Wpłynęło to niekorzystnie na system skarbowy. Wojsko było niedofinansowane, spadły możliwości mobilizacyjne. Jednakże okres wojen przyczynił się do jego rozwinięcia. W tym okresie nazwiska takich wodzów jak Chodkiewicz, Żółkiewski czy Czarnecki były owiane sławą w Europie. Po pokoju andruszowskim rozpoczęto proces redukcji i reformy armii z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. Stworzono lekkozbrojną zwrotniejszą i tańszą od husarii kawalerię, zmieniono również uzbrojenie piechoty.
Wojny toczone w XVII wieku wytworzyły wśród szlachty mit o Polsce jako "przedmurzu i twierdzy chrześcijaństwa". Po dramatycznych przejściach zmieniła się mentalność społeczeństwa, która uwidoczniła się w stosunku do cudzoziemców (wzrost ksenofobii) i zaostrzeniu kontrreformacji (Szwedzi byli luteranami, a Rosjanie wyznawali prawosławie). Klęski na froncie przyczyniły się do szukania winnych we własnych szeregach. W 1658 roku uchwalono banicję arian i zakazano odstępowania od religii panującej w 1668. Miejsce miały także procesy o czary, lecz w sporadycznych przypadkach.
Bilans XVII wieku dla Polski wypadł niekorzystnie. Różniła się diametralnie w porównaniu z okresem "złotego wieku". W Europie Wschodniej w wyniku wojny 1654-1667 Rzeczpospolita odniosła klęskę w polityce z Rosją. Jednocześnie zostało przypieczętowane, rozpoczęte po "potopie", załamanie się Polski i Litwy jako mocarstwa.
Zmiany terytorialne, które miały miejsce w wyniku wojen obrazują postanowienia traktatów rozejmowych i pokojowych.
Wojny polsko-szwedzkie:
1. 1611 (rozejm) -kończył wojnę za panowania Zygmunta III Wazy; przy Szwecji pozostała północna część Inflant.
2. 1629 Stary Targ (rozejm) - Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny, porty pruskie (bez Pucka, Gdańska, Lipawy i Królewca), uzyskali prawo do pobierania od Gdańska cła na handel morski wynoszący 3,5%.
3. 1635 Sztumska Wieś (rozejm) - zawarty na 26 lat, był przedłużeniem rozejmu ze Starego Targu. Szwedzi zrezygnowali z cła, oddali wcześniej zagarniętą flotę polską, zatrzymują część Inflant, ale wycofują się z portów w Prusach Królewskich, Kurlandię oddają Polsce.
4. 1660 Oliwa (pokój) - kończył wojnę zwaną "potopem szwedzkim". Król Jan Kazimierz zrzeka się roszczeń do tronu szwedzkiego, Polska rezygnuje z większej części Inflant zachowując tylko ich część (Latgalia) wraz z Rygą, Szwecja miała utrzymać zasadę wolności na Bałtyku oraz zwrócić zagrabione archiwa i biblioteki (nie spełniono), protestantom w Prusach Królewskich miano zapewnić tolerancję religijną (nie spełniono), potwierdzono traktaty welawsko-bydgoskie.
Wojny polsko-rosyjskie:
1. 1582 Jam Zapolski (rozejm) - kończył wojnę prowadzoną za panowania Stefana Batorego. Na jego mocy Polska uzyskała Połock, Wieliż i prawie całe Inflanty bez Estonii, wysp Ozylii i Dago, zwróciła Wielki Łuki. Rosjanie mieli ewakuować załogi zajętych do tej pory zamków. Obowiązywał przez dziesięć lat.
2. 1618 Dywilino (rozejm) - kończył wojny za panowania Zygmunta III Wazy. Polska otrzymała ziemię smoleńską, czernihowską i siewierską. Został zawarty na 14 i pół roku
3. 1634 Polanowo (pokój) - kończył wojny za panowania Władysława IV, potwierdzał warunki pokoju w Dywilinie (Rosjanie ostatecznie zrzekli się ziem przyznanych Rzeczypospolitej w 1618). Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu rosyjskiego.
4. 1667 Andruszów (rozejm) - kończył wojnę za panowania Jana Kazimierza. Na jego mocy Polska oddała Rosji ziemię smoleńską, czernihowską, siewierską, część województwa witebskiego oraz Ukrainę po lewej stronie Dniepru i Kijów. Rozejm ten ustalił granice Rzeczypospolitej, aż do rozbiorów.
5. 1886 Moskwa (pokój) - pokój "wieczysty" (tzw. Grzymułtowskiego), potwierdzał postanowienia rozejmu andruszowskiego oraz zapewniał swobodę wyznania prawosławnego w Polsce z prawem interweniowania Rosji; obie strony zawarły sojusz przeciwko Turcji.
Źródła:
Encyklopedia szkolna. Historia, Warszawa 1993
Cegielski T., Zielińska K., Historia Dzieje Nowożytne, Warszawa 1995
Wójcik Z., Historia powszechna Wiek XVI-XVII, Warszawa 1995
Królowie elekcyjni panujący w XVII wieku:
Królowie elekcyjni
Imię Lata panowania Uwagi
Zygmunt III Waza 1587-30 IV 1632 Elekcja 21 VIII 1587.
Władysław IV Waza 1632-20 V 1648 Elekcja 8 XI 1632.
Jan II Kazimierz Waza 1648-16 IX 1668 Elekcja 20 X 1648. Koronacja 17 I 1649. Abdykował
Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-10 XI 1673 Elekcja 19 VI 1669. Koronacja 29 IX 1669.
Jan III Sobieski 1674-17 VI 1696 Elekcja 21 V 1674. Koronacja 2 II 1676.
August II Mocny 1697-1704; 1710-1/2 II 1733 Elekcja 27 VI 1697. Koronacja 15 IX 1697.
Władysław IV Waza
Podsumując:
NASTĘPSTWA WOJEN – Przez wojny folwarki produkowały mniej, eksport zboża znacznie podupadł, rynek lokalny skurczył się; spalone wsie, regres dotknął technikę produkcyjną, agraryzacja państw. Postępowała decentralizacja władzy w państwie, a jednocześnie umacniała swoje wpływy magnateria. Przejawem osłabienia władzy państwowej było ograniczenie sprawności funkcjonowania sejmu oraz częstsze przypadki jego zrywania. Kryzys przejawiał się też w takich dziedzinach jak finanse i wojsko.
Umocnienie się tendencji aligarchicznych: decentralizacja władzy w państwie, liberum veto pierwszy raz użyte przez w 1652 r. Przez posła Upickiego, przejmowanie funkcji sejmu przez sejmiki. Próby reform państwowych za J. Kazimierza i ich zakres: opór magnaterii i rokosz Lubomirskiego, bitwa pod Mątwami J. Kazimierza w 1668 r. Wybór na tron „Piasta” M. Korybuta Wisniowieckiego . Rzeczpospolita „przedmurzem chrześcijaństwa”: narastanie wrogości między wyznawcami różnych religii. Uchwała sejmowa o wygnaniu arian, uchwała sejmowa zabraniająca odstępowania od wiary katolickiej. Wzbogacenie w XVII w. Form oddziaływania kościoła katolickiego na wiernych (miejsca kultu maryjnego, pielgrzymki, tworzenie bractw religijnych zwiększenie liczby patronów Rzeczypospolitej - św. Jadwiga, św. Kazimierz