Monumentalizm i piękno sztuki starożytnego Egiptu/architektura i rzeźba
Rozwój architektury starożytnego Egiptu, a w nieco szerszym pojęciu sztuki starożytnego Egiptu to okres od czwartego tysiąclecia p.n.e. do IV wieku naszej ery. Przez cały ten czas cechowała ją jedność artystycznych form, ciągłość rozwoju oraz funkcja służebna wobec władców i religii. Pomagała w utrzymaniu i utrwalaniu ustalonego porządku społecznego
Okres predynastyczny
Najstarsze zachowane szczątki osad i cmentarzyska pochodzą z okresu predynastycznego, czyli z czwartego tysiąclecia p.n.e. Zostały odnalezione w pobliżu miejscowości Merimde (w południowo-zachodniej części delty Nilu), Fajum, Badari, Omami, Amra i Gerza. Domy Egipcjan wznoszone w tym czasie to szałasy z trzciny i papirusu, później z rzecznego mułu na szkielecie z drewna. Odnalezione groby mieszkańców osad, najczęściej miały owalny kształt, ściany i stropy wzmocnione drewnem i matami. Zmarłych grzebano w pozycji skurczonej, z głową skierowaną na południe i twarzą zwróconą na zachód. Informacji o dniu codziennym dostarczają odnalezione w grobach naczynia, ozdoby, narzędzia pokryte malowidłami i płaskorzeźbami. Za najcenniejsze uważane są odnalezione palety do rozcierania barwników. Ceramika odkryta w grobach wykonana z rzecznego syltu (muł nilowy) była wypalona na kolor czerwony lub czarny
Okres wczesnodynastyczny
Najstarsze grobowce władców, nazywane mastabami, miały przekrój trapezu, a ich prostokątna podstawa była usytuowana dłuższą osią na kierunku północ-południe. W części podziemnej znajdowały się komory. Mastaby wznoszone były z suszonej cegły a powierzchnię zabezpieczano cienką warstwą wapna. Ukośny kształt mastab tłumaczy się naśladownictwem ścian domów budowanych z mułu, który miał tendencje do osuwania się i tworzenia w ten sposób lekko skośnych powierzchni. Strona zewnętrzna dzielona była pionowymi framugami na wnęki. Układ wnęk najprawdopodobniej odpowiadał rozmieszczeniu komór wewnątrz mastaby. Na ścianie fasady umieszczano środkowe drzwi pomiędzy dwoma wieżami lub bastionami. Wnętrza komór w zachowanych ruinach są zniszczone, często przez pożary. Zachowały się jedynie ślady polichromii zdobionej motywem plecionki. Wyjątkowym znaleziskiem jest zachowany relief przedstawiający lwy na nadprożu komory grobowej królowej Hor-
Neith w Sakkarze.
U wejścia do mastab ustawiane były stele. Najstarsze wykonane są z wapienia, późniejsze z twardszych kamieni. Motyw zapisu imienia króla, zwany "imieniem Horusowym" pojawił się w okresie pierwszej dynastii. Na znalezionej wapiennej steli króla Dżeta w górnej części płyty przedstawiona jest sylwetka świętego ptaka - sokoła, symbolu Horusa stojącego na prostokątnym znaku, w którego górnej części zapisano symbolem kobry imię króla, a w dolnej fasadę pałacu. Stele późniejsze mają bardziej rozbudowaną dekorację. Zmarły przedstawiany jest w pozycji siedzącej, przy stole zastawionym kromkami chleba, z dzbanami ustawionymi pod nim. Na steli wypisywana jest lista ofiar, które zmarły otrzymuje w podróż w zaświaty. Ważnym elementem wyposażenia grobowców były posągi oraz figurki tzw. uszebti, pełniące rolę opiekunów i pomocników zmarłego. Posągi pokryte były licznymi hieroglifami. Zawierały one informacje o przedstawionej postaci, modlitwy, zaklęcia itp. Zwyczaj ten był kontynuowany przez cały okres trwania cywilizacji egipskiej. Do ciekawych znalezisk tego okresu należy paleta Narmera.
Stare Państwo
Rozwój sztuki nastąpił w Memfis w okresie trzeciej dynastii. W budownictwie na szeroką skalę zaczęto używać bloków kamienia wapiennego i granitu. W początkowym okresie monumentalna architektura naśladuje formy wypracowane przez budowle wznoszone z cegły i drewna. Pojawiają się nowe rozwiązania. Piramidy schodkowe, nowe dekoracje fryzu (fryz kobr mających chronić władcę przed złymi mocami oraz tzw. chekeron - fryz z szeregu figur stylizowanych na kształt witki trzcinowej, związanej w regularnych odstępach). Cegła i drewno używane były nadal, lecz tylko przy budowie pałaców, domów mieszkalnych. To zróżnicowanie materiałowe tłumaczy szczątkowe zachowanie budowli mieszkalnych tego okresu. Starożytne Memfis nie zachowało się. Pozostała natomiast zbudowana w pobliżu (w Sakkara) nekropola, nad którą dominuje zachowany do naszych czasów, monumentalny grobowiec króla Dżesera (Dżosera). W okresie Starego Państwa utrwalił się kanon obowiązujący, z małymi wyjątkami, przez cały okres rozwoju architektury starożytnego Egiptu. Dotyczył on:
kompozycji i sposobu przedstawiania w rzeźbie postaci:
królowie przedstawiani byli jako osoby młode, w pozycji siedzącej lub kroczącej, była to postać o najwyższym wzroście, stojące obok: żona, córka to osoby o znacznie niższym wzroście; urzędnicy - przedstawiani byli realistycznie, w scenach stanowiących wizytówkę wykonywanego przez nich zawodu; lud - zawsze przy pracy w płaskorzeźbie i w rysunku postać przedstawiana była w następujący sposób - głowa i kończyny z profilu, barki i oko en face (od frontu), był to sposób przedstawienia postaci z kilku perspektyw jednocześnie, tak aby żaden ważny szczegół nie uszedł uwagi patrzącego. Egipcjanie potrafili przedstawić postać człowieka z każdej perspektywy, ale odstępstwa od obowiązującej zasady czyniono czasem tylko w odniesieniu do obcokrajowców lub ludzi niższego stanu.
kompozycje w układach pasowych układ świątyni poświęconej, służącej kultowi władcy i bogom kolumny i filary stylizowane na kształt pni i łodyg roślin, o głowicach naśladujących formę kwiatu lotosu lub liści palmowych.
We wnętrzu jednej z mastab, w pobliżu piramidy Snorfu, w Meidum, odnaleziono dwa posągi z czasów IV dynastii. Książę Rahotep (najwyższy kapłan w Heliopolis) i jego żona Nofret zostali przedstawieni w pozycji siedzącej z plecami przywartymi do oparcia, na którym wypisano ich imiona. Rzeźby wykonane są z wapienia, polichromia przetrwała w bardzo dobrym stanie. Największe wrażenie na odkrywcach zrobiły oczy posągów, inkrustowane kamieniami, o wyrazistym rysunku.
Nie do końca jest jasny dalszy rozwój budownictwa grobowego za czasów trzeciej dynastii. Grobowce następców Dżosera zachowały się w bardzo złym stanie. Powszechnie przyjmuje się, że kolejnym etapem była piramida romboidalna, czyli o załamanej linii profilu. Teoria ta wynika z kształtu piramidy Snofru w Dahszur (Dahsur). Badania archeologiczne wykazały, że budowla w trakcie wznoszenia została mocno zarysowana. Prace na pewien czas zostały przerwane. Po ich wznowieniu, zmieniono kąt nachylenia ścian, tym samym zmniejszając jej wysokość. To pozwoliło na zmniejszenie obciążenia dolnej, już wybudowanej części piramidy. Podwójny kompleks pomieszczeń wewnątrz piramidy też nasuwa przypuszczenie o eksperymentalnym charakterze budowli. Wyniki tych obserwacji oraz fakt wybudowania drugiej piramidy, już o regularnym kształcie i kącie nachylenia ścian podobnym do górnej części pierwszej piramidy, dały powód do wysnucia teorii o czynionym eksperymencie i pierwszej, nieudanej próbie wybudowania piramidy w kształcie ostrosłupa. Zatem nie ma pewności, czy piramida łamana była formą pośrednią, czy tylko nieudanym eksperymentem. Kolejne piramidy powstały już jako regularne. Do najwspanialszych przykładów takich budowli należą piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. W pobliżu znajduje się inny wspaniały zabytek tego okresu - Sfinks, będący pierwszą monumentalną rzeźbą Egiptu. Podczas panowania kolejnych władców budowle grobowe nie miały już tak ogromnych rozmiarów. Możliwe, że przyczyniło się do tego osłabienie potęgi władców kolejnych dynastii. Po upadku szóstej dynastii nastąpiło rozbicie państwa na szereg mniejszych państewek (tzw. pierwszy okres przejściowy). Wraz z upadkiem państwa nastąpiło zahamowanie rozwoju sztuki, w tym i architektury. Tradycje sztuki memfickiej kontynuowane są w Herakleopolis. Inne ośrodki odchodzą nieco od obowiązujących schematów. To z kolei spowodowało, po raz pierwszy w historii Egiptu, pewne zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi twórcamiŚrednie Państwo
Ponowne zjednoczenie Egiptu było dziełem książąt tebańskich. Zatem to Teby (Luksor) stały się centrum politycznym i kulturalnym Egiptu. Pomimo powrotu do wzorów klasycznych, architektura i rzeźba Egiptu różni się od poprzedniego okresu. Zaniechano budowy mastab, kontynuowano wznoszenie piramid z cegły i kamienia oraz rozwinięto budowę grobowców kutych w skale. Przykładem grobowców kutych w skale jest grobowiec króla Mentuhotepa-Nebheperte (władcy, który ponownie zjednoczył Egipt) został wybudowany w Deir el-Bahari, w tej samej dolinie, w której później powstał sławny grobowiec królowej Hatszepsut. Grobowiec króla Mentuhotepa-Nebheperte zbudowany jest z dwóch rozległych tarasów będących świątynią grobową. Tarasy, połączone ukośną rampą, obiegały portyki z filarami. Świątynia przylegała do ściany masywu skalnego. Przed nią, od strony Nilu, zbudowany był dziedziniec porośnięty drzewami i ozdobiony posągami króla. Obok świątyni, po zachodniej stronie umieszczono sześć kaplic małżonek króla i kapłanek bogini Hathor. Groby ich znajdują się na dziedzińcu. Do komory grobowej prowadził długi korytarz. Sama komora była wykonana z bloków granitowych i ozdobiona reliefami. Zachowane fragmenty pokazują sceny polowań na zwierzęta pustynne i ptactwo, łowienie ryb, wojny oraz obrzędy kultowe.
Inne charakterystyczne cechy architektury tego okresu to budowa miast o regularnej siatce ulic oraz wprowadzenie nowego typu kolumn w budownictwie sakralnym, o głowicach stylizowanych na kształt otwartych lub zamkniętych pąków papirusu, oraz tzw. kolumny prodoryckie, czyli takie, których trzony nie naśladują elementów roślinnych. Pierwsze kolumny tego typu zastosowano co prawda przy budowie piramidy Dżesera, jako kolumny kanelurowane, ale do szerszego zastosowania doszło dopiero w tym okresie. Zachowane w piramidach hieroglify wskazują na wzrost znaczenia kultu słońca. Wierzenia w bóstwa Re, Atum, Chepri, Harachte czczone w Heliopolis urosły do znaczenia religii państwowej. W architekturze znalazło to odzwierciedlenie w budowie świątyń związanych z kultem słonecznym. Najlepiej zachowana jest świątynia wzniesiona za panowania Niuserre w miejscowości Abu Gorab. Plan świątyni zbliżony jest swoim układem do królewskich zespołów grobowych, z tą różnicą, że zamiast piramidy ustawiono na cokole potężny obelisk zakończony piramidionem. Przed obeliskiem ustawiony jest ołtarz słoneczny, przy którym składano ofiary. Kompleks otoczony jest murem z kryptoportykami. Korytarze zdobione są licznymi reliefami przedstawiającymi prace rolnicze wykonywane w różnych porach roku oraz personifikacje prowincji egipskich i Nilu. W pomieszczeniach, zwanych Komnatami Pór Roku, ustawiono także rzeźby przedstawiające wiosnę i lato.
W architekturze tego okresu wyróżniają się dwie szkoły: memficka - prezentująca styl klasyczny, oraz tebańska - o pewnych uproszczeniach i jednocześnie większej swobodzie kompozycji. W rzeźbie portretowej obserwowany jest tzw. kierunek pesymistyczny, ukazujący wizerunek władcy o smutnych, zadumanych obliczach, na których jego wiek też znajduje swoje odbicie. Jest to nowy, po wcześniejszym idealizującym, sposób przedstawiania postaci. Okres Średniego Państwa to dynamiczny czas rozwoju rzeźb wykonywanych z drewna i umieszczanych w grobowcach dostojników. Przedstawione dynamiczne postacie ukazują różne sceny rodzajowe. Umieszczenie ich najprawdopodobniej zastąpiło w znacznej mierze bogate fryzy kute w kamieniu. Figurki zostały odnalezione w grobowcach Meket-re w Deir el-Bahari oraz w miejscowości El-Bersza, w tych grobowcach dekoracja ścian była znacznie uboższa
Nowe Państwo
Po kolejnym zjednoczeniu Egiptu, wraz z panowaniem XVIII dynastii, rozpoczął się kolejny okres świetności Egiptu. W tym czasie panowanie Egipcjan zostało rozszerzone na sąsiednie terytoria. Stolicą imperium były Teby, które w tym czasie przeżywały swój największy rozkwit. W architekturze wykształcił się monumentalny kanon świątyń egipskich. Wybudowane wcześniej świątynie są rozbudowywane na szeroką skalę. Zdarza się, że wcześniejsze fragmenty są burzone, a odzyskany materiał wykorzystywany jest ponownie. Do świątyń prowadzą monumentalne aleje procesyjne z szeregami posągów sfinksów ustawionych po obu jej stronach. Wejście na dziedziniec obramowane jest z dwóch stron potężnymi pylonami. Dalej mogli wejść tylko kapłani i dostojnicy. Zatem to pylony stały się wizytówką świątyń. Pokrywano je bogatymi reliefami opowiadającymi o czynach faraonów zwyciężających wroga i oddających cześć bogom. Przed pylonami ustawiano potężne posągi faraonów. Za pylonami rozpościerał się obszerny, czworokątny dziedziniec otoczony portykami. Było to miejsce odprawiania publicznych ceremonii (lud obserwował je z placu przed pylonami). W głębi budowano zazwyczaj salę hypostylową, za nią salę ofiarną z ołtarzem i salę pojawień. W drzwiach sali pojawień ukazywał się posąg bóstwa w tzw. barce kultowej (była to przenośna łódź ozdobiona na rufie i dziobie wizerunkami bóstwa, czyli np. głową barana - Amon, głową sokoła - Re). Za salą objawień znajdowało się sanktuarium, w którym przechowywano posąg bóstwa. Do zespołu świątyń należała też sadzawka z krokodylami.
W tym też okresie utrwalił się typ świątyń - grobowców kutych w skale. Jednocześnie oddzielono miejsce pochówku od świątyni grobowej. Komora grobowa, wykuta w skale u podnóża góry, była połączona z świątynią grobową długim, podziemnym korytarzem. Stąd rząd świątyń grobowych pobudowanych w Tebach Zachodnich na granicy pól uprawnych. Obok nich stawiano kaplice kultowe, w których odbywały się uroczystości pogrzebowe Pojawił się też nowy typ głowic, tzw. kompozytowy. Na płaszczyznach kapitelu rzeźbiono wizerunki bogini Hathor skierowane na cztery strony świata (na ilustracji obok). Przykładem takiego rozwiązania są kapitele zachowane w świątyni Hatszepsut. W malarstwie i rzeźbie pojawił się nowy sposób przedstawiania wizerunku postaci w tzw. kontrapoście (jest to kompozycja, w której postać człowieka całym ciężarem spoczywa na jednej nodze przy zrównoważeniu postawy przez lekkie wygięcie tułowia i ramienia w stronę przeciwną). Poprzez odejście od obowiązujących kanonów, wytworzył się bardziej naturalistyczny styl w rzeźbie, malarstwie, czyli również w zdobnictwie. Do najbardziej znanych przykładów dzieł tego okresu należą: studium portrety królowej Nefretete oraz złota Maska Tutenchamona. Popiersie królowej zostało odnalezione w warsztacie rzeźbiarskim w Tell el-Amarna. Wykonana z wapienia rzeźba świadczy o wysokim kunszcie artysty, doskonale zachowana polichromia podkreśla rysy królowej. Rzeźba znajduje się w Muzeum Egipskim w Berlinie. Złota maska Tutenchamona została odnaleziona w grobowcu, w Dolinie Królów. Precyzyjnie wykonana. bogato inkrustowana masą szklaną maska doskonale oddaje rysy młodego króla. Czoło zdobią wizerunki głowy kobry i sępa, które zgodnie z wierzeniami miały go chronić. Maska przechowywana jest w Muzeum Egipskim w Kairze. Wprowadzono też nowy motyw tematyczny - sceny batalistyczne. Do najlepiej zachowanych zabytków tego okresu należą w Tebach: świątynia w Luksorze, Zespół świątyń w Karnaku, w Nubii - świątynia w Abu Simbel, w Tebach Zachodnich: grobowce kute w skale np. Hatszepsut, grobowce w Dolinie Królów i Dolinie Królowych.
Za czasów panowania Amenhotep IV (Echnatona) w sztuce egipskiej wystąpił tzw. okres amarneński (od [Tell_el-Amarna]], współczesnej nazwy obszaru, na którym znajdują się pozostałości wybudowanej przez Echnatona nowej stolicy państwa). Charakteryzował się on daleko idącymi odstępstwami od obowiązujących kanonów. Wyobrażenia osób były zgodne z rzeczywistością, ukazywały nawet wszystkie niedoskonałości postaci. Wizerunki Echnatona przedstawiają króla jako osobę o wydłużonej twarzy, wąskich ramionach i szczupłych rękach, wąskiej talii i szerokich biodrach. Po śmierci Echnatona sztuka amarneńska nie zanikła całkowicie, artyści przenieśli się do Memfis. W czasach Nowego Państwa, jeszcze kilkakrotnie za rządów Ramzesów, dochodziła do głosu maniera amarneńska. Jednak w sztuce egipskiej powszechnie obowiązującej nastąpił powrót do oficjalnych kanonów.
Epoka późna
Rozpad państwa wyczerpanego długimi wojnami nastąpił za panowania ostatnich Ramzesów. Po trzecim okresie przejściowym, w Epoce późnej, nastąpił regres sztuki monumentalnej. Sztuka egipska zaczęła w znacznym stopniu ulegać wpływom obcym. W powstałych w tym czasie rzeźbach można zauważyć cechy zaczerpnięte z sztuki asyryjskiej, perskiej i greckiej. Ale i sztuka egipska odcisnęła swoje piętno na działalności artystów tych narodów (znaleziono statuę perskiego króla Dariusza I w postawie typowej dla przedstawień egipskich faraonów, ale z zachowaniem perskiego stroju). Pierwsze trzysta lat po upadku Nowego Państwa to powrót w rzeźbie i malarstwie do wzorów z początków Nowego Państwa i zaznaczenie się wpływów szkoły amarnejskiej. Rzeźby pochodzące z końca okresu przejściowego cechuje ciekawa kompozycja, subtelność i eleganckie proporcje. Zostały odnalezione statuetki ukazujące klęczącego władcę. Pochylony, obejmuje wyciągniętymi rękoma stelę ofiarną (Osorkon II) albo rytualną barkę (Osorkon III). Kuszyci po dojściu do władzy, podczas swoich prawie stuletnich rządów (XXV dynastia), próbowali wskrzesić wzory z czasów panowania XVIII dynastii. Za czasów panowania XXVI dynastii wracano także do kanonów z okresu Starego Państwa. Rzeźby tego okresu wyrażają konformizm postawy politycznej tej dynastii. Władcy byli portretowani w ten sposób, że w zależności od potrzeb, mogli być traktowaniu jako władcy Egiptu lub państwa Kusz. Nakrycia głowy były tak skomponowane, że mogły uchodzić za egipski hełm wojenny albo kuszycki czepek. Twarze ich mają ostre rysy o wyraźnie zaznaczonych bruzdach, lekko spłaszczonych nosach i charakterystycznych brwiach.
Okres Ptolemejski
Kolejny okres świetności Egipt zawdzięcza Grekom, którzy wyparli Persów. Grecy byli zafascynowani kulturą Egipcjan, próbowali zatem wskrzesić dawniejsze tradycje. Dzieła tego okresu mają wiele cech kompozycji sztuki greckiej. Przejawia się to w malowidłach, w portretach postaci - ciało zachowuje charakterystyczny skręt, ale twarz portretowana jest en face, przedstawiane postacie czasem noszą greckie stroje itp. Rozkwit przeżywa sztuka brązownicza. Powstają liczne posążki bóstw wykonane z tego materiału. Cechują się dbałość o wykończenie detalu, piękna forma i perfekcja wykonania.
Równocześnie Grecy kontynuują własne tradycje. Kwitnącym ośrodkiem tego nurtu staje się Aleksandria. Z tego okresu pochodzą znane portrety fajumskie. Rzeźby okresu ptolemejskiego wyróżniają się realizmem, psychologiczną koncepcją. Zachowane rzeźby głów kapłanów (zielone głowy) stały się wzorem dla sztuki portretowej starożytnego Rzymu. Druga szkoła, rodzima, kontynuuje architekturę monumentalną. Z tej drugiej szkoły pochodzą takie budowle jak świątynia w File, Edfu i Denderze.
Występowanie dwu odrębnych, choć wpływających na siebie, kultur powodowało także sporządzanie dokumentów państwowych w dwóch językach, odmiennymi, właściwymi dla nich rodzajami pisma. Taką inskrypcję wyryto na sławnym kamieniu z Rosetty. Dzięki temu znalezisku udało się odczytać hieroglify egipskie.
Ostatni okres w dziejach sztuki starożytnego Egiptu to zaznaczenie się silnych wpływów chrześcijaństwa, niektóre egipskie świątynie przebudowano na kościoły. Po upadku cesarstwa rzymskiego Egiptem zawładnęła sztuka islamu.
Zachowane zabytki świątyń i grobowców przez tysiąclecia wystawione były na niszczycielskie działanie słońca, wilgoci i wiatru niosącego olbrzymie ilości pustynnego piasku. To spowodowało, że bogate polichromie miały szansę zachować się tylko wewnątrz grobowców. Dzisiejszy obraz pozostałości cywilizacji egipskiej nie pokazuje bogactwa i intensywności barw polichromii i złoceń, jakimi były one pokryte. W czasach faraonów nie były one tak szare jak obecnie. Wprost przeciwnie, były to budowle o żywej i bogatej kolorystyce pokrywających je malowideł i reliefów.