Elementy prawa

1. Pojęcie prawo.
Prawo to zespół norm prawnych (reguł postępowania) ustanowionych lub uznanych przez państwo popartych przymusem ze strony państwa.
Prawo pełni funkcję ochronną czyli chroni obywateli.
2. Budowa normy prawnej.
Norma prawna jest regułą postępowania. Składa się z trzech części:
- hipoteza – określa podmiot do którego dana norma się odnosi
- dyspozycja – opis sytuacji której dana norma dotyczy
- sankcja – kara za niedostosowanie się do dyspozycji
3. Konstytucja
Konstytucja (łac.) - ustawa zasadnicza posiadająca najwyższą moc prawną, określająca podstawy ustroju społeczno - gospodarczego i politycznego, główne organizację i sposób powoływania najważniejszych organów państwowych, oraz normująca podstawowe prawa i obowiązki obywatela. Konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do całości porządku prawnego.
Składa się z preambuły rozdziałów i artykułów.
4. Ustawa
Ustawa, akt prawny, ogólny i powszechnie obowiązujący, uchwalany przez parlament. Ustawę w Polsce uchwala sejm za zgodą senatu. Wyróżnia się ustawę zasadniczą, inaczej konstytucja, ustawę konstytucyjną (dot. zmiany konstytucji) i ustawę zwykłą, która w hierarchii źródeł prawa zajmuje miejsce bezpośrednio po konstytucji, musi być z nią zgodna.
Inne akty normatywne (np. rozporządzenia) muszą być zgodne z ustawą. Ustawa zwykła może być uchwalona w każdej sprawie zgodnie z wolą większości deputowanych w parlamencie, niektóre natomiast sprawy zastrzeżone są wyłącznie do regulacji przez ustawy (np. zmiana konstytucji, ustawa budżetowa, regulacja ustroju i zakres działania samorządu terytorialnego, określenie sytuacji prawnej obywatela zwłaszcza w zakresie jego obowiązków). Ustawy są uchwalone w trybie określonym konstytucyjnie (legislacja). Przyjęta przez Sejm ustawa i podpisana przez prezydenta RP jest publikowana w Dzienniku Ustaw RP.
5. Rozporządzenie
Rozporządzenie, akt normatywny niższego rzędu niż ustawa, wydawany przez naczelny organ władzy wykonawczej na podstawie konkretnego upoważnienia zawartego w ustawie, w celu jej wykonania. W Polsce rozporządzenia wydają: prezydent, Rada Ministrów, premier, ministrowie.
Rozporządzenie z mocą ustawy jest aktem normatywnym o randze ustawy (od 1992 prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy ma Rada Ministrów na podstawie uchwalonej przez parlament tzw. ustawy upoważniającej, określającej czas jego obowiązywania i zakres przedmiotowy).
6. System prawa
System prawa – wszystkie normy obowiązujące w państwie, zbiór wszystkich aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie usystematyzowanych i podzielonych na gałęzie wg przyjętych kryteriów.
Gałęzie prawa:
1. Prawo konstytucyjne – obejmuje regulacje dotyczące zasad ustroju politycznego, gospodarczego, społecznego państwa, reguluje podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie określa zasady prawa wyborczego
2. Prawo administracyjne – obejmuje akty prawne dotyczące ustroju administracji rządowej i samorządowej
3. Prawo finansowe – dotyczy zasad i trybu gromadzenia finansów państwa
4. Prawo cywilne – reguluje stosunki majątkowe pomiędzy osobami fizycznymi i prawnymi
5. Prawo rodzinne – reguluje stosunki osobiste i majątkowe pomiędzy członkami rodziny
6. Prawo gospodarcze – reguluje stosunki zachodzące między przedsiębiorcami
7. Prawo pracy
8. Prawo karne
9. Prawo procesowe – zawiera normy określające tryb działania sądów i innych organów wymiaru sprawiedliwości
7. Sądy powszechne.
Sądy powszechne, organy wymiaru sprawiedliwości, które obejmują sądy rejonowe, wojewódzkie i apelacyjne. W większości rozstrzygają sprawy z zakresu prawa cywilnego, karnego, rodzinnego lub prawa pracy.
I .Sądy powszechne są podstawowym rodzajem sądów ze względu na ilość i wagę rozstrzyganych spraw. Do sądów powszechnych należą:
sądy rejonowe,
sądy okręgowe
sądy apelacyjne.
Zwierzchni nadzór nad sądami powszechnymi sprawuje Sąd Najwyższy.
Sądy dzielą się na wydziały.
Sądy rejonowe – I instancji – rozpatrują większość spraw które na mocy przepisów prawa nie zostały przekazane sądom okręgowym
Sądy okręgowe – II instancji – w sprawach rozpatrywanych przez sądy rejonowe natomiast I instancji w sprawach które nie są rozstrzygane przez sądy rejonowe.
Sądy apelacyjne – są wyłącznie sądami II instancji.
II. Naczelny Sąd Administracyjny
III. Sądy wojskowe
IV. Sąd Najwyższy
8. Cechy państwa.
Państwo – organizacja polityczna obejmująca zasięgiem swojego działania członków społeczeństwa zamieszkujących określone terytorium.
Cechy państwa :
- ma charakter przymusowy
- członkostwo w organizacji państwowej jest sformułowane i nazywane obywatelstwem
- państwo jest związane z terytorium, terytorium oznacza obszar ziemi wraz z wodami śródlądowymi, przyległy pas wód morskich oraz przestrzeń powietrzną nad obszarem lądowym i morskim państwa aż do straty przestrzeni kosmicznej
- państwo tworzy własne instytucje władzy (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza)
9. Suwerenność państwa
Suwerenność (dosłownie zwierzchnictwo),
1. cecha władzy państwowej nieograniczonej, najwyższej, niezbywalnej i bezwarunkowo niezależnej. Suwerenność zewnętrzna oznacza niezależność od wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami, a wewnętrzna – władzę samodzielną i najwyższą na własnym terytorium. Początkowo suwerenność przypisywano władzy monarchy, później związana była z procesem kształtowania się państwa narodowego. Współcześnie nadawana jest jej nowa treść łączona z tzw. legitymizmem władzy państwa (legitymizacja władzy), oznaczającym, że naród sprawuje nieograniczoną, najwyższą władzę w państwie.
Suwerenność narodu jest fundamentem demokracji. Podobnie jak w konstytucjach innych państw demokratycznych w Konstytucji RP jest zapis, iż “władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu”. Władcze uprawnienia narodu są urzeczywistniane za pomocą form demokracji bezpośredniej oraz demokracji pośredniej (m.in. za pomocą partii politycznych, grup nacisku, poprzez wybory),
2. jedna z podstawowych zasad prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych oznaczająca niezbywalną cechę państwowości i podstawowe kryterium odróżniające państwo od innych uczestników stosunków międzynarodowych. Wymieniona m.in. w Karcie Narodów Zjednoczonych.
10. Formy państwa. Federacje. Państwa unitarne.
Forma państwa, konstytucyjnie określony sposób rządzenia i organizacji życia politycznego i społecznego w danym kraju, a więc struktury władzy, sposób jej sprawowania, ustrój terytorialny państwa. Biorąc pod uwagę te kryteria, określeniu formy państwa służą trzy kategorie:
1) forma rządu, czyli stosunki między naczelnymi organami państwa. Ze względu na rolę głowy państwa i sposób jej wyłaniania wyodrębnia się monarchie i republiki. Natomiast rozpatrując relacje między głową państwa, parlamentem a rządem, wydziela się prezydencjalny (prezydencki system) i parlamentarny system rządów;
2) ustrój terytorialny, czyli podział terytorium oraz stopień dystrybucji władzy państwowej (scentralizowany bądź zdecentralizowany), pozwala wyróżnić państwa unitarne i federacje;
3) reżim polityczny, czyli styl rządzenia, wg którego wyróżnia się państwa demokratyczne, autorytarne i totalitarne.
Unitarne państwo, forma państwa, w którym jednostki terytorialno-administracyjne (województwa, gminy) są podporządkowane organom centralnym. Nie mają one żadnej politycznej samodzielności.
Najbardziej charakterystyczne cechy unitarnego państwa to:
-występowanie jednolitego systemu prawa na całym terytorium (np. Polska, Węgry),
-jednorodny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowych,
-podporządkowanie organów władzy i administracji lokalnej organom centralnym.
Ze względu na kryterium centralizacji można wyróżnić:
-unitarne państwo zdecentralizowane, w którym organy lokalne formowane są niezależnie od organów centralnych (np. Wielka Brytania, Japonia),
-unitarne państwo scentralizowane – organy lokalne podporządkowane są urzędnikom wyznaczonym przez władze centralne (np. Finlandia, Holandia).
Federacja (z łaciny – związek),
1) państwo związkowe, w przeciwieństwie do konfederacji posiadające własne organy związkowe. Na ich rzecz członkowie federacji zrzekają się części swoich suwerennych praw (odrębności armii, finansów, polityki zagranicznej). Federacjami są np. USA, Niemcy, Szwajcaria.
2) w socjalizmie utopijnym i anarchizmie jednostka terytorialna, mająca jednoczyć grupy wytwórcze.
3) związek organizacji społecznych, stowarzyszeń, ugrupowań zawodowych lub politycznych.
11. Trójpodział władzy.
We współczesnych demokracjach władza rządu jest ograniczona przez klasyczny trójpodział władzy (władza ustawodawcza , wykonawcza i sądownicza). Władza wykonawcza oddzielona jest od władzy ustawodawczej. Rolą tej pierwszej jest wykonywanie ustaw uchwalonych przez te drugą.
Niezawisła władza sądownicza kontroluje natomiast władzę ustawodawczą i wykonawczą. Jest to instytucjonalne zabezpieczenie, zwane check and balance (kontrola i równowaga).
12. Istota i rodzaje samorządów
Samorząd, zakres kompetencji do rozstrzygania spraw określonej społeczności, reprezentowania jej przed organami państwa i wykonywania zadań wynikających z ustaw, umów i porozumień, ustalony przez prawo. Zgodnie z prawem polskim członkiem samorządu zostaje się z mocy ustawy, warunkiem wykonywania określonych zawodów lub działań może być obowiązek należenia do samorządu. Samorząd posiada osobowość prawną, jest nadzorowany przez organy administracji państwowej (samorząd sędziowski, samorząd terytorialny, samorząd zawodowy).

13. Cechy samorządu terytorialnego
Samorząd terytorialny, forma organizacji społeczności lokalnych powołana do kierowania i zarządzania sprawami publicznymi w interesie mieszkańców. Samorząd terytorialny jest instytucją działającą we wszystkich systemach demokratycznych. Stanowi także przedmiot ochrony ze strony prawa międzynarodowego. Podpisana w 1985 w Strasburgu Europejska Karta Samorządu Terytorialnego gwarantuje m.in.: konieczność usankcjonowania zasad działania samorządu terytorialnego w ustawach i o ile to możliwe, w konstytucji.
Prawo mieszkańców do wyłaniania organów przedstawicielskich w drodze demokratycznych wyborów. Pełną swobodę działania społeczności lokalnej w każdej dziedzinie, która wchodzi w zakres jej kompetencji; ograniczenie kontroli administracyjnej wyłącznie do zakresu przewidzianego prawem. W Polsce samorząd terytorialny reaktywowany został w 1990 z gminą (wiejską lub miejską) jako podstawową jednostką organizacyjną i sejmikiem samorządowym, który jest reprezentantem gmin na szczeblu wojewódzkim.
W związku z reformą podziału administracyjnego kraju (od 1 I 1999) nastąpiły także zmiany dotyczące samorządu terytorialnego. W celu zapewnienia mieszkańcom większego wpływu na podejmowanie decyzji lokalnych oraz ograniczenia roli władzy centralnej powołane zostały (na mocy ustawy o samorządzie powiatowym oraz ustawy o samorządzie wojewódzkim) samorządowe powiaty i województwa (liczbę województw zmniejszono z 49 do 16).
Podstawową jednostką podziału terytorialnego jest powiat, w którego skład wchodzą gminy lub obszar miasta na prawach powiatu. Organem stanowiącym i kontrolnym powiatu jest rada powiatu. Do jej wyłącznej właściwości m.in. należy:
1) ustanawianie aktów prawa miejscowego;
2) uchwalanie budżetu powiatu i rozpatrywanie sprawozdań z jego wykonania;
3) podejmowanie uchwał w sprawach wysokości podatków;
4) podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych powiatu (m.in. dot. emitowania obligacji, zaciągania pożyczek i kredytów).
Ponadto rada powołuje i odwołuje zarząd powiatu (organ wykonawczy) oraz starostę, który organizuje pracę zarządu i starostwa powiatowego (urząd powiatu), kieruje jego bieżącymi sprawami oraz reprezentuje powiat na zewnątrz. Instytucją samorządu terytorialnego w województwie jest samorząd. Prowadzi on politykę rozwoju województwa, na którą składa się m.in.: tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, w tym kreowanie rynku pracy, pozyskiwanie i łączenie środków finansowych (publicznych i prywatnych) w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej, wspieranie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia obywateli, ochrona środowiska, wspieranie rozwoju kulturalnego i turystyki.
Organem stanowiącym i kontrolnym województwa jest sejmik województwa. Do jego wyłącznej właściwości należy m.in.:
1) stanowienie aktów prawa miejscowego;
2) uchwalanie strategii rozwoju województwa;
3) uchwalanie budżetu i rozpatrywanie sprawozdań z jego wykonania;
4) uchwalanie współpracy zagranicznej województwa;
5) podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych (m.in. nabywania i sprzedawania nieruchomości, emitowania obligacji, zaciągania pożyczek i kredytów, tworzenia spółek prawa handlowego i przystępowania do nich). Ponadto sejmik wybiera i odwołuje zarząd województwa (organ wykonawczy), marszałka województwa (organizuje pracę zarządu, kieruje bieżącymi sprawami województwa i reprezentuje go na zewnątrz) oraz przewodniczącego i zastępców sejmiku. Nadzór nad działalnością samorządu województwa sprawuje Prezes Rady Ministrów oraz wojewoda.

14. Samorząd zawodowy.
Samorząd zawodowy, organizacyjna forma zrzeszania się obywateli oparta na wspólnocie zawodowej, powstała celem reprezentowania ich interesów wobec instytucji państwa. Samorząd zawodowy zajmuje się także prowadzeniem doskonalenia zawodowego oraz obejmuje ochroną socjalną swoich członków. Możliwość tworzenia samorządów zawodowych przewiduje Konstytucja RP, zgodnie z którą jego zadaniem jest reprezentowanie osób wykonujących zawody wymagające szczególnego zaufania społ. oraz sprawowanie pieczy nad należytym ich wykonywaniem.
Samorząd zawodowy jest organizacją przymusową tzn., że warunkiem wykonywania danego zawodu jest przynależność do określonego samorządu. W Polsce istnieje 10 samorządów zawodowych – prawniczych (adwokatów, komorników, notariuszy, radców prawnych), medycznych (lekarzy, lekarzy weterynarii, pielęgniarek i położnych), aptekarzy, biegłych rewidentów oraz rzeczników patentowych.
Każdy samorząd zawodowy ma określoną strukturę organizacyjną, jego organy powoływane są w drodze powszechnych wyborów członków danego samorządu.

15. Monarchia
Monarchia, forma rządów z monarchą (królem, cesarzem, sułtanem) jako reprezentantem władzy suwerennej. Monarcha pełnił władzę dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie z organami typu doradczego lub ustawodawczego. Władza monarchy była dziedziczna lub wybieralna (elekcyjna).
Na przestrzeni wieków monarchia przybierała różne formy różniące się między sobą metodami sprawowania władzy przez monarchę. Najwcześniej istniejącą formą była niewolnicza monarchia despotyczna, następnie powstały i rozwinęły się: monarchia wczesnofeudalna, monarchia stanowa, monarchia absolutna, monarchia konstytucyjna.
Występującą we wczesnym średniowieczu monarchię wczesnofeudalną cechowała silna władza monarsza. W Polsce ten sposób sprawowania władzy rozwijał się od poł. X w. do 1138. Monarchia stanowa charakteryzowała się ograniczeniami władzy monarszej na rzecz szlachty, duchowieństwa i mieszczan. Monarchia stanowa rozwijała się w Polsce w XIV i XV w., ewoluując w kierunku przejęcia większości uprawnień przez szlachtę.
Monarchia absolutna to forma rządów, w której monarcha skupia całą władzę, jest źródłem władzy ustawodawczej i wykonawczej. Monarchia absolutna rozwijała się np. w Rosji, od końca XVII w. do 1906, obecnie w Arabii Saudyjskiej. W monarchiach konstytucyjnych król dzielił się władzą z przedstawicielskim organem ustawodawczym. Monarcha miał prawo veta wobec ustaw parlamentu. Ten typ sprawowania władzy rozwinął się w Anglii i Francji po rewolucjach burżuazyjnych.
Ukształtowana już w XX w. monarchia parlamentarna sprowadza funkcje monarchy do zadań reprezentacyjnych. Pełnia władzy należy do parlamentu, który wydaje ustawy, określa skład rządu i zasady polityki. Ten typ sprawowania władzy występuje obecnie m.in. w Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii.
16. Republika.
Republika, rzeczpospolita, forma ustroju państwa, w którym najwyższą władzę sprawuje wybierany na określoną kadencję, w wyborach pośrednich lub bezpośrednich, prezydent lub organ kolegialny. Republika występowała już w starożytności (demokracja ateńska, republika rzymska) i w średniowieczu (miejska republika włoska).
Pierwszą nowożytną republiką zostały Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (1787), następną - Francja (1792), a w XIX w. kraje Ameryki Łacińskiej. Republika rozpowszechniła się dopiero w XX w. w Europie, Azji i Afryce po I wojnie światowej.

17. Partie polityczne.
Partia polityczna (z łaciny pars, partis – część), dobrowolna organizacja, reprezentująca interesy określonej grupy społecznej, zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego.
Geneza partii politycznych sięga dawnych zgromadzeń stanowych, których członkowie łączyli się w koterie (grupy) arystokratokratyczne. Pierwsze tego typu partie powstały w XVII w. w parlamencie angielskim, torysi dali początek konserwatystom, a wigowie liberałom. W okresie rewolucji francuskiej pojawiły się kluby polityczne, które miały zalążki struktury organizacyjnej. Ich rozwój nastąpił podczas Wiosny Ludów. Pod wpływem upowszechnienia się prawa wyborczego w XIX w. zaczęły powstawać nowoczesne partie masowe.
Współcześnie w państwach demokratycznych partie polityczne pełnią kilka funkcji:
1) kształtują opinię społeczną, propagując programy partyjne;
2) wyborczą, budując program polityczny, selekcjonując kandydatów i organizując wybory;
3) rządzenia, realizowana jest przez partię, która wygrała wybory. Obsadza ona samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami główne stanowisko w państwie. Natomiast partie, które wybory przegrały i nie weszły w skład koalicji, przechodzą do tzw. opozycji politycznej.
Partie polityczne ze względu na genezę oraz program można podzielić na: partie chadeckie, partie liberalne, partie komunistyczne, partie konserwatywne, partie socjaldemokratyczne oraz partie ultraprawicowe.
Status prawny partii politycznych w Polsce określa Konstytucja RP oraz ustawa o partiach politycznych z 1997. Zakazane jest istnienie partii politycznych odwołujących się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu oraz tych, których program lub działalność zakłada bądź dopuszcza nienawiść rasową i narodową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa.
18. Systemy partyjne.
System partyjny, układ wzajemnych powiązań między partiami politycznymi oraz zachodzące między nimi relacje, zasady i normy regulujące stosunki międzypartyjne oparte na mechanizmie współdziałania bądź rywalizacji w walce o władzę państw. Pojawienie się systemu partyjnego związane jest z rozwojem systemu parlamentarnego i wprowadzeniem powszechności prawa wyborczego.
System partyjny jest m.in.:
1. płaszczyzną konfrontacji programów partii politycznych i wymiany poglądów,
2. forum kształtowania opinii publicznej i kultury politycznej,
3. mechanizm wyłaniania i zmiany ekip rządzących oraz potwierdzania prawomocności (legitymizacji) istniejącej władzy państw.
Ze względu na liczbę legalnie działających partii, rozróżniamy systemy:
1. jednopartyjny – opiera się na zakazie działania innych partii, oprócz rządzącej (występował w państwach faszystowskich i komunist.),
2. dwupartyjny – tylko dwie partie spośród wielu legalnie działających, mają realne szanse zdobycia władzy (Wielka Brytania i USA),
3) wielopartyjny – trzy lub więcej partii ma możliwość wygrania wyborów i utworzenia rządów (np. Polska po 1989, Włochy, Belgia, Holandia). Cechą tego systemu jest brak partii mającej stałą przewagę, co może skutkować niestabilnością rządu. Dlatego partie, chcąc się ustrzec przed taką sytuacją, zawierają koalicje przed albo po ogłoszeniu wyników wyborów.
W ramach tego systemu występuje też:
a) system partii dominującej – przy istnieniu wielu partii, tylko jedna z nich jest zdolna do samodzielnego wygrania wyborów i utworzenia rządu mającego absolutne poparcie większości w parlamencie (Instytucjonalno- Rewolucyjna Partia Meksyku),
b) system kooperacji partii – wszystkie lub większość partii tego systemu podejmuje współpracę (np. Szwajcaria), najczęściej po wyborach,
c) system dwublokowy – walkę o władzę prowadzą dwa bloki partii politycznych, przy czym tylko jeden z nich ma szansę odniesienia zwycięstwa w wyborach, utworzyć rząd mając absolutną przewagę w parlamencie (w RFN z wyjątkiem lat 1966–1969, we Francji po 1962),
d) system rozbicia wielopartyjnego – nie ma w nim partii większościowej, która miałaby przewagę nad pozostałymi. Dlatego istnieje konieczność stworzenia koalicji, aby uzyskać niezbędną do efektywnego sprawowania władzy większość w parlamencie (np. Polska po 1989, Włochy). Powołany rząd na ogół nie ma legitymizacji społ.
19. Grupy nacisku.
Grupy nacisk, wywieranie wpływu przez grupę na swoich członków celem ujednolicenia zachowań i postaw a także dla podejmowania wspólnych działań. Niepodporządkowanie się naciskowi grupy grozi użyciem sankcji społecznych.