Wrocław – historia i zabytki

Wrocław – historyczna stolica Śląska, dziś województwa dolnośląskiego, centrum przemysłowe, handlowe i kulturalne Dolnego Śląska. Miasto położone jest na Równinie Wrocławskiej w miejscu, gdzie do Odry uchodzą Oława, Ślęża, Bystrzyca i Widawa. Zajmuje powierzchnię około 293 km², na której żyje 570 tys. Mieszkańców, co stawia go na czwartym miejscu w kraju pod względem liczby ludności. Administracyjnie Wrocław dzieli się na 5 dzielnic: Stare Miasto, Śródmieście, Fabryczna, Krzyki i Psie Pole.
Wrocław jest miastem bardzo rozległym: rozpiętość z zachodu na wschód wynosi około 27 km, z południa na północ ok. 17,5 km. Długość Odry i jej ramion w granicach miasta wynosi 54,5 km, Ślęży 15,1 km, Oławy 12,4 km, Bystrzycy 11,1 km. Najwyżej położone jest osiedle Oporów (135 m) w południowej części miasta, najniżej Pracze Odrzańskie (110 m) w części pn. – zach. Jest ważnym węzłem komunikacji lokalnej, krajowej i międzynarodowej. Posiada trzy duże dworce kolejowe (Główny, Świebodzki i Nadodrze), 25 stacji kolejowych i dwa lotniska, dworzec centralny PKS i dwa drugorzędne, port rzeczny. W mieście krzyżuje się 12 głównych szlaków drogowych, w tym trzy drogi międzynarodowe (E 12, E 22 i E 83) oraz 9 linii kolejowych łączących wschód z zachodem Europy i południe z północą. Sieć komunikacyjną tworzy 1172 km ulic, 56 mostów i ponad 40 wiaduktów, a komunikację zapewniają 22 linie tramwajowe dzienne i 8 nocnych, 7 linii autobusowych pospiesznych i 27 normalnych oraz 1300 taksówek. Wrocław uchodzi za miasto zieleni, posiada bowiem parki o łącznej powierzchni 314,5 ha i ok. 220 ha zieleńców.

Historia

Na jednej z dziesięciu wysp odrzańskich, tam gdzie rzeka dzieli się na szereg ramion i tworzy rozlewiska, co najmniej w VI w. powstał gród plemienny Ślężan. Tu też u schyłku X w. powstały zaczątki miasta z obronnym grodem i rozłożonym wokół rzemieślniczo-handlowym podgrodziem. Około 990 r. gród ten należał do państwa pierwszych Piastów, a w 1000 r. ustanowiono w nim biskupstwo podległe (do 1821 r.) metropolii gnieźnieńskiej. Od samego początku Wrocław stał się ośrodkiem polityczno-wojskowym i gospodarczym nie tylko Śląska ale i Polski, zwłaszcza w konfrontacji organizującego się państwa Mieszka I i Bolesława Chrobrego z cesarstwem niemieckim. Dzięki korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu odwiecznych szlaków z zachodu na wschód i z południa na północ Europy (szlak bursztynowy) miasto stało się rychło ośrodkiem handlu międzynarodowego. Duże znaczenie miała fundacja potężnych klasztorów: Benedyktyn…ów na Ołbinie (ok. 1120-28) i augustianów na Piasku (ok. 1148), obie za sprawą wielkorządcy Bolesława Krzywoustego, Piotra Włostowicza (Włosta). W okresie rządów Bolesława Wysokiego (1163-1201) i Henryka Brodatego (1202-38) Wrocław stał się rezydencją książęcą. W tym czasie zbudowano na „stałym" gruncie , na lewym brzegu Odry zamek książęcy i lokowane zostało miasto (przed 1226), które w 1241 r. uległo najazdowi Mongołów (Tatarów) i zostało spalone. Wraz z drugą lokacją ok. 1242 r. powstaje dzisiejsze Stare Miasto z rynkiem i prostokątną siatką ulic, napływają obcy osadnicy, głównie kupcy i rzemieślnicy. Okołó 1263 r. obok miasta już istniejącego ks. Henryk III wrocławski lokuje tzw. Nowe Miasto (okolice Nowego Targu i dalej na wschód), od 1327 połączone we wspólny organizm miejski.
Wiek XII-XIII to okres bujnego rozwoju Wrocławia jako stolicy dużego księstwa, które uzyskało szereg przywilejów: prawo mili w 1271 r., prawo składu w 1274 r., w 1273 prawo zakładania cechów i in. W 1335 r. po śmierci ks. Henryka VI miasto i księstwo przeszły w lenno czeskie, nie bez oporu warstw plebejskich, XIV i XV w. przyniósł dalszy rozwój gospodarczy miasta, będącego jednym z największych w Europie ośrodkiem handlu i rzemiosła, posiadającym liczne gildie kupieckie i 29 cechów, miasta liczącego ok. 20 mieszkańców. Z tego też okresu pochodzi większość zachowanej gotyckiej zabudowy (m.in. ratusz, kościoły). Wraz z rozwojem stosunków feudalnych, miasto stało się widownią konfliktów społecznych (bunt tkaczy 1333 r., powstanie plebsu przeciw radzie miejskiej 1418 r. i in.). Ożywiły się stosunki handlowe i kulturalne m. In. Z Krakowem, zwłaszcza w obliczu perspektyw odzyskania Śląska (walki Kazimierza Wielkiego z Czechami w l. 1345-48, rokowania Władysława Jagiełły w 1404 r.). Później na skutek wojen husyckich i walk o tron czeski (I poł. XV w.) miasto zubożało. W XVI w. Wrocław znalazł się pod rządami austriackich Habsburgów, utrzymując jednakże ścisłe kontakty z Polską. Żywioł polski skupił się wokół klasztorów i kapituły (bp Jan Turzo), drukowano podręczniki i słowniki polskie, aktywny stał się polski ośrodek reformacji.
Wojna 30-letnia (1618-48) przyniosła miastu wielki pożar w 1628 r., wojska szwedzkie w 1632 r. , a później groźne epidemie zdziesiątkowały ludność; jej liczba zmalała o połowę. Wkrótce jednak miasto wykorzystało swą szansę pośrednika pomiędzy wschodem a zachodem, bogacąc się na handlu płodami rolnymi importowanymi z Polski, głównie solą, mięsem i zbożem. Powstała wspaniała barokowa zabudowa śródmieścia, kościoły, pałace i klasztory, działali liczni włoscy architekci, malarze i rzeźbiarze. W 1677 r. utworzono pierwszy teatr, w 1702 r. akademię jezuicką (z której później powstał uniwersytet). W 1718 r. zostało zniesione cło na towary polskie, a wrocławscy sukiennicy i złotnicy produkowali wyroby na rynek polski. W 1732 r. powstała oficyna wydawnicza Jana Korna, drukująca dla polskich wydawców. Pod koniec XVIII w. działał tu Jerzy Samuel Eisner, nauczyciel Chopina i in. Wybuch wojen austriacko-pruskich w 1740 r. i zdobycie miasta przez Prusaków w 1741 r. rozpoczął nowy okres polityczny w historii miasta i falę germanizacji ludności polskiej.
Rozbiór Polski w 1772 r. spowodował utratę rynków galicyjskich, a wprowadzenie ceł w 1775 r. zapoczątkował upadek handlu z Polską. Miasto stało się widownią rozruchów robotniczych (1793, 1796), utworzono pierwsze, nieliczne jeszcze, organizacje proletariatu. 6.XII. 1806 r. rozpoczęło się oblężenie miasta przez wojska francuskie, zakończone 5.I. 1807 r. jego zdobyciem. Wrocław punktem organizacyjnym legionów polskich. Rozpoczęte z rozkazu Napoleona burzenie fortyfikacji miejskich (kontynuowane do 1838 r.) zbiegło się z reformą ustroju miejskiego (zniesienie jurydyk kościelnych, cechów i in.), co dało miastu możliwość rozwoju terytorialnego, a włączenie przedmieść powiększyło jego terytorium do ok. 20 km². W 1811 r. utworzono Uniwersytet Wrocławski. Utrwalenie się kapitalistycznych stosunków produkcji doprowadziło do rozwoju przemysłu Wrocławia, który znacznie zwiększył liczbę mieszkańców (239 tys. w 1875 r.). Zbudowano gazownię (1847), uruchomiono linię kolejową do Oławy (1842), tramwaj konny (1870), elektrownię (1891), rozbudowano port rzeczny (1897-1901). Powstał też nowy gmach teatru (1837-41), ogród zoologiczny (1865), park publiczny przy ul. Pomorskiej (1872) i in. Dużą aktywność, mimo wzrastających prześladowań, akcji germanizacyjnej przejawiały polskie stowarzyszenia i ugrupowania. W miejsce założonego w 1817 r. tajnego związku młodzieży „Polonia” powstało w 1836 r. Towarzystwo Literacko-Słowiańskie. W 1841 r. na Uniwersytecie utworzono katedrę języków i literatur słowiańskich (prof. Wojciech Cybulski, prof. Władysław Nehring). W maju 1848 – podczas Wiosny Ludów obradował we Wrocławiu Kongres Polski, w którym brali udział m.in. K. Libelt, B. Berwiński, A. Cieszkowski, J. Lubomirski. W latach 60-tych zaktywizowało się środowisko akademickie („Bractwo”, Towarzystwo Polskich Górnoślązaków) i robotnicze ( w 1878 r. przebywał we Wrocławiu Ludwik Waryński, twórca Wielkiego Proletariatu). Powstało Polsko-Katolickie Towarzystwo Teologiczne im. Hozjusza (1884) oraz towarzystwo śpiewacze „Lutnia Wrocławska” (1890). W latach 1891-99 działało stowarzyszenie akademików z Wielkopolski „Concordia”, zaś w latach 1892-99 Towarzystwo Akademików Górnośląskich i in.
Zwycięstwo Prus nad Francją (1870) i pokaźne sumy z podziału kontrybucji spowodowały napływ kapitału i rozwój gospodarczy miasta, które na początku XX w. liczyło już blisko 430 tys. Mieszkańców. Około 1910 r. powstał kompleks gmachów politechniki, w 1912 r. ukończono ważne inwestycje wodne (m.in. kanał żeglugowy), a w latach 1912-14 zbudowano Halę Ludową i inne obiekty.
Wybuch I wojny światowej ponownie spowodował radykalizację klasy robotniczej i środowiska polonijnego. Do Wrocławia dotarły echa rewolucji w Berlinie. W 1918 r. powstało Zjednoczone Towarzystwo Polskie, polska szkoła, konsulat polski (22.V.1920), liczne towarzystwa (kupców, przemysłowców, „Sokół”, „Harmonia” i in.). Niekorzystny dla Polski, sfałszowany wynik plebiscytu na Górnym Śląsku zaktywizował nacjonalistów niemieckich. Mnożyły się prowokacje w wyniku czego nastąpiła konsolidacja Polaków. W 1923 r. powstał liczący ok. 2000 członków oddział Związku Polaków w Niemczech (pismo „Polak w Niemczech”), w 1924 r. związek studencki „Silesia Superior” i Stowarzyszenia Szkolne, w 1927 r. drużyna harcerska im. Chrobrego, w 1928 Dom Polski. W latach 20-tych, przez rozbudowę osiedli na Grabiszynku, Pilczycach, Sępolnie i Biskupinie, miasto powiększyło swą powierzchnię do 170 km². Kryzys gospodarczy lat 30-tych dotknął także Wrocław, w którym zarejestrowano blisko 100 tys. bezrobotnych.
Dojście Hitlera do władzy spowodowało ostateczną likwidację śladów polskości, prześladowania komunistów (proces pokazowy w 1934 r.) i Żydów (spalenie synagogi na pl. Wolności w 1938 r.). W czerwcu 1939 r. usunięto z Uniwersytetu studentów polskich. Wybuch II wojny światowej rozpoczął okres szykan i represji wobec przywożonych do powstałych w mieście licznych obozów pracy i więzień więźniów, jeńców i przymusowych robotników. W styczniu 1945 ruszyła ofensywa wojsk radzieckich. Wrocław, który w przededniu wojny liczył ok. 630 tys. mieszkańców i był ósmym co do wielkości miastem Niemiec, przyjąć musiał część uciekinierów oraz wielkie ilości wojska (łącznie ok. 1 mln ludzi). 16.I.1945 r. miasto zostało zamknięte, a w cztery dni później ogłoszone twierdzą (Festung Breslau).
Przystąpiono do ewakuacji 700 tys. osób cywilnych, wokół Wrocławia powstał zewnętrzny pas umocnień, obejmujący m.in. okopy, gniazda przeciwpancerne, system bunkrów betonowych, ciągły rów przeciwczołgowy itp. Wewnętrzny pierścień obronny przebiegał wzdłuż rogatek miasta, wykorzystując naturalne przeszkody w postaci lasów komunalnych, polderów i rzek, wzmocniony polami minowymi, barykadami itp. a od północy także umocnieniami fortecznymi. Ciężkie walki rozpoczęły się w połowie lutego 1945 od strony południowej, a z początkiem kwietnia rozpoczęło się natarcie w przemysłowym rejonie zach., odcinając m.in. lotnisko w Gądowie. 11 lutego 1945 r. wokół miasta zamknął się pierścień wojsk radzieckich 6 armii I Frontu Ukraińskiego, dowodzonego przez marszałka I. Koniewa. W atmosferze terroru i egzekucji pozostała we Wrocławiu ludność wznosiła barykady, burzyła dzielnice i przygotowywała się do obrony oblężonego pięknego wciąż miasta. Po wyburzeniu domów na pl. Grunwaldzkim zbudowano lotnisko, które miało zapewnić dostawy broni, żywności i lekarstw. Po ciężkich walkach, wielokrotnie bombardowany i ostrzeliwany przez artylerię, zniszczony w 70% Wrocław (w tym zwłaszcza rejony pd. I zach.) skapitulował ostatecznie 6 maja 1945 r. Podczas walk i ewakuacji zginęło ok. 170 tys. osób cywilnych i ok. 6 tys. żołnierzy i oficerów niemieckich, ok. 24 tys. było rannych, a ok. 40 tys. łącznie z komendantem twierdzy gen. Niehofem dostało się do niewoli. W walkach oblężenia i w szturmie poległo ok. 12 tys. żołnierzy radzieckich. Ich prochy spoczywają na cmentarzu-mauzoleum na Krzykach i na Skowroniej Górze.
9 maja o godz. 18.00 w domu przy ul. Poniatowskiego 27 rozpoczęła pracę polska administracja pod kierunkiem prezydenta miasta. W kilka dni później uruchomiono elektrownię, 15 maja wodociągi. 22 maja odbyła się defilada oddziałów Wojska Polskiego, powracających spod Berlina i Drezna, 10 czerwca ukazało się pierwsze pismo („Nasz Wrocław”), 19 lipca ruszył pierwszy pociąg do Warszawy, 7 sierpnia pierwszy tramwaj, 8 września odbyła się premiera „Halki”, a 15 listopada inauguracja roku akademickiego. W styczniu 1946 przystąpił do produkcji „Pafawag”, w lipcu przywieziono ze Lwowa księgozbiory Ossolineum, a we wrześniu rozpoczęła się działalność radiostacja. Trwała równocześnie gigantyczna praca nad odgruzowaniem śródmieścia i uruchomieniem dalszych zakładów przemysłowych. 21 lipca 1948 uroczyście otwarto wielką Wystawę Ziem Odzyskanych, a na zlocie 50 tys. młodzieży uchwaliło powstanie Związku Młodzieży Polskiej. W dniach 25-28 sierpnia na Politechnice trwały obrady Kongresu Intelektualistów, zapoczątkowujące światowy ruch obrońców pokoju. Brali w nim udział m.in. P. Picasso, I. Erenburg, Fr. Joliot-Curie. Przez następne lata trwała odbudowa zabytków – m.in. Katedry, Ratusza, w 1953 r. rozpoczęła się kompleksowa odbudowa Rynku. W latach 1954-58 powstała Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa, a w 1957 r. Wrocław uzyskał status miasta wydzielonego. Uruchomienie zakładów „Elwro” (1959) zapoczątkowało rozwój Wrocławia jako ośrodka przemysłu elektronicznego. Kolejny, bardzo intensywny okres rozwoju miasta rozpoczął się po 1970 r. , w związku ze zwiększeniem zadań Wrocławia i województwa w skali gospodarki krajowej. W 1965 r. za zasługi dla gospodarki kraju, jego kultury i nauki miasto zostało odznaczone Orderem Budowniczych Polski Ludowej.

Architektura

Trwałym śladem aktywnego udziału Wrocławia w międzynarodowej wymianie handlowej, oraz jego przynależności do kilku różnych organizmów państwowych, jest niewątpliwie bogactwo i różnorodność architektonicznej spuścizny, tej zachowanej do naszych czasów, odbudowanej po zniszczeniach po II wojnie światowej i tej nie zachowanej, dobrze na ogół udokumentowanej przekazami źródłowymi.

Romanizm

Pierwszym obszarem poddanym zachodnioeuropejskim rygorom architektonicznego kształtowania były: gród na Ostrowie Tumskim , katedra i dwa wielkie klasztory - Benedyktynów (Norbertanów) na Ołbinie i Kanoników Regularnych na Piasku. Za sprawą królów i książąt polskich, zarządzających w ich imieniu śląską prowincją, możnowładców i światłych biskupów oraz opatów, powstały w XII w. na wyspach odrzańskich liczne budowle związane głównie ze sztuką krajów nad Mozą i dolnym Renem, a także - jak uczą pozostałości katedry biskupa Waltera - ze sztuką północnych Włoch. Największą z nich był kościół klasztorny na Ołbinie, ukształtowany pod wpływem architektury reformowanych zakonów benedyktyńskich i przypominający 2 rzędami wysokich kolumn starochrześcijańską bazylikę. Zdobiły go liczne reliefy kamienne i okazały portal z rzeźbionym tympanonem (obecnie Muzeum Narodowe), wmurowany w 1546 w południową ścianę zewnętrzną kościoła św. Marii Magdaleny. Portal ten potwierdza, obok dwóch innych tympanonów romańskich ( z kościoła Najświętszej Marii Panny na Piasku i św. Michała na Ołbinie), wysoki poziom artystyczny aglomeracji wrocławskiej w XII w., nie mający sobie równych w całym państwie polskim. Na początku XIII w., w przejściowych formach romańsko-gotyckich, powstał niewielki kościół św. Idziego na Ostrowie Tumskim, ozdobiony romańskim portalem i ceramicznym fryzem z przenikających się arkadek. W podobnej stylistyce utrzymana była kaplica zamkowa św. Marcina oraz pierwsze kościoły i Kamienice miasta lokacyjnego.

Gotyk

Elementy nowego stylu, widoczne już w sklepieniu krzyżowym kościoła św. Idziego, pojawiły się na szerszą skalę ok. połowy XIII w. w kościołach zakonów żebraczych: franciszkańskim - św. Jakuba i dominikańskim - św. Wojciecha. Budowlą gotycką w pełnym tego słowa znaczeniu stało się jednak dopiero prezbiterium katedry, wzniesione w latach 1244-72, staraniem biskupa Tomasza I jako 3-nawowa bazylika z prostokątnym obejściem od wschodu. Jego architektura, bardzo nowoczesna w konstrukcji i estetyce, wywodziła się po części z tradycji cysterskiej, po części z angielskiej i francuskiej tradycji katedralnej. Bogata dekoracja rzeźbienia kapiteli ( głównie liście winorośli, dębu i bluszczu) była zapewne dziełem tych samych kamieniarzy pochodzenia francuskiego, którzy pracowali w zachodnim chórze katedry w Naumburgu i kościele cysterskim w Pforcie. Korpusowi nawowemu katedry, wznoszonemu w I połowie XIV w., nadano zupełnie odmienną strukturę, opartą na przeciwstawieniu naw bocznych, artykułowanych przechodzącymi płynnie w żebra sklepienne służkami, nawie głównej o płaskich pozbawionych akcentów, pionowych ścianach, podzielonych poziomo mocno wysadzonym gankiem, wspartych na maswerkowych konsolach. Zastosowane w nawach bocznych pseudotranseptu i powtórzone w kaplicy Mariackiej (1345-61) sklepienie przeskokowe, przypisywane mistrzowi Pieszce, stać się miały z czasem , obok wydłużonych tunelowych wnętrzy prostokątnych w przekroju filarów międzynawowych, jakby wykrojonych ze ścian, jednym z wyróżników wrocławskiej szkoły gotyku. Składały się na nią zarówno budowle halowe : kolegiata św. Krzyża ( po 1288, I poł
kolegiata św. Krzyża
XIV w.), kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku ( 1334-69), kościół św. Stanisława, Wacława i Doroty (1351-81), jak i bazylikowe: kościół parafialny św. Elżbiety ( 1309-87), kościół parafialny św. Marii Magdaleny ( pocz. XIV w. -ok. 1362), kościół Bożego Ciała ( 2 poł. XIV w. - pocz. XV w. ) . Wiele wspólnych cech z tą grupą uzyskały dwie wielkie sale ratusza: Książęca i Sądowa (1343-57) oraz najokazalsze mieszkalne wnętrze świeckie: wsparta na ośmiobocznym filarze sala domu zajezdnego biskupa Macieja ze Środy ( ok. 1360). Przed końcem XIV w. Wrocław miał już w pełni ukształtowaną sieć kościołów, opasany był pierścieniem murów obronnych, zabudowany szczytowymi kamienicami. Powstały w tym czasie okazałe bramy miejskie, szpitale i szkoły. Budowniczowie XV w. uzupełnili obraz architektoniczny miasta, nowymi wieżami i kaplicami kościołów, ozdobnymi portalami i sakramentariami. Jedyną nową inwestycją sakralną tego czasu, był kościół i klasztor św. Bernardyna (1463-1502) pod względem architektonicznym bardzo zachowawczy. Manifestacją nowych idei artystycznych oraz widomym znakiem dobrobytu i potęgi miasta, stała się u schyłku XV w. , późnogotycko-renesansowa przebudowa ratusza. W nowym duchu ukształtowany też został dom kapituły katedralnej ( 1519-27).

Renesans i Manieryzm

Zmiany w architektonicznym obrazie Wrocławia w XVI i 1 połowie XVII w., dotyczące głównie systemu fortyfikacji, przebudowywanej w coraz bardziej nowoczesny układ bastionowy. Panoramę miasta wzbogaciły też glorietowe hełmy wież ratusza, katedry i kościołów farnych. Kilka kamienic i domów zajezdnych przebudowano na pałace miejskie (książąt legnicko-brzeskich, książąt oleśnickich, Rehdigerów, Rybischów), wieńcząc niektóre z nich attykami. Wiele mieszczańskich domów ozdobiono portalami i szczytami w stylu renesansu włoskiego i niderlandzkiego. Nowożytna mała architektura wkroczyła do kościołów farnych i ich filii, przekształconych ok. 1530 w świątynie ewangelickie. Ambonom, nakrywom chrzcielnic, epitafiom i nagrobkom , nadawano z reguły pilastrowy, kolumnowy lub herbowy kształt, podobnie wyglądały fundowane wówczas prospekty organowe, ławy i stalle. Architektoniczną formę przybierały również okazałe bramy triumfalne, wznoszone z okazji przyjmowania przez królów czeskich hołdów lennych. Poza murami miasta powstały w tym czasie pierwsze kościoły w konstrukcji szkieletowej: św. Jacka na Swojczycach, im. Zbawiciela na Wygonie Świdnickim, św. Michała na Ołbinie, św. Anny w Praczach Odrzańskich; wnętrze tego ostatniego uzyskało w 1648 nowy kształt przestrzenny, zapowiadający główne tendencje rozwojowe, ewangelickiego budownictwa na Śląsku w 2 poł. XVII i 1 poł. XVIII w.


Kościół św. Jacka na Swojczycach

Barok i Rokoko

Sporadyczne pojawianie się form wczesnobarokowych, na początku XVII w., nie oznaczało jeszcze decydującego przełomu stylowego . Dokonało się ono dopiero po wojnie 30-letniej za sprawą architektów pochodzenia włoskiego, projektujących na zlecenie władz miejskich, instytucji kościelnych i możnych rodów, nowe budowle użyteczności publicznej (domy pracy przymusowej), kościoły (św. Antoniego, św. Jakuba), klasztory (Klarysek, Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, norbertanów), i pałace ( książąt legnicko-brzeskich). Doniosłą rolę w propagowaniu form włoskiego baroku, odegrała kaplica św. Elżbiety przy katedrze, wzniesiona w latach 1680-83. Rzymską orientację zdradza też południowa kruchta kościoła św. Wincentego i w mniejszym stopniu, jezuicki kościół Najświętszego Imienia Jezusa. Na początku XVIII w. do głosu doszły przede wszystkim , wpływy austriackie i czeskie, głównie za sprawą dwóch dzieł czołowych architektów wiedeńskich : kaplicy Elektorskiej przy katedrze (J.B.Fischer von Erlach, 1716-24) i pałacu Schreyvoglów (J.L.von Hildebrandt, 1705-11). Otwarły one długi szereg budowli sakralnych ( kościół Trójcy Św., klasztory Bonifratrów, Dominikanów, Franciszkanów i Kanoników regularnych) i świeckich (Gimnazjum św. Marii Magdaleny, pałace: Hatzfeldtów, Hornesów i Kospothów), zamknięty największym osiągnięciem późnobarokowym architektury Wrocławia, Gmachem Głównym Uniwersytetu Wrocławskiego z Aulą Leopoldina (1728-41), Oratorium Marianum i reprezentacyjną klatką schodową. Dynamiczny, iluzjonistyczny barok austryjacko-czeski bardzo odmienił oblicze miasta.

Kościół Opatrzności Bożej Kościółśw. Antoniego

Uplastycznił fasady mieszczańskich kamienic, wzbogacił ciągi ulic reprezentacyjnymi pałacami stworzył kilka nowoczesnych rozwiązań urbanistycznych (Plac Kościelny, Plac Uniwersytecki), wtargnął on nawet do wnętrz ewangelickich far (organy), których zwierzchnicy byki na ogół nieprzychylni, wszystkiemu co napływało z katolickiej Austrii. Odmienny świat form miał wprowadzić do Wrocławia już w pierwszych latach swego panowania król pruski Fryderyk II. Miejsce bujnej dekoracyjności Auli Leopoldina i kościół Bonifratrów zajęła chłodna powściągliwość, ewangelicko-reformowanego kościoła Dworskiego (1746-50) i fryderycjańskiego skrzydła Pałacu Królewskiego (1751-53). W zamienionym w twierdzę mieście każdy wolny plac wykorzystywany był teraz do budowy koszar i wojskowych magazynów.

Klasycyzm i Historyzm

Klasycyzujące tendencje pierwszych budowli pruskich, utrwaliły się na dobre u schyłku XVIII w. Niekiedy odzywały się w nich echa dawnych związków z Austrią, dominowała jednak orientacja na Berlin. Ważnym impulsem rozwojowym architektury Wrocławia, stała się rozbiórka fortyfikacji miejskich, przeprowadzona w 1807 przez okupacyjne wojska francuskie. Dzięki niej powstało okazale założenie promenadowe, na zewnątrz której wyrosły wkrótce okazałe pałace i wille. Nowe oblicze miasta określiły, wzniesione w latach dwudziestych, klasycystyczne budowle publiczne K.F.Langhansa: Stara Giełda, ewangelicki kościół Jedenastu Tysięcy Dziewic i synagoga Pod Białym Bocianem. Rozwinięciem widocznej w nich tendencji stylowej, stał się zespół gmachów tworzący tzw. Forum Królewskie : Pałac Królewski ( 1843-46), Generalna Komendantura, Dom Stanów Śląskich i Teatr Miejski. Linię rozwojową - klasycyzm-styl arkadowy-neorenesans włoski XV i XVI w., przechodziło wiele wrocławskich budowli (Gimnazjum ŚW. Marii Magdaleny, Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych, Wzgórze Partyzantów), kamienic i pałaców czynszowych oraz willi na przedmieściach i w podmiejskich wsiach ( Borek, Rybaki, Szczytniki). Oprócz tego istniał w architekturze Wrocławia drugi, mniej jednolity nurt- romantyczno-neogotycki, zainaugurowany kaplicą Narodzenia Najświętszej Marii Panny ( 1822-24). Reprezentuje go szereg okazałych budowli świeckich ( Sąd Obwodowy i Krajowy, Dworzec Główny, Nowy Ratusz, Nowa Giełda) i sakralnych różnych wyznań: katolicki kościół św. Michała, ewangelicki kościół im. Zbawiciela i synagoga na Wygonie. U schyłku XIX w. stylistyka neogotycka w duchu północnoniemieckiego gotyku ceglanego, zdominowała architektoniczny obraz miasta. Większość świeckich budowli publicznych i sakralnych , należała do tel właśnie orientacji. Propozycji stylistycznych było jednak wówczas więcej. Jako "styl narodowy" lansowany był neorenesans północny ( Stara Rejencja, Śląski Bank Ziemski), funkcję "stylu cesarskiego" próbowano nadać budowlom neoromańskim ( ewangelicki kościół św. Jana, katolicki kościół św. Karola Boromeusza, hotel "Sajgon"), gwarancję należytej reprezentacji zdawał się zapewniać neobarok ( Poczta Główna, Sejm Prowincji Śląskich, Wyższy Urząd Górniczy). W budowlach K. Klimma ( Gimnazjum św, Elżbiety, Szkoła Budowlana i Studium Budowy Maszyn), wszystkie te "neo"-style stapiały się w szczególnie malowniczy melanż. Przełamywaniu reguł historyzmu sprzyjało też nowe wielkie zadanie architektoniczne - domy handlowe i towarowe. Ich szkieletowa konstrukcja i ramowa kompozycja, nie pozwalały na ogół rozwinąć pełnego repertuaru tradycyjnych form stylowych, zostawiały natomiast wystarczająco dużo miejsca dla dekoracji secesyjnej, łatwo poddającej się swobodnemu kształtowaniu.

Modernizm – styl narodowy i architektoniczny III Rzeszy

Na początku XX w. kolebką nowych idei architektonicznych, stała się Akademia Sztuk Pięknych, kierowana w latach 1899-1916, przez H.Poelziga, twórcę pierwszej nowoczesnej willi typu "Landhaus", pierwszych nowoczesnych kamienic czynszowych (między ul. Pocztową, Sudecką i Sztabową) i pierwszego nowoczesnego biurowca (u zbiegu ul. Łaciarskiej i Ofiar Oświęcimskich). Jako jeden z twórców Związku Artystów Śląska i Śląskiego Związku Ochrony Stron Ojczystych, przyczynił się on w dużym stopniu do wzrostu zainteresowania śląskim dziedzictwem architektonicznym, czego wyrazem stało się kolejne, tym razem odwołujące się do tradycji regionalnych, ożywienie noerenesansu (ewangelicki kościół św. Pawła, Szpital Żydowski, willa-muzeum A. I T. Neisserów). Do tradycji śląskiego budownictwa ludowego nawiązywał też w swych pierwszych wrocławskich pracach, M.Berg, wsławiony budową monumentalnej hali widowiskowej, stanowiącej główny architektoniczny akcent Wystawy Stulecia w 1913. Wyrażone w niej dążenie do ładu i harmonii, do utopijnej "formy absolutnej", stanowiło istotę modernistycznego przełomu w architekturze Wrocławia, wyznaczanego także przez inne dzieła Berga (elektrownie wodne, kaplica na cmentarzu Osobowickim). Mimo fiaska ambitnych projektów urbanistycznych i odstąpienia w centrum miasta wieżowców, wrocławska szkoła architektury modernistycznej, stała się faktem. Potwierdzenie jej europejskiej rangi, przyniosła wystawa w 1929 pt. " Mieszkanie i miejsce pracy". Współorganizator tej wystawy - Towarzystwo Osiedlowe Wrocław, miało już wówczas za sobą budowę wielkich osiedli mieszkaniowych na Sępolnie i Popowicach, po których nastąpiły, także za sprawą innych organizacji, spółdzielczości mieszkaniowej, kolejne: Grabiszyn, Księże Małe, Pilczyce, Stabłowice Nowe i Szczepin. Powstały też niewielkie osiedla peryferyjne (Ołtaszyn, Żłotniki ),nawiązujące do tradycji rodzimego budownictwa ludowego. Modernistyczna praktyka architektoniczna utrzymała się także w latach 30, choć ideolodzy III Rzeszy usiłowali narzucić administracji, budowlane wizje uproszczonego "monumentalnego" neoklasycyzmu. Utrzymane w tym duchu projekty przebudowy centrum miasta (pl. Wolności) nie doczekały się realizacji. Głównym architektonicznym świadectwem tych czasów są dziś : Stadion Olimpijski, Nowa Rejencja, Kombinat PZL-Hydral i schronu przeciwlotnicze.

Architektura po II wojnie światowej

Wobec ogromu zniszczeń Wrocławia, podstawowym zadaniem późnych lat 40 i wczesnych lat 50, było odgruzowanie miasta i odbudowa jego zabytków. Nowe budowle koncentrowały się w rejonie ul. Świdnickiej (pl. Młodzieżowy) i pl. Grunwaldzkiego, nawiązując niekiedy do polskiej tradycji modernistycznej lat 30. Środowisku architektów Wrocławia , udało się ominąć pokusę koniunkturalnego socrealizmu : Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa (1945-56), najważniejsze zadanie architektoniczne lat 50, swą spokojną klasycyzującą formą, znakomicie uwypukliła urbanistyczne walory założeń 1807 - pl. Kościuszki. Począwszy od lat 60, gdy do Polski zaczęły nawoływać szerszym strumieniem książki i czasopisma popularyzujące nowoczesną architekturę Zachodu, budowano we Wrocławiu coraz więcej "punktowców" i "jamników" z ażurowymi przyziemiami. Z czasem i one ustąpić musiały prostopadłościennym blokom o znormalizowanych, powtarzalnych wysokościach, grupowanym w bardzo do siebie podobne zespoły. Każde odstępstwo od monotonii wielkiej płyty urastało do rangi architektonicznego wydarzenia, np. zespół budynków mieszkalno-usługowych u zbiegu pl. Grunwaldzkiego i ul. Marii Skłodowskiej-Curie (1970-73) czy Osiedla Popowice i Przyjaźni. Oazą swobody twórczej stała się od lat 70 architektura sakralna. Powstały kościoły bez których trudno sobie wyobrazić współczesny Wrocław : św. Ducha (1973-85), św. Ignacego Loyoli (1981-90) i Matki Bożej Królowej Pokoju (1982-94). Na przełomie lat 80 i 90, pojawiły się pierwsze plomby, uzupełniające lub odtwarzające zabudowę sprzed wojny.

Kościółśw. Ducha

Odbudowano całe ciągi ulic, przywrócono pierwotną funkcję kilku placom, ożywiono barwnymi okładzinami i wyrazistym modelunkiem monotonię fasad. Powstałe w latach 90 budynki użyteczności publicznej,, zwłaszcza administracyjne i handlowe, (centrum handlowe "Solpol"), wywołały burzliwą dyskusję nad perspektywami nowoczesnej architektury w zabytkowym otoczeniu. Rozstrzygnięcie tego problemu wydaje się mieć dla współczesnego Wrocławia podstawowe znaczenie.