Kim jest artysta?

Sztuka otacza nas ze wszystkich stron, dostrzegamy ją na co dzień, czytamy książki, oglądamy obrazy, rzeźby. Te wspaniałe rzeczy tworzą artyści. Ciężko jest dokładnie określić, kim jest artysta. Powszechnie przyjmuje się, że jest to człowiek natchniony i niezwykle wrażliwy, którego zainteresowania odbiegają od zainteresowań zwykłych, szarych ludzi. Artysta patrzy na świat przez pryzmat emocji, a następnie tę zaobserwowaną rzeczywistość stara się ukazać na swój sposób, wyrażając w dziełach swój subiektywny punkt widzenia. Swoje emocje przelewa na płótno, tworząc niejednokrotnie abstrakcyjne kompozycje, zamyka je w poezji czy muzyce, fotografuje, pisze piękne wiersze, poematy. Dostrzega przeróżne znaki, gesty, słowa, na które przeciętny człowiek nie zwraca uwagi. Człowiek ten ma dar, którym potrafi zachwycać innych i stara się go wykorzystać najlepiej jak potrafi.
Otwierając „Słownik Wyrazów Obcych”, czytamy, że artysta to twórca dzieła sztuki, czyli pisarz, malarz, kompozytor lub jego odtwórca, np. aktor, śpiewak. Ponadto jest to człowiek odznaczający się mistrzostwem w jakiejś dziedzinie. Natomiast pod terminem artyzm rozumie się umiejętność tworzenia rzeczy pięknych, doskonałych, czyli tzw. talent .
Podstawą niniejszej pracy będzie opracowanie Marii Gołaszewskiej, zatytułowane pytaniem „Kim jest artysta?”
Termin „artysta” pochodzi ze średniowiecznej łaciny, w której oznaczał studenta wydziału sztuk pięknych. Z biegiem czasu określenie to ewoluowało. Stało się nawet synonimem rzemieślnika (do XVIII wieku). Później, zgodnie z etymologią (łac. ars – sztuka), zaczęło oznaczać twórcę dzieł sztuki .
Z punktu widzenia estetyki pojęcie „artysta” jest węższe niż pojęcie „twórca”. Artysta to człowiek wytwarzający dzieła sztuki. Twórczość natomiast posiada znaczenie szersze. Mówimy np. o twórczości naukowej, o twórcach kultury, o twórczej postawie w odniesieniu do życia. Pojęcie twórczości nie było znane w starożytności ani w średniowieczu. Pojawiło się dopiero w XIX wieku, kiedy twórca stał się synonimem artysty, a współcześnie zakres tego pojęcia stał się niezwykle szeroki .
W obecnej myśli estetycznej słowo „twórca” nie jest zbytnio popularne, ponieważ nie odnosi się już tylko do osób nielicznych, posiadających nieprzeciętne zdolności i raczej traci charakter czegoś wzniosłego, rozciągając się na szerokie rzesze tzw. twórców kultury .
Punktem wyjścia rozważań nad zagadnieniami, którymi zajmuje się estetyka jest pojęcie sytuacji estetycznej. Podstawowymi elementami tej sytuacji są: twórca, dzieło sztuki, odbiorca oraz wartość estetyczna, która wiąże trzy wcześniejsze elementy w jednolitą całość. Estetyka stara się tłumaczyć zależności zachodzące między wymienionymi wyżej czynnikami .
W procesie twórczym można zasadniczo wyróżnić dwie fazy: przeżyciową, której skutkiem jest koncepcja zamierzonego dzieła oraz fazę realizacyjną, której efektem jest gotowe dzieło. Proces twórczy ma istotny związek z niepowtarzalną osobowością twórcy. Właściwościami twórczego umysłu, zdolnego do podjęcia działalności artystycznej, są: umiejętność dotarcia do własnych, oryginalnych wizji oraz uzdolnienia, których udanym rezultatem jest wytworzone dzieło, trwałe i odmienne od dotychczas istniejących .
Wśród nowych odmian sztuki, jakie współcześnie powstają, można spotkać wytwory, których główną cechą nie jest trwałość, lecz oddziaływanie na odbiorcę .
Istnieje pogląd, że artysta tworzy w swoim życiu tylko jedno dzieło, a kolejne wytwory są jakby jego dopowiedzeniami. Zdarza się jednak, że artyści posiadają bardzo bogatą i zróżnicowaną osobowość twórczą, która przejawia się w różny sposób w kolejnych okresach ich życia i twórczości .
Człowiek nie zawsze ceni najbardziej te wartości, które umiałby, dzięki swoim uzdolnieniom, najlepiej realizować. Dlatego ważną rzeczą jest uświadomienie sobie, że do bycia artystą nie wystarczą same zdolności, ani same warunki sprzyjające twórczości. Istnieją tzw. zmarnowane talenty, gdy człowiek znalazł się w warunkach niesprzyjających rozwijaniu uzdolnień oraz tzw. talenty pozorne, gdy pomimo dobrych warunków, nie można z nich skorzystać, z powodu braku prawdziwego talentu .
Mianem osobowości podstawowej człowieka określa się zespół względnie stałych czynników, kształtowanych w ciągu życia i związanych z indywidualnością osoby ludzkiej . Związek tej osobowości podstawowej z osobowością twórczą może mieć różne odmiany. Kiedy autentyczne przeżycia artysty stają się materią jego twórczości, istnieje możliwość poznania go jako realnego człowieka. Zdarza się jednak i tak, że osobowość podstawowa nie przejawia się wprost i bezpośrednio w procesie twórczym. Wtedy nie możemy nic powiedzieć o artyście jako człowieku, pomimo tego, że znamy jego dzieła. Decydującą rolę w tym względzie posiadają motywy twórczości .
Temat uwarunkowań, mających wpływ na twórczość, jest bardzo złożony i można wyróżnić wiele motywów, jakim może poddawać się artysta. Najogólniej motywy twórczości dzielimy na te, które tkwią w obiektywnym świecie oraz w podstawowych tendencjach osobowości człowieka. Istnieją ponadto motywy przyporządkowane podstawowym celom twórczości i niepodporządkowane .
Artysta podejmujący wykonanie dzieła sztuki ma na uwadze przede wszystkim samo dzieło. Pragnie mu nadać najwyższą możliwą doskonałość. Po drugie ma wzgląd na samego siebie, czyli na pragnienie wyrażenia swoich przekonań czy przeżyć. Trzeci motyw to wzgląd na odbiorcę. Artysta chce, aby jego dzieło było poprawnie zrozumiane i przyjęte. Do motywów nieprzyporządkowanych aktywności twórczej zaliczamy względy ekonomiczne, chęć zdobycia sławy, pozycji życiowej itp. Stają się one niekiedy dodatkowym motorem uaktywniającym uzdolnienia twórcze .
Wśród uwarunkowań twórczości tkwiących w sposobie ujmowania świata wyłaniają się dwa podstawowe względy. Pierwszym z nich jest dostrzeżenie w świecie braków i niedoskonałości oraz przekonanie, że możliwe jest ich usunięcie. Twórcza postawa polega tutaj na wytworzeniu nowego przedmiotu lub stanu rzeczy, który usunie istniejącą niedoskonałość. Drugim motywem jest przekonanie o zasadniczej niedoskonałości świata jako niedostosowanego do człowieka. Działanie twórcze polega wówczas na rozszerzeniu wiedzy o świecie albo próbie stworzenia nowej rzeczywistości, która lepiej zaspokajałaby potrzeby psychiczne człowieka .
Sam fakt podjęcia przez artystę twórczości zawiera już w sobie intencję, aby wejść w kontakt z odbiorcą. Istotą związku pomiędzy artystą i odbiorcą jest fakt ich współistnienia w tej samej epoce oraz oddziaływanie na wyobraźnię i sposób widzenia rzeczywistości przez odbiorcę. Jednak nie tylko artysta kształtuje wrażliwość estetyczną odbiorcy, jego uczucia i fantazję, lecz także odbiorca oddziaływuje na artystę; w sposób pozytywny – sugerując mu nowe drogi rozwoju bądź negatywnie – wciągając go w ślepe uleganie modzie i sztuczne dostosowywanie się do gustów i zapotrzebowań społecznych .
Biorąc pod uwagę poziom kultury estetycznej można wyróżnić trzy kategorie odbiorców dzieł artysty: znawców sztuki, miłośników sztuki oraz odbiorców „nieprzygotowanych”, naiwnych .
Rozpatrując stosunek osobowości twórczej artysty do jego dzieła można mówić o artystach „ukrytych” w dziele oraz „wyeksponowanych”. Poprzez ukrycie samego siebie w swoim dziele, artysta uwydatnia sprawy, które najbardziej go dotyczą. Nie chodzi tu o jego życiowe kłopoty, ale o sprawy ogólnoludzkie. Artysta, świadom tego, co się dzieje w świecie, wyraża w dziele nie swoje własne doznania, lecz pewien typ doznań właściwych współczesnemu człowiekowi. Drugi rodzaj odnoszenia się artysty do swojego dzieła polega na sugerowaniu odbiorcom własnego sposobu odczuwania, na eksponowaniu własnej osobowości artystycznej oraz na ukazywaniu siebie jako osoby realizującej określoną wartość estetyczną .
Osobowości twórcze artystów charakteryzuje ogromna różnorodność. Są wśród nich artyści wielcy, tworzący dzieła o szerokim zasięgu oddziaływania, przeznaczone dla całej ludzkości. Są również artyści „przeciętni” – mniejszego formatu, tworzący dzieła niezbyt wielkie, ale potrzebne, przemawiające do pewnych kręgów osób .
Inny podział typów twórczości:
- twórczość profesjonalna; twórca kierujący się refleksją,
- twórczość naiwna; twórca kierujący się ekspresją,
- twórczość ludowa; twórca kierujący się intuicją,
- twórczość amatorska; twórca kierujący się realizacją.
Każdy z wymienionych typów twórców występuje w obrębie innej sytuacji estetycznej, posiada inne oczekiwania wobec odbiorców i ma odmienny stosunek do swego dzieła .
Podsumowując, przedstawioną w skrócie koncepcję twórczości artystycznej, stwierdzić należy, że świat artysty nie jest odrębny od świata człowieka nie będącego artystą, lecz artysta zajmuje wobec tego, co ludzkie postawę zaostrzoną, a nawet skrajnie radykalną .

Przykłady
Ascanio Condivi w „Życiorysie Michała Anioła” pisze o jego zamiłowaniu do piękna natury, z której czerpał natchnienia malarskie. „Nie tylko kochał on piękno ludzkie, lecz w ogóle każdą rzecz piękną; pięknego konia i pięknego psa, piękny kraj, piękną roślinę, górę czy las, i każdą okolicę, i rzecz piękną i rzadką w swoim rodzaju, uwielbiając to wszystko z przedziwnym uczuciem; w ten sposób zbierał, gdzie mógł, piękno natury, jako pszczoły zbierają miód z kwiatów posługując się nim w swoich pracach; jako to robili zawsze wszyscy, którzy w malarstwie mieli jakiś rozgłos” . Wspomniany autor podkreśla również fakt, że w swojej twórczości Michał Anioł nie był nastawiony na gromadzenie pieniędzy i zadowalał się tym, co było konieczne do przyzwoitego życia .
Leonardo Da Vinci w „Pismach wybranych” daje zalecenia malarzom, którzy chcą, aby ich dzieła były liczne i dobre oraz przynosiły zaszczyt i pożytek. Zachęca ich, aby opierali praktyczną wprawę na podstawie, jaką jest dokładna znajomość przyrody .
Friedrich Wilhelm Joseph Schelling w „Filozofii sztuki” odróżnia geniusz od talentu, a odnosząc je do sztuki, pisze: „Każde prawdziwe dzieło sztuki jest dziełem absolutnie koniecznym; takie, które równie dobrze mogłoby być lub nie być, nie zasługuje na tę nazwę” . Dopowiada również, że artysta powinien odsłonić wnętrze natury, a w szczególności jej najgodniejszego przedmiotu, jakim jest postać ludzka. Nie może poprzestać na jej zwyczajnym widoku, ale wydobyć głębiej ukrytą prawdę .
Georg Wilhelm Friedrich Hegel w swoich „Wykładach o estetyce” wypowiada się również na temat geniuszu, który jest konieczny do osiągnięcia prawdziwej doskonałości. Ponadto zaleca artyście, że „musi być nie tylko człowiekiem, który już dużo widział na świecie i zapoznał się z jego zewnętrznymi i wewnętrznymi zjawiskami, ale i kimś, kto w swej własnej duszy przeżył wiele rzeczy wielkich i wzniosłych, kto w swym własnym sercu doświadczył głębokich wstrząsów i burz, słowem, musi być kimś, kto dużo przebył i przeżył, zanim potrafił prawdziwe głębokie tajniki życia przetworzyć w konkretne zjawiska. Dlatego też geniusz może przejawiać się już w młodych latach artysty, ale dopiero późniejszy wiek i starość mogą rzetelną dojrzałość dzieła sztuki doprowadzić do doskonałości” .
Zdaniem Tomasza Manna istnieją artyści, których imiona wiążą się nierozerwalnie i niemal identyfikują z jednym dziełem, w którym całkowicie się wypowiedzieli (np. Cervantes – to Don Kichot). Ale są również inni, dla których jedno dzieło jest tylko fragmentem większej całości, dzieła całego życia .
Pablo Picasso, mówiąc o odbiorcach sztuki, stwierdza, że widz nie może przeżyć jego obrazu tak, jak on go przeżył, gdyż nie jest możliwe wniknąć w myśli i pragnienia artysty, w jego sny i instynkty . Zauważając, że wszyscy chcą zrozumieć malarstwo, Picasso zadaje pytania: „Dlaczego nikt nie próbuje zrozumieć śpiewu ptaków? Dlaczego kocha się noc, kwiat, wszystko, co otacza człowieka, nie próbując tego zrozumieć? Ale chce się zrozumieć malarstwo” .
Artystom, mimo wszystko, zależy na odbiorcach ich dzieł. Tadeusz Brzozowski wyraża pragnienie, żeby jego obrazy działały nie tylko estetycznie, ale pobudzały również intelekt, a także wolę odbiorcy do jakiegoś dobra .
Bogusław Schaeffer twierdzi, że każda epoka ma własną estetykę, pojęcie piękna i kryteria wartości. Zgłasza postulat, aby wyodrębnić osobną naukę, która zajmowałaby się estetyczną, ekspresyjną i techniczną oceną sztuki . Dowodzi on, że sztuka jest dla większości ludzi dodatkiem do życia, jakby jego przyozdobieniem czy formą luksusu. Uznaje, iż sztuka może istnieć bez odbiorców. Argumentuje to twierdzenie analogią do świata przyrody, w którym góry lub kwiaty są piękne niezależnie od tego, czy je podziwiamy czy nie. Człowiek zbliżający się do sztuki nie może więc utrzymywać, że ta bez niego byłaby niczym. Owszem, nie można ludziom odmówić prawa do estetycznej konsumpcji dzieł sztuki, ale zachwyt współczesnego człowieka nad sztuką powstałą w przeszłości jest zachwytem wtórnym i w niczym nie przyda się jej twórcy. Ów zachwyt przydałby się artyście wówczas, gdy tworzył swoje dzieło. Być może skłoniłby go do stworzenia większej ilości arcydzieł. Sztuce brakuje świadectw jej współczesnych, świadectw przede wszystkim tych, którzy ją tworzą, a nie odbiorców .
Reasumując, należy stwierdzić, że w każdej dziedzinie życia człowiek może być twórczy. Do kształtowania twórczych postaw może przyczynić się sztuka, nie tylko, jeśli jest tworzona, ale również, jeśli jest przeżywana i rozumiana.