Fizyczne i psychiczne cechy okresów rozwojowych człowieka od narodzin po śmierć

„(…) Dziecko ukazuje to, o czym świat każe nam zapominać:
ukazuje nam cud życia tego wszystkiego, co żyje”
Phil Bosmans



FIZYCZNE I PSYCHICZNE CECHY OKRESÓW ROZWOJOWYCH CZŁOWIEKA



1. WSTĘP.

Dziecko nie jest miniaturą dorosłego człowieka. Jego organizm – poszczególne narządy, tkanki – porównaniu z narządami i tkankami ustroju dorosłego, cechuje wiele różnic zarówno o charakterze ilościowym, jak i jakościowym.
W rozwoju człowiek wyróżnia się trzy główne stadia rozwoju: dojrzewanie, wiek dorosły i starzenie, które przebiega pod wpływem czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Niemniej jednak rozwój organizmu ludzkiego jest procesem nieprzerwanym, który przebiega w ciągu całego życia, jest więc procesem, który obejmuje wszystkie zmiany zachodzące w życiu osobniczym od chwili poczęcia do śmierci.
Tabela 1. Okresy życia człowieka

Stadium Okres Charakterystyka
Zarodek od zapłodnienia do końca 8 tygodnia rozwój od jednokomórkowej zygoty do zarodka o długości ok. 30mm i masie ok. 1kg posiadającego zawiązki wszystkich narządów
Płód Od początku 9 tygodnia do urodzenia Okres szybkiego wzrostu, morfogenezy i różnicowania komórkowego; procesy te prowadzą do wykształcenia się samodzielnego organizmu.
Noworodek Od urodzenia do 4 tygodnia życia Fizjologiczne przystosowanie do niezależnego życia: samodzielnie oddycha, trawienie pokarmu oraz wydalanie zbędnych produktów przemiany materii; konieczne modyfikacje w układzie krążenia
Niemowlę Od końca 4 tygodnia do 2 roku życia (uważa się też, że opanowanie umiejętności chodzenia wyznacza koniec tego okresu) Szybki wzrost; zaczynają wyrzynać zęby mleczne, rozwija się system nerwowy(= mielinizacja), umożliwiając koordynację ruchową; początek rozwoju mowy
Dziecko Od ukończenia 2 lat do początku okresu dojrzewania Szybki wzrost, zęby mleczne są zastępowane stałymi rozwój koordynacji nerwowej-mięśniowej; rozwój mowy i innych zdolności intelektualnych
Wiek młodzieńczy Od początku okresu dojrzewania (11-14lat) do osiągnięcia dojrzałości Wyraźnie przyspieszenia wzrostu(=skok pokwitanowy); rozwój pierwszo- i drugorzędnych cech płciowych; rozwój zdolności ruchowych i intelektualnych; psychologiczne zmiany związane z dojrzewaniem
Dojrzałość Od zakończenia okresu dojrzewania (ok. 20lat)do wieku ok.40 lat Szczyt fizycznego rozwoju: czas odpowiedzialnych decyzji (małżeństwo, obowiązki rodzicielskie zdobycie pozycji zawodowej); powyżej 30 roku życia rozpoczynają się fizjologiczne zmiany związane z procesem starzenia się
Wiek średni Od 40 do 65 lat Trwają fizjologiczne procesy starzenia prowadzące do menopauzy u kobiety i fizycznych zmian u obu płci; okres w którym zaczynamy akceptować nieruchomość własnego przemijania
Starość Od 65 lat do śmierci Postępują fizjologiczne procesy starzenia utrzymanie homeostazy w obliczu stresu staje się szczególne trudne; śmierć często następuje w wyniku załamania się czynności układu sercowo- naczyniowego lub immunologicznego
Salomon- Berg- Martin – Villee. Biologia, Mulico, Warszawa 1996; str. 1086
W czasie rozwoju człowieka tempo wzrostu narządów wewnętrznych bywa bardzo różne co obrazuje rycina 1

W życiu jednostkowym dokonuje się rozwój wieku funkcji. W miarę jak dorastamy podstawowe mechanizmy regulacji zachowania ulegają doskonaleniu, czemu towarzyszą zachodzące w sposób systematyczny zmiany zachowania.
Wielu autorów przyjmuje rozmaite kryteria wyróżnienie okresów rozwojowych.
Bardzo skomplikowane i zgoła metafizyczne kryteria przyjmowała Charlotte Buhler, która brała pod uwagę z jednej strony przewagę u dziecka bądź subiektywnego, bądź obiektywnego stosunku do rzeczywistości, z drugiej zaś – dziedziny rozwoju(panowania nad sytuacją lub sobą, socjalność, stosunek do przedmiotów i inne. Wyróżniała ona:
• fazę I - pierwszy rok życia
• fazę II - 2-4 rok życia
• fazę III- 5-8 rok życia
• fazę IV- 9-13 rok życia
• fazę V 14-19 rok życia
Niemniej skomplikowana jest charakterystyka okresów rozwojowych dawana przez A. Gesella, który wyróżniał 6 okresów rozwojowych (łącznie z życiem płodowym) a obrębie tych okresów charakteryzował poziom „dojrzałości”:
• stadium embrionalne od 0- 8 tygodnia,
• stadium płodowe od 8 -40 tygodnia,
stadium płodowe od urodzenia do 2 lat,
• wiek przedszkolny od 2- 5 lat,
• wiek szkolny od 5- 12 lat,
• adolescencja od 12-20 (24) lat
O. Kroh wyróżnił:
• wczesne dzieciństwo od urodzenia do 3 – 4 lat
• lata szkolne od 3 – 4 do 12 – 13 lat
• dojrzewanie od 12 – 13 roku życia
W Polsce ST. Batey wyodrębnił okresy i fazy rozwojowe:
• okres niemowlęcy – pierwszy rok życia,
• okres dziecięctwa:
faza pierwsza od roku do 3 lat
faza druga(= przedszkolna) od 3 do 7 lat,
faza trzecia(= szkolna) od 7 do około 13 lat,
• okres dojrzewania:
przedpokwitanie od 13 do 14 roku życia,
pokwitanie (=faza pubertalna) od 14 do 17 roku życia
wiek młodzieńczy (=adolescencja) od 18 do 20 (24) roku życia
S.Szuman wyróżnia trzy okresy:
• pierwszy dziecięctwo(= wiek przedszkolny): od urodzenia do 7 lat
- niemowlęctwo od urodzenia do 9 miesięcy,
- drugi rok życia od 9 m-cy do 2 lat
- wiek przedszkolny od 3 roku życia do 7 lat
• drugi dziecięctwo ( wiek szkoły powszechnej od 7 do 14 roku życia
• trzeci wiek dojrzewania i wiek młodzieńczy od 14 do 21 roku życia
Uwzględniając zmiany anatomiczno- fizjologiczne, jakie zachodzą od poczęcia do śmierci, charakterystykę fizycznych zmian, jakie zachodzą w naszym życiu, przedstawię w oparciu o podział dokonany na początku pracy.

2. CHARAKTERYSTYKA OKRESÓW ROZWOJOWYCH CZŁOWIEKA. ROZWÓJ PRENATALNY

A) Zapłodnienie
Zapłodnienie polega na połączeniu plemnika i komórki jajowej, w wyniku, czego powstaje zygota. Spełnia ono potrójną rolę:
- przywraca podwójną liczbę chromosomów w wyniku fuzji haploidalnych zestawów chromosomowych obu gamet,
- warunkuje przyszłą płeć potomstwa,
- stymuluje w komórce jajowej reakcje zapoczątkowujące procesy rozwojowe.

B) Bruzdkowanie
Pomimo pozornie nieskomplikowanej struktury zygota ma ogromny potencjał rozwojowy i jest zdolna do wytwarzania wszystkich typów komórek w pełni ukształtowanego osobnika. Wkrótce po zapłodnieniu w zygocie następuje seria szybkich podziałów mitotycznych (=bruzdkowanie). Podczas bruzdkowania komórki nie rosną, a zasadniczym efektem tego procesu jest podział zygoty na szereg małych komórek, które służą jako podstawowe elementy budulcowe zarodka. Małe rozmiary pozwalają im stosukowo łatwo przemieszczać się i tworzyć konfiguracje konieczne na dalszych etapach rozwoju. Bruzdkowanie zachodzi jajowodzie. W ciągu 24 godzin zygota ludzka staje się dwukomórkowym zarodkiem i przemieszcza się wzdłuż jajowodu dzięki ruchom nabłonka migawkowego oraz skurczą mięśni jajowodu. Zarodek dociera do macicy w stadium moruli ( rycina 2). Ryc. 2 Implantacja i rozwój wczesnego stadium zarodka ludzkiego:
-około 7 dni po zapłodnieniu blastkownica wędruje do właściwego miejsca w ścianie macicy i zagnieżdża się.
Około 25 dnia układ krwionośny matki zaczyna zaopatrywać zarodek w tlen i substancję odżywcze i tlen.
Proces implantacji zostaje zakończony dziewiątego dnia rozwoju, natomiast w drugim i trzecim tygodniu rozwoju zachodzi gastrulacja.
C) Gastrulacja
Gastrulacja prowadzi do powstania tworu trójwastrowgo, zwanego gastrulą. Stanowi pierwszy i zasadniczy etap przekształcenia się bruzdkującego jaja w uformowany już zarodek. W trakcie gastrulacji komórki układają się w listki zarodkowe tworzące warstwę ektodermy, entodermy i mezodermy, z których w procesie orogenezy wykształcają się narządy i układy.
D) Ortogeneza
Początkiem ortogenezy jest rozwój układu nerwowego. W tym czasie zaczyna się tworzyć struna grzbietowy, której rozwój indukuje powstanie płytki nerwowej. Równolegle z rozwojem cewki nerwowej w piątym tygodniu rozwoju formują się przodomózgowia, śródmózgowie i tyłomózgowie. Około tygodnia później z rosnącego przodomózgowia wyłaniają się zaczątki półkul mózgowych. W pierwszym miesiącu rozwoju formuje się i zaczyna bić serce, z częstością około 60 razy na minutę.
Początkowo położenie serca jest odwrotnie do późniejszego; krew żylna dociera do jego dolnej części. W miarę rozwoju serca przemieszcza się i ostatecznie przedsionki znajdujące się powyżej komór. W rejonie gardzieli tworzą się kieszenie gardzieli, rowki skrzelowe i łuki skrzelowe. Na dnie gardzieli tworzy się pierwotna tchawica, która daje początek zawiązkom płuc. Rozwijają się uchyłki przewodu pokarmowego, z których powstaje wątroba, pęcherzyk żółciowy i trzustka. Pod koniec pierwszego miesiąca różnicują się zawiązki dolnych i górnych kończyn. W drugim miesiącu ciąży zachodzi dalszy rozwój narządów, rozwijają się mięśnie i zarodek zyskuje zdolności ruchów. Impulsy wysyłane z mózgu zaczynają regulować funkcję niektórych narządów i kształtują się pierwsze proste reakcję odruchowe. Od trzeciego miesiąca rozwoju począwszy rozwijający się zarodek określa się jako płód.
E) Rozwój płodowy
Pod koniec pierwszy trzech miesięcy płód ma już wygląd miniaturowego człowieka. Różnicują się i uwidaczniają zewnętrzne narządy płciowe, uszy i oczy zajmują niemal ostateczną pozycję. Niektóre części szkieletu stają się wyrażane, a struna grzbietowa zastępuje rozwijający się kręgosłup. Ruchy oddechowe pompują płyn owodniowy do płuc, dostrzegalne są ruchy ssące. Pod koniec trzeciego miesiąca płód waży o 14g.. W szesnastym tygodniu ciąży ruchu płodu są już często odczuwalne przez matkę, jednak odbiera ona jedynie najbardziej gwałtowne i silne poruszenie dziecka. Wprowadzenie ultrasonografie w latach siedemdziesiątych pozwoliło na obserwację płodu w środowisku śródmaciczynym.
De Vries, Visser i Prechtl ( 1984) wyróżniali i opisywali piętnaście schematów ruchowych u piętnastotygodniowego płodu. Wśród nich znajdowały ruchy oddechowe złożone z powtarzających się cykli pobierania i wydalania płynu owodniowego, przeciąganie się obroty oraz pojawiające się nieco później ssanie kciuka. Te wymagające wysokiego stopnia koordynacji schematy ruchowe płód wykształca w okresie przebywania w środowisku redukcyjnym działanie siły ciążenia. Zjawiska podobieństwa między formami aktywności płodu a wzorami zachowań po urodzeniu, wyraźne w przypadku ruchów oddechowych, nazwane zostało efektem oczekiwań. Ruchy płodu stanowią przygotowaniu do rozwoju późniejszych funkcji życiowych. Na początku szóstego miesiąca skóra ma pomarszczony wygląd, być może, dlatego, że rośnie szybciej niż położną głębiej tkanka łączna. W siódmym miesiącu szybko rozwija się półkule mózgowe i pojawiają się zwoje. Widoczne są odruchy chwytania i ssania. Większość ciał okryta jest puszystym owłosieniem zwanym lanugo, zrzuca zazwyczaj jeszcze przed narodzeniem. W ostatnich miesiącu życia płodowego skóra pokrywa ochronna substancja, zwana werniks, a na skórze głowy wyrastają włosy. W chwili przyjścia na świat dziecko waży ok. 3000g.
Po 24 tygodniach płód osiąga najwyższy stopień kontroli motorycznej, czego wyrazem są precyzyjne ruchy mimiczne. W miarę rozwoju ruchliwość płodu zostaje ograniczona, gdyż zmniejsza się przestrzeń dostępna w obrębie macicy. Wtedy podstawowym wyrazem aktywności płodu jest cykl snu i czuwania.
Pierwszym odruchem, związanym z postawą (28 tydzień) jest odruch toniczno-szyjny ( =TNR), który polega na wyprostowaniu ręki lub nogi po stronie, w którą zwrócona jest głowa, przy jednoczesnym zginaniu kończyna po przeciwnej stronie ciała. Odruch ten, nazywany postawą szermierza, występuje jeszcze przez osiem miesięcy po urodzeniu. Zakłada się, że preferencję niemowlęcia, jeśli chodzi o stronę zwraca głowy, pozwala przewidywać, czy dziecko będzie praworęczne czy leworęczne. Przyjmuje się, że spontaniczne ruchy płodu służą ćwiczeniu rozwijającego się systemu oraz wpływają na prawidłowe kształtowanie się sylwetki. Aktywność prenatalna może spełniać także funkcję istotne w rozwoju oczu, uszu i innych narządów zmysłów, zapewniając im odbiór sygnałów przed pojęciem właściwych funkcji. Receptory dotykowe, smakowe, węchowe jak również układ wzrokowy przedsionkowy podejmuje swoje funkcje przed 24 tygodniem ciąży. Wydaje się prawdopodobne istnienie zależności między schematami ruchów płodowych a formami zachowań występujących po urodzeniu. De Aires (1984) opisał schematy wykonywania przez 10 tygodniowy płód ruchów ziewania i przeciągania się, które stanowią podstawę utrwalenia tych gestów w późniejszym życiu. Mniej oczywiste wydaje się poszukiwanie kontynuacji wczesnych wzorów aktywności lokomocyjnej w kolejno opanowywanych, sprawnościach. Na tej zasadzie można wiązać pełzanie sześciomiesięcznego niemowlęcia oraz ruchy towarzyszące chodzeniu w postawie wyprostowanej z odruchem „przebierania nogami”, który występuje, gdy podtrzymuje się nowo narodzone dziecko w postawie pionowej. Można jednak doszukiwać się analogii między tym odruchem a ruchami płodu, które chroniły przed przywarciem do ściany macicy (Thelen, 1984).
Obserwacje nad zachowaniami płodu zrewolucjonizowały dotychczasowe spojrzenie na świat rodzącego się dziecka. Możliwe, że do ogólnej bezradności niemowlęcia przyczynia się nagła zmiana środowiska z chwilą narodzin, pierwsze wrażenie związane z ciężarem własnego ciała, szybki wzrost, nowe możliwości w zakresie kontroli ruchowej związane ze spostrzeganiem wzrokowym.
Okres życia śródmacicznego efektywnie przygotowuje dziecko do samodzielnego życia zarówno poprzez nabywanie umiejętności motorycznych, jak i kształtowanie wczesnych zdolności percepcyjnych.


3)ROZWÓJ MOTORYCZNY CZŁOWIEKA W PROCESIE ONTOGENEZY
Przemiany zachodzące w motoryczności ludzkiej postępują od wręcz rozbrajającej niezdarności noworodka i niemowlęcia, poprzez coraz bardziej sprawne i celowe ruchy dziecka, w pełni ukształtowane, ale dość schematyczne czynności osoby dorosłej, aż do nieuchronnego, wstecznego ubóstwa ruchowego starca. Człowiek rodzi się jako jednostka szczególnie nieporadna, która bez opieki osób dorosłych nie jest zdolna do przetrwania.
E.B.Hurlock ( „Rozwój dziecka” Wyd. PWN. Warszawa 1985r.) wskazuje, jakie są powody, które sprawiają, że właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem są psychologicznie i społecznie ważne:
- ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia psychicznego i fizycznego,
- dzieci mogą wyładowywać posiadaną w nadmiarze energię i przez to lepiej znoszą napięcia i frustracje (=katartyczna rola ćwiczeń),
- dobry rozwój ruchowy dziecka daje mu poczucie pewności, zadowolenia i własnej adekwatności,
- lepsza kontrola motoryczna i umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku indywidualną rozrywkę,
- właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, a nawet umożliwia dziecku zajmowanie roli przywódcy grupy,
- dziecko ruchowo sprawne ma większe szanse na poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę pojęcia własnego „ja”.
W procesach sterowania ruchami człowieka bardzo ważną rolę odgrywa układ nerwowy.
Ruchy dziecka sterowanie są najpierw przez jądra podkorowe, a później przede wszystkim przez ciało prążkowane kresomózgowia. W dalszej kolejności funkcje kierowania przenoszą się do dróg piramidowych oraz innych ośrodków korowych. Równocześnie, więc ze zmniejszaniem się znaczenia ośrodków podkorowych stopniowo doskonalą swoją strukturę i funkcje odpowiednie ośrodki ruchowe w korze mózgowej, (Spionek 1969; Sadowisk, Chmurzyński „Zaburzenia psychoruchowe rozwoju dziecka” Wyd. PIWN W-wa 1969r.;
„Zarys biologii, anatomii i fizjologii człowieka” Wyd. PWN W-wa 1989)
W obrębie zmian zachodzących w obwodowym układzie nerwowym na uwagę zasługują procesy mielinizacji włókien oraz inerwacji mięśni.
Mielinizacja polega na tworzeniu na skonach neuronów osłonki mielinowej wytwarzanej przez komórki Schwanna. Osłonka mielinowa jest naturalnym izolatorem włókien nerwowych przewodzących impulsy do mięśni. Proces ten zapobiega przenoszeniu się stanu pobudzenia na komórki sąsiednie. Milinizacja poprawia, więc szybkość przewodnictwa nerwowego oraz ogranicza zbędne przyruchy.
Proces motoryczny zależy również od zjawiska stopniowej inerwacji mięśni, która warunkuje uruchomienie impulsu nerwowego po drogach domięśniowych, co ma istotny wpływ na koordynację nerwowo-mięśniową i odgrywa decydującą rolę w opanowaniu przez dziecko poszczególnych czynności. Inerwacja kończy się około 6 roku życia i w dużej mierze warunkuje możliwość opanowania podstawowych czynności manualnych, manualnych, więc określa osiągnięcie przez dziecko etapu dojrzałości szkolnej (Demel, Skład
„Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów” Wyd. PWN W-wa 1970r.)
Na podstawie analizy dotychczasowego dorobku o motoryczności autorzy M.Demel i A. Skład (1970) sformułowali dekalog zasad rządzących rozwojem motorycznym człowieka:
• rozwój ruchów przebiega od reakcji ogólnych do specyficznych (aktywność zgeneralizowania poprzedza aktywność zlokalizowana),
• rozwój ruchów przebiega według następstw ceflokaudalnego (stopniowe zstępowanie od głowy ku innym częściom ciała),
• rozwój ruchów przebiega według następstwa proksimodalnego- odśrodkowego (stopniowo postępując od osi głównej ku innym częściom ciała)
• rozwój ruchów przebiega według następstwa cefalokaugalnego ( stopniowe postępując od osi głównej ku innym częścią ciała (rycina 5),
• rozwój ruchów przebiega od ruchów symetrycznych do asymetrycznych,
• łatwiejsze i wcześniejsze są ruch cykliczne niż acykliczne,
• rozwój motoryczny polega na wiązaniu sfery czuciowej ( sensorycznej) ze sferą ruchową (motoryczną)
• rozwój ruchowy polega na stopniowym opanowaniu ruchów i wdrażaniu ich do kontroli
• rozwój ruchów biegnie ku ich interioryzacji, u wywnętrzaniu i intelektualizacji,
• ruch odbywa się na zasadzie asocjacji i dysocjacji, syntezy, i analizy,
• rozwój motoryczny wspierany jest najpierw przez proprioreceptory i tangoreceptory, później przez telereceptory.
Proces rozwoju i dojrzewania układu nerwowego określa możliwość opanowania przez dziecko sprawności ruchowych. Dopóki układ nerwowy i mięśnie dziecka nie są dobrze rozwinięte, nie są dobrze rozwinięte, nie mogą również dać bardziej trwałego efektu.



WIEK NOWORODKOWY- NIEMOWLĘCY
A) FIZYCZNY ROZWÓJ DZIECKA W PIERWSZYM ROKU ŻYCIA

Noworodkiem donoszonym nazywamy dziecko urodzone po upływie 270 dni od chwili zapłodnienia. Przeciętna waga donoszonego noworodka waha się 2800 do 3500g. a długość około 50 - 52 cm. Proporcje ciała noworodka są odmienne od proporcji ciała dzieci starszych; głowa jego i wielkość jego mózgu jest stosunkowo duża, twarz stosunkowo mała, tułów długi a kończyny krótkie.
Układ kostny noworodka nie osiągnął jeszcze swoje ostatecznej postaci, ma w znacznej mierze budowę włóknisto-chrząstkową, zawiera niewielką ilość soli mineralnych. Na sklepieniu czaszki, w miejscu zetknięcia się kości ciemieniowych i czołowej znajduje się ciemiączka duże (=przestrzeń wypełniona miękką tkanką włóknistą), natomiast w miejscu połączenia kości ciemieniowych z potyliczną położone jest ciemiączko małe. Obydwa ciemiączka mają duże znaczenie dla rozwoju czaszki. W miarę wzrostu czaszki niemowlęcia szwy i ciemiączka kostnieją i zarastają (szwy – połączenia kości czaszki: wieńcowe- kość czołowa z ciemieniowymi, strzałowymi- dwie kości ciemieniowe, węgłowe- kości ciemieniowe z potyliczną).Ciemiączko małe zarasta w pierwszym kwartale życia, a ciemiączko duże okoo15 miesiąca.
Układ nerwowy. Waga mózgu noworodka w stosunku do wagi ciała jest duża w ciągu pierwszego roku życia zwiększa się jednak więcej niż dwukrotnie (średnia waga mózgu noworodka wynosi 380g, dziecka dziesięciomiesięcznego około 730g, a półtorarocznego około 985g.). Tkanka mózgowa jest niedostatecznie histogcznie zróżnicowana, wypustki neuronów są słabo wykształcone, a drogi przewodzone niedojrzałe. Jak wykazują badania histologiczne w korze mózgowej niemowlęcia nie mamy do czynienia ze wzrostem liczby komórek, lecz przed wszystkim z nich zmianami jakościowymi.
Układ mięsiniowy. Włókna mięśniowe są cienkie, a siła ich skurczu niewielka, co spowodowane jest faktem, iż układ ten nie jest rozwinięty całkowicie pod względem anatomicznym.
Układ krążenia, skład krwi, przewód pokarmowy, układ moczowy i gruczoły dokrewne. W pierwszym roku życia ulegają licznym przekształceniom, dokonującym się pod wpływem nowego środowiska. Okres „przełomowy” noworodka kończy się z chwilą, kiedy jego organizm przystosowuje się do zmienionych warunków odżywiania, oddychania, wydalania zbędnych produktów przemiany materii, utrzymania stałej temperatury ciała i innych procesów związanych z metabolizmem wewnątrzustrojowym.
Tempo wzrastania niemowlęcia jest wolniejsze niż płodu. Średnio niemowlę przebywa na wadze w ciągu:
I kwartału – 30g dziennie
II kwartału - 20g dziennie
III kwartału- 15g dziennie
IV kwartału- 12g dziennie
Wzrost niemowlęcia odbywa się przede wszystkim przez wzrost tkanki tłuszczowej, muskulatury i kośćca. W czasie wzrastania zmieniają się proporcje ciała niemowlęcia. Powiększenia się obwód klatki piersiowej w stosunku do obwodu głowy, powiększa się twarz i wydłużają się kończyny.
B) ROZWÓJ NIEMOWLĘCIA W I KWARTALE ŻYCIA- ogólna charakterystyka.
Stosunek noworodka do otaczającego świta regulowana jest przede wszystkim w drodze odruchów bezwarunkowych, bezwarunkowych postaw, których leżą ośrodki podkorowe mózgowia.
Odruchy bezwarunkowe możemy podzielić na:
- odruchy wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego, do których między innymi należą:
• Odruch źrenicowy (= zwężenie źrenic oka pod wpływem światła),
• Odruch mrugania (=zamykanie powiek pod wpływem dotknięcia rogówki),
• Krzyk (pierwszy krzyk noworodka jest reakcją bezwarunkową na dopływ powietrza do płuc, dalszy krzyk jest reakcją bezwarunkową na bodźce zewnętrze i wewnętrzne),
• Ssanie, kichanie, kaszel, wydalanie moczu, kału, i inne,
• Oddychanie normalne u noworodka i niemowlęcia, a patologiczne u człowieka dorosłego Np.:
• Odruch Babińskiego- przy podrażnieniu podeszwy stopy u noworodka i niemowlęcia duży palec podnosi się do góry, a u człowieka zdrowego podrażnienie podeszwy stopy powoduje zgięcia wszystkich palców w dół. Dodatni odruch Babińskiego Babińskiego człowieka dorosłego świadczy o patologii ośrodkowego układu nerwowego,
- odruchy występujące tylko u noworodka:
• Odruch chwytny- przy dotknięciu wewnętrznej powierzchni dłoni noworodka, dłoń jego zaciska się
• Odruch toniczno-szyjny-, gdy noworodek leży na wznak i przekręcamy mu głowę w prawa ręka wyprostowuje się, a lewa kurczy, również, gdy noworodkowi podnosi głowę do góry – to kończyny się podnoszą, a przypuszczaniu głowy- kończyny się opuszczają,
• Odruch Moro (= odruch obejmowania) – nagłe szarpnięcia dziecka, silny, hałas, światło wywołują ruch wyprostowany kończyn górnych i zbliżania się do tułowia,
• Odruch oczno- karkowy (= odruch Peipera)- nagłe działanie silnego światła na oko noworodka powoduje cofnięcie główki.
Już w komorze mózgowej dziecka dwu- i trzymiesięcznego tworzą się liczne związki czasowe, a zachowanie jego staje się coraz bardziej złożone. Stwierdzono, że proces myelinizacyji niezakończony w chwili, gdy dziecko przychodzi na świat posuwa się szybko na przód w pierwszych miesiącach jego życia. Najszybciej dojrzewają okolice ruchowe i czuciowe wokół bruzdy centralnej, później tylne partie kory mózgowej, wreszcie okolice skroniowe. Kolejność tworzenia się odruchów warunkowych dziecka w pierwszych miesiącach jego życia w zależności od receptora, na który działa bodziec warunkowy, przedstawia się w świetle eksperymentalnych badań Kastkina następująco:
• Najpierw wytwarzają się odruchy warunkowe, przez których tworzeniu działano bodźcami warunkowymi na receptory przedsionkowe,
• W dalszej kolejności wytwarza się te odruchy, do których wytworzenia użyto bodźców działających na receptor słuchowy, później wzrokowy i skórny- dotykowy.
Zanim u dziecka wytworzyły się silny i trwały odruch warunkowy, proces warunkowania przechodził przez kilka stadiów:
• Stadium reakcji niespecyficznej – bodziec warunkowy powoduje ogólną reakcję orientalną,
• Stadium zahamowania innych reakcji (ruchów, krzyków i innych).
Istnieją dowody na to,że podstawowe systemy podejmujące funkcję z chwilą urodzenia dziecka lub jeszcze wcześniej. Tuż po urodzeniu dziecko wykazuje preferencję w zakresie dźwięków, smaków, zapachów i obrazów.


FUNKCJONOWANIE ZMYSŁÓW
Wzrok
Zanim niemowlę osiągnie wiek trzech miesięcy, proces akomodacji w soczewkach nie zachodzą prawidłowo, co sprawia,że wzrok dziecka ogniskuje się na długość około 21cm. Tak się składa, że jest dystans dzielący twarz matki od dziecka podczas karmienia. Dziecko zaraz po urodzeniu jest zdolne do odróżniania jednolicie szarej powierzchni od powierzchni pokrytej biało czarnymi pasami o szerokości 2,5cm. Przesuwanie tych pasów dostarcza danych o możliwościach wzrokowych różnicowania obiektów na tym etapie rozwoju. Wiadomo również ,że dziecko od początku rozróżnia barwy i prawdopodobnie spostrzega przestrzeń jako trójwymiarową , tak jak człowiek dorosły, lecz nie daltonista ( daltonizm = choroba dziedziczna, dziedziczona wraz z chromosomem płci –X ). Widzenie stereoskopowe - binokularne rozwija się przede 13 tygodniem, dlatego noworodek nie dostrzega głębi. Częściowo winę za to ponosi niedoskonałość procesu konwergencji (=kierowanie obu osi wzrokowych ma przedmiot- im bliżej znajduje się obiekty, tym kąt konwergencji jest większy), a częściowe zmiany zachodzące w pierwszych tygodniach w soczewce, które odprowadzają do równoległego ustawienia obu osi wzrokowych. Winne jest też „dostrajanie się” obszaru kory wzrokowej do uzyskiwania spójnej informacji na podstawie sygnałów przysłanych z obu oczu (=widzenia binokularnego). Prowadzone badania wykazały, że dla prawidłowego widzenia binokularnego szczególne znaczenie mają wczesne doświadczenia związane z odbiorem bodźców wzrokowych. Istnieje ograniczony okres wrażliwości, w którym komórki układu wzrokowego uczestniczące w widzeniu binokularnym pod wpływem odpieranych impulsów wzrokowych, mogą pomyślnie przejść okres „dostrajania się”.
U niemowlęcia ruchy gałek ocznych odbywają się w podobny sposób jak u dorosłego. Przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt towarzyszą tak zwane ruchy kaskadowe. Początkowo oczy niemowlęcia wykonują serię sakkadowych, jeżeli chce ono skupić wzrok na nowym obiekcie. Płynność mniej więcej pojawia się wieku dwóch miesięcy. Badania nad percepcją wzrokową niemowląt prowadził Atkinson i Braddick (1989)
Słuch
Układ słuchowy podejmuje swoje funkcje jeszcze przed narodzinami dziecka. Ucho wewnętrzne osiąga swój kształt typowy dla człowieka dorosłego przed dwudziestym tygodniem ciąży, ucho środkowe, odpowiedzialne za przewodzenie dźwięku- przed trzydziestym siódmym tygodniem ciąży, chociaż jego rozmiary kształt zmieniają się aż do osiągnięcia wieku dorosłego, podczas, gdy ucho wewnętrzne osiąga właściwą wielkość w dziewiątym roku życia. Wydaje się oczywiste, iż dziecko przed urodzeniem zapoznaje się ze światem Dźwięków, chociaż ze względu na wypełnienie ucha środkowego płynem owodniowym, świat ten zacznie różnić się od tego, w którym będzie żyło po narodzinach. Do płodu dociera głos matki od głosu innej kobiety(De Casper, Fifer,1980).
Smak i powonienie
Niemowlęta wykazują samą awersję do gorczycy jak ludzie dorośli, wykazują wyraźne zadowolenie przy smaku słodkim (Steiner, 1976). W podobny sposób niemowlęta reagująca zapachy przyjemne (czekolada, mleko) i przykre (nieświeże jajka). W 1975 roku MaFarlane udowodnił, że sześciodniowe niemowlę rozpoznaje zapach matki.
Metody badania percepcji niemowląt
Stwierdzenie, że niemowlęta wykazuje preferencje przy wyborze obrazów wzrokowych, sugestie możliwości poddania tego zjawiska badaniom. Robert Fantz(1965) jest pionierem w tej dziedzinie. Opracowana przez niego metoda preferencji wzrokowych przenosiła przełom w rozumieniu świta percepcji niemowląt. Założenie tej metody jest bardzo proste. Dziecku pokazuje się dwa umieszczone w takiej samej odległości, a eksperymentator obserwuje ruch dziecka i mierzy łączny czas skupienia wzroku na danym obiekcie. Badania wykazały, że dzieci są bardziej zainteresowane obrazami wzorzystymi i żywej reagują na obrazy twarzy ludzkiej. Robert Fantz, wielokrotnie eksportował ten sam bodziec (=metoda habituacji), zakładając oswojenie dziecka z widokiem danego obiektu, a dopiero w momencie braku koncentracji dziecka na danym obiekcie prezentował mu inny, co, pozwoliło stwierdzić, że niemowlę dostrzega różnice między tym, co pokazuje mu się po raz pierwszy, a tym, co widział poprzednio. Metoda ta implikuje,że w pamięci dziecka już na bardzo wczesnym etapie rozwoju przechowywane są informacje o odbieranych bodźcach, ponieważ bazuje się w niej na powtórzeniach materiału percepcyjnego, którego znajomość wzrasta z każdą ekspozycją. Obecnie metodę tę stosuje się tylko w badaniach nad spostrzeganiem wzrokowym i funkcjonowaniem słuchu ( Kul, Meltzoff, 19860).
SPOSTRZEGANIE ZŁOŻONYCH CECH OBIEKTU
Stałość wielkości i kształtu obiektu są szczególnie istotnie w zakresie spostrzegania wzrokowego. Piageta zakłada, że warunkiem spostrzegania cech stałości kształtu i wielkości jest osiągnięcie pewnego stopnia koordynacji między wzrokiem a chwytem, co obrazuje powiedzenie o „chwycie jako nauczycielu wzroku”. Odmienny punkt widzenia reprezentuje James Gibbon (1966), który sądzi, że proces percepcji należy patrzeć jako aktywne poszukiwanie informacji, bez zakładania zależności między poszczególnymi zmysłami, w których jeden układ miałby przewagę nad innymi. Każdy ze zmysłów odbiera specyficzny rodzaj informacji, są również informacje, o których nie można powiedzieć, że adresowane są do jednego układu percepcyjnego. Gibson uważał, że percepcja niemowląt ukierunkowana jest na zdobycie orientacji w otaczającej rzeczywistości. Bower (1966) pierwszy pokazał, że zdolność dostrzegania stałości i wielkości obiektów jest rozwinięta już u trzymiesięcznego dziecka. Jego obserwacje potwierdziły badania Slatera (1990).
KORONACJA WZROKOWO – SŁUCHOWA
W 1961 roku Wertheimer pierwszy zwrócił uwagę na występującą u niemowlęcia synchronizację słuch ze wzroku, który przejawia się tym, że dziecko słysząc hałas zwraca wzrok w stronę, z której on pochodzi. Castillo i Butterworth (1981) uzupełnili te obserwację, stwierdzając, że niemowlę wypatruje odległych obiektów, aby zlokalizować źródło dźwięku, tak, więc słuch i wzrok od momentu urodzenia współdziałają ze sobą. W rzeczywistości jednak rozwój współdziałania obu układów jest bardziej złożony. Przez pierwsze dwa miesiące życia koordynacja ich działa jest właściwa, później coraz trudniej wywołać ruch gałek ocznych w odpowiedzi na dźwięki, aż w wieku pięciu miesięcy dochodzi do reaktywacji wspomnianej zależności. Powodem jest zachodząca w tym czasie reorganizacja systemów percepcyjnych stwarzająca podstawy rozwoju nowych zdolności.
Bushnell, Sai i Mullin (1989) stwierdzili, że pięciodniowe niemowlę preferuje widok matki nad widok i innej kobiety, nie należy, więc wykluczać, że wyniesione z okresu płodowego znajomość głosu matki, w połączeniu z wrodzoną tendencją do spoglądania w stronę źródła dźwięku, to wystarczająca podstawa, aby poznać istotne cechy wyglądu matki. W eksperymencie Spelke”a i Owsleya (1979) do dziecka, z głośnika ustawionego w połowie dystansu dzielącego rodziców, dobiegał nagrany głos matki. Gdy w eksperymencie uczestniczyło niemowlę przynajmniej trzymiesięczne, spoglądało ono w stronę matki.. Umiejętność ta odgrywa dość istotną rolę w rozwoju społecznym i emocjonalnym.
C) ROZWÓJ NIEMOWLĘCIA W II KWARTALE ŻYCIA
W drugim kwartale życia doskonalą się spostrzeżona dziecięce. W krzyku dziecka coraz częściej pojawiają się dźwięki wchodzącej w skład mowy ludzkiej. Reakcja głosowe mają jednak charakter reakcji bezwarunkowej i nazywane są gruchaniem . Gruchanie ma duże znaczenie dla dalszego rozwoju mowy dziecka, umożliwia, bowiem wytwarzanie w jego korze mózgowej licznych połączeń między komórkami analizatora kinetyczno – ruchowego mowy a komórkami analizatora słuchowego. Związki te odgrywają istotną rolę w drugim etapie gaworzenia, które pojawia się trzecim kwartale życia. Niemowlę na początku drugiego kwartału wyciąga coraz częściej rączki do przyciągających do wzrokiem przedmiotów, co staje się wstępem do dalszego rozwoju chwytania. Sześciomiesięczne niemowlę chwyta już przedmioty pod kontrolą wzroku, jednak ma jeszcze trudności, ponieważ poszczególne przedmioty spostrzega z tłem, na którym się znajdują.
Zjawisko to oznaczona mianem synkretyzmu dziecięcego ( w Polsce zagadnieniem tym się zajmowali się ST. Szaman, ST.Baley i A. Wyczlińska
„ O rozwoju języka i myślenia dzieci” Wyd. W-wa PWN 1968r, ; „ Psychologia wychowawcza w zarysie Wy. PWN W-wa 1967r.)
Dziecko czteromiesięczne w pozycji na brzuszku unosi główkę i barki, a dziecko pięciomiesięczne siada samodzielnie opiera się w tej pozycji „na brzuszku” podpiera się kolankami ( rycina 4).
D) ROZWÓJ NIEMOWLĘCIA W III KWARTALE ŻYCIA
Spostrzeżenia niemowlęcia coraz częściej łączą się z rozwojem jego działalności ruchowej, której podstawę stanowią połączenia między analizatorami wzrokowymi, słuchowymi, a analizatorami kinetyczno – ruchowymi, co warunkuje lepsze przystosowania ruchów dziecka do otaczającej je rzeczywistości i coraz sensowniejszych w niej działanie.
Początkowo dziecko chwyta przedmiot całą garścią (=chwyt małpi – duży palec pozostaje w jednej płaszczyźnie z pozostałymi, nie przeciwstawiają się im) W miarę doskonalenia się czynności manipulacyjnych, dziecko zaczyna przeciwstawić kciuk pozostałym palcom – chwyt pestkowy.
W okresie tym w korze mózgowej niemowlęcia istnieją już liczne połączenia między poszczególnymi analizatorami – co jest fizjologiczną podstawą spostrzeżeń. Okres ten pod względem rozwoju mowy nazywany jest okresem gaworzeniem właściwego. Dziecko wymawia poszczególne sylaby, a nawet tworzy z nich dwuczłonowe łańcuchy, które jednak nie są jeszcze wyrazami.
ROZWÓJ MOWY
Obecnie przyjmuje się, że przyswajania języka odbywa się na drodze mechanizmu uwarunkowanego dziedzicznie . Przy przyjęciu tego stanowiska przyswajanie języka decyduje wiele procesów, z których części można obserwować we wczesnym dzieciństwie. Natomiast pozostała część pojawia się dopiero z osiągnięciem pewnego rodzaju procesów poznawczych. Do wczesnych umiejętności poprzedzających pojawienie się mowy należy wrażliwość na dźwięk i towarzyszące temu gruchanie. Pierwsze zabawy z matką, dostrajanie się niemowlęcia do nastroju matki, radosne zwracanie się ku tym samym wydarzeniom tworzy podstawy, na których może rozwinąć się komunikacja językowa (Butterworth, Grover, 1989, Harris, 1992). Coraz sprawniejszy system motoryczny pozwala na swobodną artykulację i opanowanie repertuaru gestów, podczas gdy rozwój poznawczy służy wykorzystywaniu tych nowych umiejętności w sposób intencjonalny w zachowaniach komunikacyjnych, takich jak wykazywanie czy mówienie. Większości dzieci rozumie słowa pojedyncze, gdy osiągnie wiek dziewięciu miesięcy, natomiast samodzielnie zaczynające wypowiadać mniej więcej trzy miesiące później. Dalszy rozwój mowy następuje bardzo szybko. Dzieci poznają nazwy przedmiotów i poszerzają zasób słownictwa bardzo szybko.
Słowa wiążą się nie tylko z przedmiotami, ale również czynnościami i sytuacjami życiowymi. Na razie wiążą się tylko z niektórymi formami aktywności ruchowej dziecka. Całokształt ruchowej działalności niemowlęcia w tym wieku odbywa się jednak jeszcze bez udziału drugiego układu sygnałów. sygnałów trzeba podkreślić,że sprawność ruchowa dziecka wyraźnie rozwija: niemowlę swobodnie siedzi, zaczyna raczkować, a pod koniec dziewiątego miesiąca próbuje stawać opierając się o krawędzie rożnych sprzętów ( rycina 4).
Dziecko w tym wieku potrafi trzymać po jednym przedmiocie (Bogdanowicz
„ Od noworodka do przedszkolaka” Wyd. Państwowy Zakład Wyd. Lekarskich W-wa 1979) każdej rączce i naśladuje niektóry ruch człowieka. Pod koniec trzeciego kwartału życia potrafi wykonać najprostsze czynności na polecenie słowne dorosłego Np.: pomachaj rączką. Bogdanowicz pokreślą, że na początek trzeciego kwartału zmniejsza się znacznie odruchów warunkowych, związanych bezpośrednio z bezwarunkowymi odruchami pokarmowymi i obronnymi w zachowaniu niemowlęcia, co prawdopodobnie wiąże się faktem, że otoczenie ludzi dorosłych dba o zaspokojenie potrzeb dziecka. Coraz większe jednak znaczenie zaczynają w życiu dziecka odgrywać odruchy warunkowe

OKRES PONIEMOWLĘCY
A) OGÓLNA CHAREKTERRYSTYKA WIEKU PONIEMOWLĘCEGO
Okres poniemowęcy rozpoczyna się na przełomie 1 i 2 roku życia i trwa mniej więcej dwa lata. Jest to okres dalszego intensywnego rozwoju psychoruchowego. Umiejętność samodzielnego chodzenia otwierania przed dzieckiem nowe perspektywy poznawania otaczającej rzeczywistości, natomiast wzrasta sprawność manipulacyjna pozwala dziecku na bardziej celowe i skuteczne działania. Zabawy manipulacyjne i ruchowe stanowią typowy dla tego okresu rodzaj działalności dziecka, łączą one, bowiem ogólną ruchliwość całego ciała z aktywnością rąk i palców skierowaną na zabawki i inne przedmioty. Istotnym typem motoryki dziecka są ruchy narzędziowe (= praksje), dzięki którym przyswaja sobie ono podstawowe czynności z zakresu samoobsługi Np.: ubieranie bucików, posługiwanie się kubkiem czy łyżeczką. W drugiej połowie wieku poniemowlęcego rozpoczynają się zabawy tematyczne i konstrukcyjne, często związane z naśladownictwem osób dorosłych, co świadczy o wzrastaniu roli procesów poznawczych w działaniu.
Najważniejszym osiągnięciem dziecka w tym wieku jest jednak opanowanie mowy, która zmienia sposób percepcji rzeczywistości i wpływa na przebieg procesów myślowych, oczywiście służy również jako narzędzie komunikowania się. Dzięki rozwojowi mowy dziecko staje się bardziej podatne na wpływy wychowawcze, uczy się kierować własnym postępowaniem, co jest bardzo istotne w kształtowaniu pożądanych nawyków w jego zachowaniu.
B) ROZWÓJ FIZYCZNY DZIECKA
Prawidłowy rozwój fizyczny małego dziecka wyraża się między innymi stałymi, odpowiednim do wieku powiększeniem ciężaru i wysokości ciała.
Najintensywniejszy przyrost występuje w pierwszych trzech latach życia dziecka, przy czym, dziecka między 1a 3 rokiem życia obserwujemy się stosunkowo szybki wzrost wysokościowy. Pod koniec trzeciego roku zaczyna częściowo znikać obfita poprzednio tkanka tłuszczowa, co sprawia, że dziecko smukleje a sylwetka wydłuża się. Obwód klatki piersiowej staje się większy od obwodu główki. W miarę wzrostu dziecka postępuje proces kostnienia. Ponieważ wpływ na rozwój fizyczny wywiera zmiana podstawy ciała z leżącej na stojącej, co ma zasadnicze wpływ na układ kostny, mięśniowy i oddechowy. Ustalają się fizjologiczne krzywizny kręgosłupa, a obręcz biodrowa poważnie się wzmacnia. W oddychaniu coraz większy udział bierze klatka piersiowa, jednak rola brzusznego i piersiowego toru oddychania ciągle jest jeszcze dominujący. Już w okresie niemowlęcym wyrastają u dziecka pierwsze ząbki mleczne; są to siekacze. Kolejność pojawiania zębów pojawia się na przemian, co przedstawia ryc. 6. pod koniec trzeciego roku życia uzębienie mleczne jest już pełne, co umożliwia dziecku prawidłowe żucie pokarmu.
C) ROZWÓJ RUCHOWY DZIECKA
W drugim roku życia ostatecznie ustala się postawa stojąca, a chód staje się podstawowym sposobem przemieszczania się w przestrzeni. Występujące u dziecka zmiany w chodzeniu dotyczą nie tylko motorki kończyn dolnych, lecz również postawy całego ciała w czasie chodzenia, część występujących w tym czasie ruchów określa się mianem współruchów (=synkiezji). Kroki dziecka 13 i 14 miesięcznego są krótkie i nieregularne, co świadczy o braku automatyzacji i koordynacji ruchowej. W miarę rozwoju dziecka kroki dziecka się wydłużają, maleje liczba zbędnych ruchów, natomiast wzrasta, liczba tych ruchów kończyn górnych i tułowia, które pomagają utrzymać równowagę podczas chodzenia. W trakcie drugiego roku życia chód staje się dość swobodny (ryc.4). dziecko zaczyna też nosić różne przedmioty, co ma związek z doskonaleniem się równowagi a więc umiejętność balansowania własnym ciałem. Około 16-18 roku życia dziecko potrafi już pokonywać przeszkody. Na przełomie drugiego i trzeciego roku życia pojawia się w biegu nieznaczna faza lotu, co wiąże się ze zdolnością wykonywania skoków. Mniej więcej w tym samym okresie ujawnia się umiejętność wykonywania zrzutów, przy czym technika wykazuje jeszcze istotne braki w zakresie koordynacji poszczególnych części ciała. W trzecim roku życia obserwuje się zaczątki tworzenia kombinacji, np.: biegi i skoku oraz rzutu i chwytu( Walański, Parizkova „Sprawność fizyczna i rozwój człowieka” Sport i Turystyka 1976r.). Rozwój motoryki w tym okresie jest ściśle związane z opanowaniem mowy i stopniowym przechodzeniem już od myślenia konkretno- obrazowego do myślenia abstrakcyjnego. Na przełomie 2 i 3 roku życia pojawią się apraksje- ruch celowe, zgodnie z przeznaczeniem przedmiotu (Dzierżanka-Wyszyńska „ Rozwój psychomotoryki małego dziecka kształtowanie nawyków posługiwania się przedmiotami codziennego użytku”). Chociaż w wychowaniu fizycznym jako takim – apraksje grają rolę podrzędną, to jednak dla rozwoju motoryczności w ogóle, a zatem również motoryczności gimnastycznej i sportowej mają ogromne znaczenie ( S.Szuman „Psychologia wieku dziecięcego Wyd. Nasz Księgarnia W-wa 1946). Dziecko uczy się świata stopniowo przechodząc od prymitywnych czynności często manipulacyjnych do zabaw konstrukcyjnych. Doskonali się inteligencja, pamięć, koncentracja uwagi i wyobraźnia twórcza małego dziecka. Precyzja ruchów wykonywanych przez dziecko możliwa jest dzięki zestrojeniu ruchów rąk ze spostrzeżeniami, czyli dzięki koordynacji wzrokowo- ruchowej.
D) ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH
Na rozwój spostrzeżeń dziecka ogromny wpływ wywiera wzrastająca stale jego sprawność ruchowa. Dziecko dąży do realizacji coraz bardziej złożony zdań, a swoich spostrzeżeń wyodrębnia przede wszystkim te cechy przedmiotów, które są ważne ze względu na określony cel wykonywanej czynności. U niemowlęcia zasadniczą rolę w poznaniu świata odgrywały kotaktoreceptory, natomiast w wieku poniemowlęcym coraz większe znaczenia nabierają, telereceptory, przede wszystkim zaś wzroku i słuchu. Aby w wieku dwóch czy trzech lat poznać przedmioty wystarczy go obejrzeć nawet z pewnej odległości. Fizjologiczne podstawy spostrzeżeń stają się w tym okresie wytworzone uprzednio i stale aktualizowane i utrwalane powiązania między analizatorami: kinetyczno- ruchowym, dotykowym i węchowym, a wzrokowym i słuchowym. Wystarczy pobudzenie jednego analizatora, aby uaktywniać całą dynamiczną strukturą spostrzeżeniową np.: na widok jabłka wiążę się z przypomnieniem jego smaku, zapachu, kształtu, itp.
Kontemplacja przedmiotu (= jego bierne oglądanie) w wieku poniemowlęcym różni się zasadniczo od kontemplacji w pierwszych miesiącach okresu niemowlęcego, kiedy dziecko nie umiejąc chwycić przedmiotu podążało za wzrokiem. Kontemplacja przedmanipulacyjna polega na zebraniu przez dziecko poszczególnych obrazów wzrokowych, niezwiązanych jeszcze w pełną strukturą spostrzeżeniową. Kontemplacja pomanipulacujna polega na posługiwaniu się obrazem jako sposobem ożywienia wytworzonej uprzednio –dzięki własnej +aktywności dziecka – całościowej struktury spostrzeżeniowej. Rozwój spostrzeżeń dziecka polega na coraz bardziej precyzyjne i coraz bardziej złożonej syntezie tych podniet, które działają w postaci bodźców kompleksowych na narządy zmysłowe dziecka, przede wszystkim zaś na dotyk, wzrok i słuch. Bardzo poważny na dynamiczną strukturę dziecięcych spostrzeżeń wywiera rozwój mowy, zwłaszcza bierne i czynne przyswajanie sobie słów określających nazwy przedmiotów, ich części składowych, cech specyficznych oraz stosunków zachodzących między poszczególnymi przedmiotami (pod, nad, wyżej, niżej, większy, mniejszy). Dzięki słowom dziecko dokonuje pierwszych porównań i wyodrębnienia różnice między przedmiotami ( mały- duży, wysoki-niski), uczy się nie tylko uogólniać za pomocą nazwy, określając podobne przedmioty tę samą nazwą, ale również dzięki nazwie uczy się oddzielać i abstrahować daną cechą od konkretnego obrazu przedmiotu (Szaman „Rola działania w rozwoju umysłowym małego dziecka Wyd. Ossolineum 1955r.). Umieć spostrzegać dany przedmiot – umieć analizować, czyli wyodrębniać jego części składowe i syntezować, czyli łączyć je w całość. Rozwój spostrzeżeń dziecka jest, więc z jednej strony związany z rozwojem jego aktywności ruchowej, z drugiej zaś rozwojem mowy i myślenia.


E) ROZWÓJ UWAGI, PAMIĘCI I WYOBRAŹNI
Pamięć, uwaga, czy wyobraźnia małego dziecka są ściśle związane z całokształtem jego procesów poznawczych. Uwaga małego dziecka jest uwagą mimowolną, mało podzielną, bardzo ograniczony zakres, słabą koncentrację i przerzutność. Dziecko w pierwszych latach swego rozwoju nie potrafi świadomie odwrócić uwagi od jednych zjawisk, aby zaobserwować inne. Uwaga jego samorzutnie przenosi się do przedmiotu na przedmiot i łatwo ulega rozproszeniu. W miarę jego rozwoju dziecko coraz dłużej potrafi się zajmować daną czynnością oraz skierowuje aktywnie swoją uwagę na dane zjawisko, np.: obrazek w książce, bawiącego się kotka lub inne. Dziecko w 3 roku życia może utrzymywać swoją uwagę na danej zabawie przez około 20 -35 minut, natomiast na monotonnej czynności przez około 17 minut .
Pamięć ma w pierwszych latach życia, podobnie jak uwaga ma charakter mimowolny.
Dziecko zapamiętuje jednak stosunkowo szybko i trwale to, co zwróci na siebie jego umowę. Dziecko łatwiej zapamiętuje to, co dla niego zrozumiałe, jednakże duża plastyczność układu nerwowego małego dziecka pozwala mu zapamiętywać w sposób mechaniczny również i takie treści, których w danej chwili nie jest zdolne zrozumieć. Dziecko w wieku poniemowlęcym posiada dużą zdolność przyswajanie sobie różnie ruchów między innymi drobnych ruchów narządów artykulacyjnych mowy, chociaż wymowa u dużej części dzieci wykazuje jeszcze pewne usterki, to jednak w zależności od otoczenia, w którym dziecko przebywa, zdolne jest ono w ty okresie przyswoić sobie podstawy fonetyczne każdego języka. Dziecko 2,3 letnie nie potrafi jeszcze lokalizować swoich wspomnień w czasie, lecz doskonale zapamiętuje i potrafi przechowywać w pamięci przez długie miesiące, a nawet nieraz lata, zarówno przykre jak i przyjemne przeżycia; stanowi to jeden z poważnych czynników kształtowania się jego podstawy uczuciowej. Ściśle związana ze spostrzeżeniami jest wyobrażania dziecka, która w tym jest silnie związana z realnie przeżytymi doznaniami i bardziej zbliżona jest do niedokładnych przypomnień niż do twórczych, świadomych przekształceń uprzednio spostrzeżonych elementów.
F) ROZWÓJ MOWY
Na przełomie 2 i 3 roku życia rozpoczyna się rozwój mowy właściwej, w której wyodrębnia się stadium wyrazu i stadium zdania (Karczmarek „Kształtowanie się mowy dziecka Wyd. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Poznań 1953r.). Istotnym osiągnięciem rozwojowy dziecka jest opanowanie elementarnego zasobu słów oraz podstawy systemu gramatycznego języka ojczystego. Z istoty porozumiewającej się ze swym otoczeniem głównie za pomocą gestów i mimiki, którym towarzyszą niekiedy dźwięki ( głużenie i gaworzenie), dziecko w ciągu 2 i 3 roku życia staje się osobą mówiącą, którą komunikuje się z innymi ludźmi nawiązuje z nimi kontakt werbalny. Słabo zróżnicowane, agramatycznie pierwociny mowy w pierwszym półroczu 2 roku życia uważa się etap przejściowy między gaworzeniem a, stadium wyrazu – etap ten cechuje posługiwanie się swoim swoistym językiem dziecięcym – mową autonomiczną, niepodobną do mowy otoczenia, chociaż w części opartąna strukturze języka ojczystego. W wieku poniemowęcym znaczenie słów stopniowo ustala się precyzje. Wzrost zasobu słownikowego i przyswajanie form gramatycznych umożliwia dziecku łączenie dwóch, dwóch potem większej liczby wyrazów w coraz dłuższe i bardziej zwarte wypowiedzi. Wzrost słownictwa i prawidłowy rozwój strukturalny mowy zależą w dużej mierze od właściwości jego procesów poznawczych oraz środowiska i wychowania.
G) ROZWÓJ MYŚLENIA
Pojęciowe myślenie w zaczątkowej postaci kształtuje się w okresie poniemowęcym, chociaż jest jeszcze wplecione w proces postrzegania i działania przedmiotowego. Rozwój myślenia w wieku poniemowęcym jest ściśle związane z rozwojem mowy. Rozwój znajomości słów i odpowiadających im pojęć możliwy jest jedynie na podstawie konkretnych doświadczeń dziecka, jego doskonalących się spostrzeżeń i coraz bardziej złożonych działań. Dziecko zaczyna tworzyć pierwsze pojęciowe uogólnienia, które początkowo opierają się na zewnętrznym podobieństwie przedmiotów. Często określa się, że pierwsze słowa dziecka są nierozerwalnie związane z jego spostrzeżeniami wzrokowymi. Na początku słowa wiążą się z przedmiotem, ze wzrokowym jego obrazem, a następnie z wyobrażeniem o przedmiocie. Wyobrażania zawiera w sobie pewną formę uogólnienia licznych spostrzeżeń na temat konkretnego przedmiotu. Pierwsze pojęcie dziecka to odzwierciedlenie danych w spostrzeżeniu pojedynczych przedmiotów oraz działań. Pojęcia te mają charakter pojęć- wyobrażeń. Słowa w tym okresie odzwierciedlają nie tylko istotne cechy przedmiotów, ale także cechy przypadkowe. W latach 30-tych L.S. Wygotski przeprowadził wnikliwe studium wzajemnych stosunków między myśleniem i mową. Jego zdaniem, od pewnego momentu oba te procesy przebiegają oddzielnie. Linie ich rozwoju krzyżują się i zabiegają ze sobą u dziecka w wieku ok. 2 lat. Kończy się wówczas okres „przedintelektualny” mowy, będący zarazem okresem „przejęzykowym” w rozwoju myślenia. Myślenie staje się myśleniem językowym., mowa zaś – mową intelektualną. Jedność tych procesów nie polega na tym, iż mowa służy do wyrażania myśli,lecz na tym, że myśl „dokonuje się w słowie”. Podobne stanowisko poniekąd J. Piaget, który poskreśla, że używanym początkowo przez dziecko słowom nie odpowiadają pojęcia, które są ściśle związane z sytuacją. Dziecko w okresie poniemowęcym i później (w okresie przedszkolnym) pozostaje na etapie myślenia pojęciowego. Widzi ono wspólne cechy przedmiotów, lecz nie potrafi tych cech „wydobyć”. Rozumowanie jego polega na „transdukcji”, tzn. na zestawieniu wniosków szczegółowych. Dziecko myśli „obrazami”. Nie umie posługiwać się w swym myśleniu indukcją ani dedukcją. S.Szuman zwraca uwagę, jaki duży wpływ mają czynności wykonywane przez małe dziecko oraz sytuację, których jest ono świadkiem, na rozwój jego pojęciowego myślenia „(…). Umysł dziecka rozwija się głównie na tle jego własnej działalności oraz obserwacji działalności innych ludzi –a nie podstawie biernego, kontemplacyjnego odzwierciedlenia rzeczywistości”. Rozwijająca się pamięć dziecka ułatwia mu rejestrowanie w umyśle większej ilości faktów w sposób względnie dokładny. Zapamiętywanie tego, co się zdarzyło, i przewidywanie tego, co może nastąpić, to dwa poważne elementy rozwoju dziecięcego myślenia. Stawiając ciągłe hipotezy i nieustannie je sprawdzając dziecko nie tylko zdobywa wiedzę o otaczającym świecie przedmiotów, istot żywych, zjawisk przyrody i stosunków społecznych, lecz również stopniowo usprawnia swoje myślenie. Dzięki rozwijającej się umiejętności przewidywań i wnioskowania dziecko stopniowo uczy się wybiegać myślą poza aktualne istniejącą sytuacją. Myśląc słownie dwu- trzyletnie dzieci „ myślą głośno”, monologizują. Obserwując zabawę oraz działalność małego dziecka w trakcie różnych czynnościach dnia codziennego, łatwo można zauważyć na temat tego, co robi w danym momencie lub, co będzie za chwilę robić. Dzięki tym wypowiedziom dziecko uczy się myśleć coraz lepiej, jaśniej, precyzyjniej.
Rozwój myślenia dziecięcego splata się, więc ściśle z rozwojem jego działalności, przede wszystkim zaś zabawą oraz rozwoje mowy, jak i również bogatszą wciąż wiedzą o otaczającej rzeczywistości.
H) ROZWÓJ UCZUĆ KONTAKTÓW SOPEŁECZNYCH I ZACZĄTKI
OSOBOWOŚCI
Wraz z rozwojem wyższych czynności nerwowych wpływ kory mózgowej na życie uczuciowe dziecka staje coraz większe. W wieku poniemowlęcym uczucia dziecka są zamienne,a reakcję uczuciowe, reakcje uczuciowe gwałtowne. Emocjonalność małego dziecka jest jeszcze nieustabilizowana i niezrównoważona. Uczucia dziecka w 2 i 3 roku życia rozwijają się w ścisłym powiązaniu z jego działalnością z jego potrzebami, drążeniami oraz zainteresowaniami, są, więc ściśle uzależnione od środowiska i procesu wychowania. Życie uczuciowe dzieci, podobnie jak ich całe życie psychiczne staje się coraz bardziej zróżnicowane. Jeżeli dziecko jest zdrowe, ma właściwie uregulowany tryb życia, a wszystkie potrzeby, zarówno psychiczne i biologiczne, zaspokojone – jest ono pogodne i pełne naturalnej w tym wieku radości życia. Ścisła zależność ogólnego nastroju małego dziecka od jego stanu psychicznego obserwujemy podczas jego choroby.
Ścisłe rozwojem uczuciowym przebiega rozwój kontaktów społecznych. W miarę rozwijającej się sprawność lokomocyjnej dziecko zdobywa coraz większej swobodę pokonywaniu przestrzeni a utrwalona jeszcze w okresie niemowlęcym potrzeba więzi emocjonalno-uczuciowej z dorosłym składania je do poszukiwania towarzystwa najbliższych, pochodzenia, uśmiechania się do nich a w późniejszych miesiącach również i do zgadywania. Pozytywny kontakt z otoczeniem nie zbędnym warunkiem rozwoju mowy dziecka. Zależność jest ta dwukierunkowa, bowiem rozwój mowy wpływa na rozwój kontaktów społecznych, a rozwój kontaktów na rozwój mowy. Kontakt słowno – społeczny jest jednak z reguły poprzedzony kontaktem o charakterze działania przedmiotowego. Nie rozumiejąc jeszcze słów dziecko uczy się współdziałać z dorosłym zarówno w zabawie, jaki czynnościach dnia codziennego. Na początku 2 roku życia w zaczątkowym kontaktach dziecka z rówieśnikami przeważa nastawienie orientacyjno – badawcze charakterystyczne dla tego okresu rozwojowego. Dziecko poznać swojego rówieśnika, dotyka go, pociąga za ubranie.pierwsze formy kontaktów pozwala dziecku zebrać pierwsze doświadczenia natury społecznej. Rówieśnik często reaguje w sposób bardzo specyficzny, odpycha dziecko, szybko, więc dochodzi do próby sił, której rezultaty ustalają rodzaj początkowych kontaktów między dziecimi
Osobowość dziecka jest złożoną strukturą opartą na wzajemnych zależnościach różnych cech od siebie i specyficznej ich hierarchii, która sprawia, że cechy dominujące, inne zaś podrzędne. W psychologii rozwojowej przyjmuje się na ogół,iż:
• Osobowość małego dziecka odznacza się ogromną plastycznością;
• Osobowość małego dziecka kształtuje się różnie w zależności od warunków środowiskowych, w których dziecko oraz procesu wychowawczego;
• W ciągu pierwszych lat życia kształtują się te podstawy osobowości dziecka, które w poważny sposób zdecydują o jego dalszym rozwoju.

6) WIEK PRZEDSZKOLNY
Wiek przedszkolny obejmuje okres życia dziecka od trzech lat do siedmiu lat. Wyróżniamy w nim trzy fazy
• Faza wczesna od 3 lat do 4 lat;
• Faza średnia- od 4 lat do 5 lat i 6 miesięcy,
• Faza późna od 5 lat i 6 miesięcy do 7 lat
Dzieci w fazie pierwszej są jeszcze stosunkowo mało samodzielne i wymagają opieki dorosłych w czasie wykonywania podstawowych czynności życiowych ( mycie, ubierania się). W wieku 3 – 4 lat dzieci znajdują się w stadium myślenia sensoryczno-motorycznego, rozwiązują zadania w płaszczyźnie manipulacyjnej i ruchowo- spostrzeżeniowej. Wyobraźnia dziecka jest już dość dobrze rozbudzona, co przejawia się w podejmowaniu różnych ról podczas zabawy tematycznej lub w bazgrołach, którym dziecko nadaje odpowiednie znaczenie. Zabawy są dość krótkie, proste, gdyż dziecko nie potrafi koncentrować uwagi przez dłuższy czas i szybko zmienia przedmiot swoich zainteresowań. Chwiejność uczuciowa oraz duża wrażliwość dziecka na zmiany w otoczeniu społecznym sprawiają, że trzylatek może mieć trudności w przystosowaniu się do trybu życia w grupie rówieśników.
W fazie średniej dzieci już są bardziej samodzielne i zaradne, nawiązują przyjazne i życzliwe kontakty z rówieśnikami, garną się do grupy i chętnie podejmują zabawy z rówieśnikami. Dziecko wkracza w wiek pytań, staje się uporczywym badaczem i odkrywcą otaczającej je rzeczywistości. Rozkwit wyobraźni i fantazji oraz szybkie postępy w dziedzinie mowy i myślenia pozawalają mu na wysuwanie wciąż nowych problemów, na które sam jeszcze nie potrafi jeszcze sam znaleźć odpowiedzi. Aktywność intelektualna dziecka współistnieje z praktycznym, realnym działaniem na przedmiotach, z różnorodnymi zabawami ruchowymi, konstrukcyjnymi i tematycznymi. Dziecko w tym wieku jest żywe i ruchliwe, jego doświadczenia ruchowe, sensoryczne i umysłowe są coraz szersze, ale poznanie otaczającej rzeczywistości wciąż powierzchowne, bo dziecko nie chwyta jeszcze istoty faktów i zdarzeń, nie ujmuje wielu związków logicznych, jakie je łączą.
W zachowaniu dzieci w wieku 5 – 7 lat przejawiają wszystkie charakterystyczne właściwości rozwojowe okresu przedszkolnego, jak również zalążki nowych cech, które rozwiną się w dalszej fazie – w młodszym wieku szkolnym. Sześciolatek przejawia żywe zainteresowanie światem przyrody oraz niektórymi zjawiskami życia społecznego, poznaje więcej własności konkretnych przedmiotów i chłonie z ciekawością informacje o dalszym i bliższym otoczeniu, jednak ulubioną formą ). Spędzania czasu jest nadal zabawa.
A) ROZWÓJ FIZYCZNY I MOTORYCZNY
W wieku przedszkolnym następuje dalszy rozrost organizmu, który polega na zwiększeniu się wymiarów i mas ciała. W budowie ciała występuje jeszcze dość wyrażana dyspozycje: krótkie kończyny, zwłaszcza nogi, w stosunku do dużej głowy i dość wydłużonego tułowia. Wraz z wiekiem dziecko traci podskórną tkankę tłuszczową, a dość szybki rozwój kończyn dolnych sprawia, że sylwetka smukleje. Na początku wieku przedszkolnego kościec dziecka jest wrażliwy i giętki, a krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone. Stawy cechuje duża ruchomości, więzadła stawowe są słabe i rozciągnięte. Bardzo słaba jest również muskulatura włókna mięśniowe zawierają dużo wody, są wiotkie i cienkie, nie zdolne do długotrwałych skurczów, w skutek, czego dziecko jest nie wytrzymałe na wysiłek fizyczny i szybko się męczy. W okresie tym może się wykształcić wadliwa postawa ciała, której przyczyną jest najczęściej niewłaściwe odżywanie, nierównomierny, rozkład ruchu i spoczynku oraz mało higieniczna odzież, obuwie. Rysunek 7 obrazuje dobrą i złą postawę dziecka.
W drugiej fazie wieki przedszkolnego proces kostnienia zaznacza się
najwyraźniej w kościach nadgarstka, co przyczynia się do usprawnienia dłoni 5-latków, które coraz lepiej rysują i manipulują drobnymi przedmiotami.
W fazie trzeciej wzmacnia się wydatnie cały kościec i muskulatura oraz ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa, ruch mięśni są swobodne, lecz proces różnicowania w obrębie układu kostno-mięśniowego nie jest jeszcze zakończony. Zaczynają się wyżynać zęby stałe. W wieku przedszkolnym wzrasta sprawność wielu narządów wewnętrznych. Serce i płuca pracują wydajnie, a szybkie tętno i oddech wyrównują ich małą początkowo pojemność. Płuca trzylatka wykonują ok. 30 oddechów na minutę, płuca sześciolatka – 23, a człowieka dorosłego ok. 16. Około 5 roku życia wskutek rozrostu masy ciała i siły dużych grup mięśniowych pojemność płuc wzrasta i oddech staje się głębszy. Układ nerwowy rozwija się wolniej niż w pierwszych 3 latach życia, nie mniej stale doskonali się jego budowa i funkcję. Rozwój struktury kory mózgowej polega na zmianie wielkości powierzchni jej poszczególnych pól i okolic oraz na komplikowaniu się budowy komórek nerwowych. Rozwojem strukturalnym układu nerwowego łączy się jego rozwój funkcjonalny, którego główne kierunki są następujące:
• Wzrasta wpływ kory mózgowej na niższe czynności układu nerwowego, co powoduje lepszą koordynację i mniej impulsywne działanie dziecka,
• Wzrasta ogólna zdolność do pracy komórek nerwowych, w skutek, czego dziecko potrafi dłużej odbierać bodźce zew,
• Zwiększa się tempo połączeń nerwowych w mózgu; można w tym okresie wytwarzać odruchy warunkowe nie tylko przez łączenie w czasie bodźca warunkowego z bezwarunkowym, ale także w drodze naśladownictwa i na podstawie odruchu orientacyjnego. Niektóre odruchy wytwarzają się bez wzmocnienia, przez powtarzanie, od razu po jednym połączeniu,
• Wzrasta wpływ drugie układu sygnałowego na pierwszy; nowe odruchy warunkowe można wytwarzać za pomocą instrukcji słownej przez uogólnienie poprzednich doświadczeń dziecka.
• Procesy pobudzenia rozwijają się wydatniej niż procesy hamowania.
Na ogół zwiększa się jednak siła, ruchliwość i równowaga procesów nerwowych.
Rozwój ruchowy dziecka cechuje względna harmonijność. Dzieci w okresie przedszkolnym charakteryzuje ogromny popęd do ruchu działania, co ma niewątpliwy związek ze zjawiskiem autostymulacji. Struktura, prawidłowy rozwój anatomiczny i funkcjonalny domagają się doskonalenia czynności pracujących narządów. Stąd zgodzi należy się sugestią (N. Wolańskiego i J. Parizkovej Sprawność fizyczna c