Osady i formy polodowcowe
OSADY I FORMY POLODOWCOWE
1. Formy powstałe przed czołem lądolodu.
a) moreny czołowe – ciągi pagórków i wzgórz o wysokości do kilkudziesięciu metrów, które powstały wzdłuż czoła lądolodu w czasie jego dłuższego postoju. Tworzyły się one najczęściej w wyniku intensywnej akumulacji glin zwałowych oraz głazów, żwirów i piasków bezpośrednio przy krawędzi lądolodu – moreny czołowe akumulacyjne.
b) stożki sandrowe - wielkie, bardzo płaskie stożki piaszczysto-żwirowe, osadzone przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstawały u wylotu bram lodowcowych, które w miarę oddalania się od czoła lądolodu zrastały się ze sobą, tworząc rozległe i płaskie równiny sandrowe.
c) pradoliny - szerokie doliny o płaskim dnie i równoleżnikowym przebiegu związane z okresami dłuższych postoju lądolodu, wyżłobione płynące ku zachodowi szerokie rzeki, powstałe z połączenia wód roztopowych spływających z północy z wodami rzek płynących z południa.
d) drumliny – pagórki o owalnym kształcie zbudowane z materiału morenowego, o bardziej stromych stokach od strony, w którą poruszał się lądolód, uformowane przez nacisk na ten materiał masy lądolodu.
e) zagłębia wytopiskowe – (wytopiska), powstały w wyniku wytopienia się zagrzebanych w osadach lodowcowych brył lodowych.
2. Formy powstałe przez działalność lodowców górskich
a) U – kształtne doliny – doliny, które swoim przekrojem przypominają literę U, są dość głębokie i strome.
b) kocioł lodowcowy – (cyrk lodowcowy, kar), półkuliste lub wydłużone obniżenie otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi, opadające ku dolinie lodowcowej progiem skalnym. Powstaje w obszarze pola firnowego w wyniku erozji lodowcowej.
c) wały moren bocznych – wały usypane z ostrokrawędzistych okruchów skalnych po obydwu stronach jeziora lodowcowego
d) terasy rzeczne – płaskie stopnie w dolinie rzecznej, ciągnące się wzdłuż doliny na znacznej przestrzeni, powstają w wyniku erozji rzecznej, są fragmentami dawnego rozciętego przez rzekę dna doliny (np. wskutek obniżenia się jej podstawy erozyjnej). Terasy rzeczne mają swoje rodzaje: skaliste, akumulacyjne i skalisto-osadowe.
3. Formy utworzone w warunkach klimatu peryglacjalnego
a) gołoborza - Gołoborze to nagromadzenie bloków i odłamków skalnych na stoku górskim, powstałe w wyniku wietrzenia twardych, zwięzłych skał. Gołoborza powstają w wyniku wietrzenia fizycznego: zmiany temperatury, a zwłaszcza zamarzanie wody w szczelinach skalnych (np. w spękaniach ciosowych), powodują stopniowy rozpad skał. Gołoborza w Górach Świętokrzyskich (np. na Łysicy i Łyścu), złożone z bloków twardych piaskowców kambru, powstały w plejstocenie, w klimacie polarnym, kiedy procesy wietrzenia fizycznego były szczególnie intensywne. Bloków piaskowców z tzw. Wielkiego Gołoborza na Łyścu użyto w IX-X w. do usypania istniejących do dzisiaj wałów kamiennych, które otaczały pogański ośrodek kultowy na szczycie góry; zachowały się również ślady drogi, którą transportowano kamienie do budowy wałów.
b) wydmy i niecki deflacyjne – porywanie i unoszenie przez wiatr drobnych cząstek mineralnych i organicznych, które drążą, rysują i ścierają powierzchnie skał, oraz akumulacja niesionego przez wiatr materiału. Rezultatem niszczejącej działalności wiatru jest obniżanie się powierzchni ziemi i powstawanie rozmaitych form terenu, np. niecki deflacyjne. W następstwie akumulacji pyłu tworzy się less, a osadzanie się grubszego materiału powoduje tworzenie się osadów piaszczystych i powstawanie wydm. Procesy te przebiegają na obszarach pozbawionych pokrywy roślinnej, szczególnie intensywnie zachodzą na wybrzeżach morskich, gorących pustyniach i mroźnych pustyniach peryglacjalnych oraz na polach ornych w okresach przerwy wegetacyjnej.
c) stożki piargowe – rodzaj rumowiska skalnego, nagromadzenie okruchów skalnych w żlebach u podnóża stromych, skalistych stoków; często ma postać stożka (stożek usypiskowy), powstaje głownie wskutek wietrzenia mechanicznego
4. Formy powstałe na terenie objętym lądolodem
a) faliste równiny moreny dennej – u czoła lodowca, w miarę topnienia lodu, powstają wały lub pagórki moreny czołowej i moren bocznych, odsłania się również morena denna, tworząca lekko faliste lub płaskie równiny.
b) ozy – ozami nazywamy długie, wąskie i zwykle kręte wały lub ciągi wzgórz, niejednokrotnie o długości kilku lub kilkunastu kilometrów, zbudowane z piasków i żwirów, osadzonych przez wody płynące w tunelach lodowych lub kanałach stagnującego lodowca.
c) kemy – są to przeważnie okrągławe lub wydłużone pagórki i wzgórza o wysokości do kilkudziesięciu metrów. Zbudowane są ze żwirów, piasków i mułków, które były akumulowane przez wody płynące lub osadzane w jeziorach lodowcowych w obrębie szczelin i rozpadlin lodowych.
d) rynny subglacyjne – są to długie, stosunkowo wąskie i na ogół głębokie obniżenia o stromych zboczach i nierównym dnie, zwykle wypełnione wodami jezior zwanych jeziorami rynnowymi. Większość rynien powstała wskutek erozji podłoża przez subglacjalne wody roztopowe, płynące często pod ciśnieniem hydrostatycznym. Niektóre z nich tworzyły się jednak w wyniku erozji glacjalnej.
e) baraniec – (muton – franc.), przedłużony pagórek podłoża skalnego, wysokość od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów, długość kilkaset metrów, wygładzony i porysowany przez lodowiec, barańce występują najczęściej gromadnie, na obszarach dziś i dawniej zlodowaconych (np. w Finlandii, pd. Szwecji, w Tatrach)