Życie i działalność Mikołaja Kopernika

Mikołaj Kopernik (1473 - 1543)

Mikołaj Kopernik urodził się 29 lutego 1473 roku w Toruniu, jako czwarte z kolei dziecko kupca Mikołaja Kopernika i Barbary z domu Watzenrode z bogatej patrycjuszowskiej rodziny. W tym okresie Toruń był potężnym ośrodkiem handlowym. Przyszły astronom początki nauki pobierał w szkole parafialnej przy kościele św.Jana.
W latach 1491 - 1495 odbył studia na Wydziale Sztuk Wyzwolonych w Akademii Krakowskiej, która była wówczas szeroko znanym w świecie ośrodkiem studiów matematycznych, astronomicznych i żywym ogniskiem myśli humanistycznej. Studia krakowskie zostały pogłębione na uniwersytetach w Bolonii (prawo kanoniczne), w Padwie (prawo medyczne) i zakończone w 1503 roku egzaminem doktorskim z prawa kanonicznego w Ferrarze.
Podczas studiów włoskich przeprowadził pierwsze obserwacje astronomiczne, w wyniku których utwierdził się, że ptolemeuszowska geocentryczna teoria budowy świata jest błędna. W końcu 1503 roku powrócił na stałe do Polski. W latach 1503 - 1510 był sekretarzem i lekarzem swojego wuja biskupa warmińskiego, przebywał głównie na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Lata te zaowocowały skonstruowaniem ok. 1507 roku pierwszego zwięzłego zarysu heliocentrycznej teorii budowy świata i około 1510 roku sporządzeniem mapy Warmii i zachodnich granic Prus Królewskich.
Wielostronna działalność publiczna naszego patrona nie przesłoniła mu jednakowoż systematycznego prowadzenia i rozwijania badań w umiłowanej dziedzinie astronomii. Jego główne dzieło ,,O obrotach sfer niebieskich" zawierało wykład astronomii ujęty w aspekcie obrotu Ziemi dookoła osi oraz jej obiegu razem z innymi planetami dookoła Słońca (tzw. system heliocentryczny). Powstało w latach 1515 - 1533.
Niemiecki matematyk i astronom prof. Jerzy Joachim von Lauchen zwany Retykiem zafascynowany nową, kontrowersyjną teorią Mikołaja Kopernika, przybył na Warmię i w 1541 roku zabrał rękopis dzieła do Norymbergi, aby tam go wydrukować. Jego pierwsza edycja ukazała się w 1543 roku w oficynie drukarskiej Jana Petreiusa. Tradycja i legenda pokazuje nam, że wielki astronom i humanista ujrzał wydrukowany egzemplarz swojego dzieła dopiero na łożu śmierci. Mikołaj Kopernik zmarł 24 V 1543 roku we Fromborku na skutek wylewu krwi do mózgu. Pochowano go w katedrze fromborskiej, przypuszczalnie zgodnie z panującą tradycją w pobliżu ołtarza, który był pod jego opieką.

Historia rodu Koperników
Przodkowie wielkiego astronoma wywodzili się ze Śląska. Ze strony ojca pochodzili się ze wsi Koperniki, położonej w województwie opolskim. W Kopernikach znajduje się XIII wieczny Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja, może to tłumaczyć częste powtarzanie się tego imienia w rodzinie astronoma. W drugiej połowie XIV wieku przodkowie astronoma przenieśli się do Krakowa. Znajdujemy tu zapiski o trzech Kopernikach, z których pierwszy był płatnerzem, drugi–kamieniarzem, trzeci natomiast–przewoźnikiem. W XV wieku znajdujemy wzmianki o Mikołaju Koperniku, zamożnym kupcu, który utrzymywał kontakty handlowe z wieloma miastami m. in. Wrocławiem, Toruniem i Gdańskiem. Podczas wojny trzynastoletniej pośredniczył przy zaciąganiu przez Gdańsk pożyczki na cele wojny. Około roku 1457, a więc po wyzwoleniu pierwszych miast pruskich przeniósł się do Torunia. Szybko włączył się w interesy handlowe miasta i pośredniczył w wymianie towarów między miastami w głębi kraju i Gdańskiem. Niedługo potem stał się właścicielem nieruchomości przy ulicy Św. Anny. Ożenił się z córką Łukasza Watzenrode, Barbarą. Łukasz Watzenrode był bogatym patrycjuszem i nieprzejednanym wrogiem Krzyżaków. Przodkowie Mikołaja ze strony matki pochodzili ze wsi Pszenno, leżącej w obecnym województwie wrocławskim. W drugiej połowie XIII wieku znajdujemy wzmiankę o Wernerze de Watzenrode, który był rajcą miejskim w Ziębicach. Około roku 1309 jego trzej synowie przenieśli się do Wrocławia, gdzie zajmowali wysokie urzędy miejskie. W XIV wieku rodzina zamieszkała w Toruniu. W aktach toruńskich z tego okresu znajdujemy zapis trzech braciach Watzenrode: Fryderyku, Janie i Łukaszu. Ostatni uważany jest za dziadka naszego astronoma.

Początki współczesnej astronomii
Dotychczas nie udało się ściśle ustalić, gdzie i kiedy w umyśle Kopernika zrodziła się idea nowego systemu budowy świata, zwanego powszechnie heliocentrycznym. Jest jednak więcej niż prawdopodobne, że nastąpiło to juz w okresie jego studiów w Akademii Krakowskiej. Tu przecież po raz pierwszy zetknął się z krytyką geocentrycznego systemu Ptolemeusza. Pewne jest jednak, że wkrótce po powrocie Kopernika z Włoch szkic teorii heliocentrycznej był już gotowy. W roku 1512 opracował traktat pt. “De hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus” (Komentarzyk o hipotezach ruchów ciał niebieskich). Rozprawa nie była ogłoszona drukiem i znamy ją tylko z trzech starych odpisów. Nie wiemy nawet jaki tytuł pierwotnie nosił traktat. Przypuszcza się, iż obecną nazwę nadał czeski astronom Tadeusz Hajek. W traktacie tym po raz pierwszy ogłosił zwięzły zarys nowego mechanizmu świata, zestawiając swą naukę w siedmiu podstawowych założeniach:

Nie istnieje wspólny środek dla wszystkich kręgów
Środek Ziemi nie jest środkiem świata, ale jedynie środkiem ciężkości oraz środkiem drogi Księżyca
Drogi planet otaczają dookoła Słońce, w pobliżu którego znajduje się środek świata
Stosunek odległości Słońca do Ziemi do odległości firmamentu jest mniejszy aniżeli promienia Ziemi do odległości Słońca, a w otchłaniach Ziemi staje się znikomy
Cokolwiek ruchomego dostrzegamy na całym firmamencie, nie pochodzi z jego własnego ruchu, ale wywołane jest ruchem samej Ziemi, ona to więc wraz z najbliższymi jej żywiołami odbywa w ciągu doby ruch obrotowy dokoła swoich niezmiennych biegunów, wobec nieba trwale nieruchomych
Jakikolwiek ruch wydałoby mieć Słońce, zjawisko takie nie pochodzi z własnego jego ruchu, lecz jest złudzeniem powstałym skutkiem ruchu Ziemi oraz jej kręgu, po którym toczy się dookoła Słońca albo też innej gwiazdy
Dostrzegane u planet cofanie się i posuwanie naprzód nie jest ich własnym ruchem ale także złudzeniem, pochodzącym z ruchomości samej Ziemi
Tezy te zachwiały gmachem starej astronomii burząc jego fundamenty doszczętnie. Już bowiem w trzecim i siódmym założeniu Kopernik o głosił najważniejsze podstawy swej nauki, wystarczające w zupełności do wytłumaczenia zagadkowych ruchów planet na niebie. Z czwartego założenia wynika, iż odległość Ziemi do Słońca jest znikomo mała w porównaniu z odległościami dzielącymi nas od gwiazd stałych.

System heliocentryczny w tym traktacie różni się dosyć znacznie, od systemu ogłoszonego po trzydziestu latach w dziele pt. “O obrotach sfer niebieskich”. Kopernik w trakcie pracy nad “Komentarzykiem” nie był jeszcze całkowicie przekonany o słuszności własnego systemu ani też nie mógł spodziewać się uznania ze strony innych uczonych, zanim go nie ulepszył do tego stopnia, iż teoria zgadzała się z obserwacjami. Kopernik poza tym głosił prawdy przeczące bezpośrednim doznaniom ludzkich zmysłów. Głosił przecież, że Słońce wschodząc w rzeczywistości nie wschodzi. Jego nauka przeciwstawiała się także tradycjom antycznym, biblijnym i scholastycznym. Początek sztokholmkiej kopii “Komentarzyka”

Kopernik na Ziemi Warmińskiej
Kopernik po powrocie z Włoch do kraju z dyplomem doktora prawa kościelnego i wiedzą medyczną dostał się od razu w wir ożywionych zajęć. Od roku 1497 był kanonikiem kapitulnym we Fromborku, jednak wuj Łukasz wezwał go do siebie, mianując go swym sekretarzem i lekarzem przybocznym. Po otrzymaniu tej nominacji zamieszkał w Lidzbarku Warmińskim. Brał udział w posiedzeniach stanów obradujących w 1504 roku w Toruniu, Gdańsku i Malborku. Do dzieł Kopernika związanych z działalnością polityczną należała mapa Prus Królewskich i Krzyżackich. W roku 1509 wydał swój przekład z greki na łacinę dzieła Teofila Symokatty pt. “Epistolae morales, rurales et amatoriae” (Listy obyczajowe, sielskie i miłosne). Treść listów jest wyraźnie światopoglądowa, ich tematem są sprawy ziemskie, doczesne. Część stanowią listy miłosne, którym przekład Kopernika nadaje wiele ognia i czaru. Być może na piękno przekładu wpłynęła młodzieńcza miłość do Anny Schiling. Sytuacja życiowa Kopernika uległa zmianie po śmierci wuja Łukasza w roku 1512. Wtedy bowiem astronom opuścił Lidzbark i na stałe przeniósł się do Fromborka, gdzie mieściła się stolica diecezji warmińskiej. Tutaj spędził najpracowitszą część życia i tu właśnie napisał swoje monumentalne dzieło. Po objęciu bowiem normalnych obowiązków kanonika miał dużo więcej wolnego czasu, który mógł całkowicie poświęcić umiłowanym dociekaniom i obserwacjom astronomicznym. We fromborskiej wieży urządził obserwatorium astronomiczne. Ustawił tam swoje skromne, własnoręcznie wykonane instrumenty astronomiczne: kwadrant słoneczny, astrolabium (sfera armilarna) i triquetrum. Wszystkie te przyrządy, Kopernik wykonał na wzór instrumentów opisanych przez Ptolemeusza. Pierwsza zapisana obserwacja dotyczyła planety Mars (1512 rok). Zapoczątkowała ona cykl obserwacji planet. Wymogi czasu zmusiły Kopernika do zmiany przedmiotu badań astronomicznych. Swoje obserwacje poświęcił sprawie reformy kalendarza. Podjął je w 1513 roku, wyniki badań przesłał do Rzymu, ale biskup Paweł ostro je skrytykował. Trzeba przy okazji wyjaśnić, że Kopernik nie miał wyższych święceń kapłańskich. Zadowolił się jedynie niższymi święceniami. W owych czasach kanonik nie musiał być wcale księdzem i tak też było we Fromborku, gdzie znajdował się jedynie jeden kanonik z wyższymi święceniami. Był nim Tideman Giese, najlepszy przyjaciel Mikołaja. Należy też wspomnieć o praktyce lekarskiej jaką prowadził Kopernik. Leczył nie tylko biskupa i kolegów z kapituły, ale także okoliczną ludność. Był bardzo dobrym lekarzem. Świadczy o tym fakt, iż w roku 1541 książę Albrecht wezwał go do swego chorego przyjaciela i jednocześnie starosty tapiawskiego Georga von Kunheima.
Administrator kapituły warmińskiej
W roku 1516 obrano Kopernika administratorem dóbr kapituły warmińskiej. Siedzibą administratora był zamek olsztyński, gdzie wielki astronom mieszkał przez kilka lat i pozostawił ślad w postaci tablicy astronomicznej, wykonanej na tynku ściennym pod sklepieniem krużganku. Z jej pomocą obserwował punkt wiosennego zrównania dnia z nocą celem wyznaczenia długości roku zwrotnikowego. Wybór na administratora majątków kapituły był nie na rękę Kopernikowi, który właśnie pracował nad swym dziełem o budowie świata. Musiał opuścić Frombork i zamieszkać na kilka lat w Olsztynie i skoncentrować się na sprawach dość odległych od astronomii. Kopernik urząd sprawował dwukrotnie: pierwszy raz od 8.11.1516 do 8.11.1519, drugi zaś od 8.11.1520 do czerwca 1521 roku. Pierwszy okres przypadał na czas intensywnej odbudowy dóbr kapitulnych zniszczonych w wojnach z drugiej połowy XV wieku. Drugi zaś w okresie wojny polsko–krzyżackiej. Jako administrator Kopernik w miarę możliwości starał się polepszyć dolę chłopów, o czym świadczą zapiski o udzielonych im ulgach. Nadawał chłopom łany, przydzielał konie, krowy i sprzęt gospodarski, zwalniał na trzy cztery a niekiedy i sześć lat od płacenia czynszów. W okresie swej kadencji Kopernik odbył 71 wypraw inspekcyjnych w teren, odwiedzając 43 miejscowości będące majątkiem kapituły warmińskiej i sporządził 73 protokóły lokacyjne. Wpisywał je do specjalnego rejestru pt. Locationes mansorum desertorum (Lokacje łanów opuszczonych ), założonego jeszcze w 1494 roku przez kanonika Baltazara Stockfischa. Z zapisów wynika, że Kopernik zasiedlał Warmię osadnikami polskiego pochodzenia. Jesienią 1520 roku wojska zakonne wtargnęły na obszar środkowej Warmii. Wtedy to Kopernik ponownie został administratorem i zaraz zabrał się do fortyfikowania Olsztyna, by móc obronić miasto przed spodziewaną napaścią krzyżacką. Niezależnie od tego 16 listopada 1520 roku pisze w imieniu kapituły do króla Zygmunta Starego list z prośbą o pomoc wojskową. Pragniemy czynić to, co przystoi ludziom szlachetnym i uczciwym oraz bez reszty oddanym Waszemu Majestatowi, nawet jeśliby przyszło nam zginąć. Pod tegoż majestatu opiekę się uciekając, całość naszego mienia i nas samych polecamy i powierzamy. Obawy Kopernika były całkowicie uzasadnione, ponieważ już 16 stycznia 1521 roku sam wielki mistrz Albrecht na czele swej armii znalazł się w pobliżu Olsztyna. Ale najeźdźcy krzyżaccy nie odważyli się szturmować grodu, starannie przygotowanego do obrony. Wielki mistrz wysłał jedynie żądanie kapitulacji, grożąc w wypadku odmowy zniszczeniem miasta. W odpowiedzi nastąpił zbrojny wypad polskich konnych i wojska krzyżackie nie osiągnęły zamierzonego celu oraz pomaszerowały w kierunku Lubawy. Kapituła warmińska wysoko oceniła bohaterstwo Kopernika, jedynego właściwie kanonika warmińskiego, który nie tylko pozostał na Warmii, ale stanął na czele obrony najważniejszej wówczas twierdzy warmińskiej–Olsztyna. Wyrazem uznania było mianowanie go komisarzem Warmii, którą to godność Kopernik pełnił od czerwca do listopada 1521 roku.

Studia we Włoszech
Jesienią 1496 roku bracia Kopernikowie udali się do dalekiej Bolonii, posiadającej słynny wówczas na całą Europę uniwersytet. Mikołaj zgodnie z zaleceniem wuja Łukasza zapisał się na studia prawnicze chociaż nie bardzo go one pociągały. Swoje zainteresowania zwracał ku astronomii. W tym kierunku miał dobre przygotowanie, nabyte podczas studiów w Krakowie, ponadto zaprzyjaźnił się z włoskim astronomem Domeniko Maria Novaro, z którym wiele czasu spędzał na obserwacjach nieba, między innymi obserwowali zakrycie jasnej gwiazdy Aldebaran (Oko Byka) przez Księżyc w dniu 9. Marca 1497 roku. Wtedy Kopernik doszedł do wniosku, że teoria Ptolemeusza w odniesieniu do ruchu Księżyca dokoła Ziemi była błędna, ponieważ zakłada nieruchomość Ziemi i biegunów niebieskich. Wynik obserwacji był zaprzeczeniem tej teorii. Wtedy Kopernik zagłębił się w dziełach mówiących o obserwacjach starożytnych Egipcjan. Dowiedział się z nich, że Egipcjanie rozróżniali nieruchome gwiazdy stałe i gwiazdy ruchome (planety), a rokiem nazywali okres powrotu Słońca do jakiejś gwiazdy stałej. Odtąd Kopernik i Novara rozpoczęli żmudne obser wacje tzw. Ósmej sfery, czyli sklepienia niebios z gwiazdami. Siedem sfer tworzyło bowiem siedem ciał niebieskich, zwanych planetami. Obaj astronomowie wybrali szereg jasnych gwiazd i mierzyli ich odległości od punktu wiosennego zrównania dnia z nocą. Kopernik szczególnie przyglądał się gwieździe zwanej Kłosem Panny i po wielu nocnych obserwacjach udowodnił nieruchomość gwiazd stałych, czyli niezmienność dorocznego obiegu Ziemi w odniesieniu do gwiazd stałych. Ustalił długość roku słonecznego z dokładnością do ułamków sekundy. Zajęcia astronomiczne Kopernika sprawiały, iż jego studia prawnicze posuwały się bardzo wolno. W roku 1500 udał się do Rzymu celem wzięcia udziału w odbywających się tam uroczystościach z okazji roku jubileuszowego. Przy tej okazji Kopernik odbył praktykę prawa kościelnego przy kurii watykańskiej, którą z reguły przechodzili wszyscy kanonicy. Wtedy też miało miejsce pierwsze publiczne wystąpienie z wykładem w sławnym uniwersytecie rzymskim. W roku 1501 bracia Kopernikowie opuścili słoneczną Italię i powrócili na Warmię. Obaj studiów nie ukończyli, potrzebowali więc pozwolenia na dalszą naukę i z taką prośbą zwrócili się do kapituły. Przychylono się do niej pod warunkiem, że Mikołaj skończy także studia medyczne. Tego samego roku bracia wyjechali do Włoch, teraz jednak do Padwy i tylko na dwa lata. Kopernik miał teraz wiele pracy, musiał bowiem zdobyć tytuł doktora prawa kanonicznego, jednocześnie w ciągu dwóch lat ukończyć trzyletnie studia medyczne. Kopernik z wrodzoną dla siebie pilnością słuchał wykładów medycyny i wertował dzieła na ten temat, ale jednocześnie musiał studiować prawo. Jednakże i tym razem nie ograniczał się ściśle do studiów przedmiotów wskazanych przez kapitułę i z zapałem zgłębiał tajniki ulubionej astronomii. Interesowały go bardzo poglądy starożytnych na budowę świata, toteż sięgał po ich dzieła i studiował je. Jednak źródła łacińskie okazały się zbyt skąpe i dlatego postanowił nauczyć się greki, by móc badać oryginalne prace starożytnych filozofów. W roku 1503 astronom nasz udał się do Ferrary, żeby tam złożyć egzamin doktorski z prawa kanonicznego. Wybrał Ferrarę, gdyż opłata za egzamin była niższa niż w Padwie. Egzamin próbny wypadł korzystnie i 31 maja 1503 roku stanął przed komisją egzaminacyjną. Tu także powiodło mu się. Otrzymał tytuł doktora praw. Po promocji powrócił do Padwy, gdzie kontynuował studia dzieł greckich filozofów . Pod koniec roku 1503 udał się w drogę powrotną do kraju.

Ostatnie lata życia Kopernika
Ostatnie lata życia spędził Kopernik we Fromborku, wciąż poprawiając i uzupełniając gotowy już rękopis swojego dzieła. Stawał się coraz bardziej samotny, stopniowo zaczęli go otaczać ludzie zupełnie mu obcy. Wielki uczony u kresu swych dni zapewne zdawał sobie sprawę z tego, że praca całego życia, której doniosłość z pewnością należycie ocenił, leży wprawdzie ukończona, ale bez najmniejszych widoków na ogłoszenie jej światu. Wiedział, iż jego dzieło zawiera dramatyczne sprzeczności, jakie wynikają dla ludzi z jego nauki. Toteż długo się wahał przed ogłoszeniem światu drukiem swych długoletnich badań, bojąc się najwidoczniej, iż jego koncepcje mogą być potraktowane jako bluźniercze. Kopernik umarł 24 maja 1543 roku na skutek wylewu krwi do mózgu. Podobno pierwszy wydrukowany egzemplarz swego arcydzieła ujrzał w ostatniej godzinie życia.