Rozbiory Polski

I ROZBIÓR POLSKI

Służące za pośrednika w rokowaniach rosyjsko- tureckich Prusy nalegały na podział terytorium Rzeczypospolitej. Przeciw rozbiorowi Polski oponowała dotąd Rosja, licząc na protektorat nad całą Rzeczypospolitą. Obecnie, ze względu na rosnącą rywalizację Rosji i Austrii w rejonie Dunaju, a także na walki konfederatów, wspólny rozbiór Polski okazał się wygodnym rozwiązaniem, łagodzącym napięcia między trzema mocarstwami. Cesarzowa Maria Teresa początkowo wahała się, ale ostatecznie podpisała 5 VIII 1772r. uroczystą deklarację petersburską o podziale niektórych terytoriów Rzeczypospolitej. Prusy uzyskały Warmię, Pomorze Gdańskie, bez Gdańska i Torunia, oraz część Wielkopolski i Kujaw, Austria- południowo- wschodnią Małopolskę ze Lwowem, ale bez Krakowa, oraz Podole aż po rzekę Zbrucz, a Rosja- Inflanty polskie i dużą część Białorusi. Rzeczypospolita utraciła 29% swojego terytorium i ok. 40% ludności. Mimo to, nawet po I rozbiorze, Rzeczypospolita Obojga Narodów pozostawała pod względem obszaru- 522 tys. km²- czwartym państwem europejskim, po Rosji, Austrii i Francji, a jej ludność- ok.8 mln osób- stawiała Polskę na szóstym miejscu w Europie. Chcąc zalegalizować grabież zaborcy żądali, by rozbiór został uznany przez sejm Rzeczypospolitej. Wybory posłów odbywały się pod dyktando zaprzedanych zaborcom zdrajców, a sejm zawiązał się na zasadach konfederacji, czyli, że w jego obradach miano się kierować zasadą większości głosów. Ostatecznie sprzedani posłowie zatwierdzili decyzję zaborców. Protestowała przeciwko niej niewielka grupa posłów z Tadeuszem Rejtanem na czele. Rejtanowski sprzeciw, ujęty później w malarskiej formie przez Jana Matejkę, stał się symbolem patriotycznego gestu moralnego w beznadziejnych sytuacjach.

II ROZBIÓR POLSKI
Klęska wojenna i zajęcie Warszawy przez wojska rosyjskie przyniosły triumf Targowicy. „Najjaśniejsza konfederacja” konfiskowała dobra zwolenników Konstytucji 3 maja i uchyliła prawo o miastach. Wprowadzono cenzurę polityczną. Targowiczanie zmuszali też reformatorów do publicznego potępiania konstytucji i grabili mienie państwowe. Na przykład biskup inflancki Józef Kossakowski zawłaszczył mienie Komisji Edukacji Narodowej.
Ponieważ w tym samym czasie Austria zmagała się z rewolucyjną Francją, Prusy wymogły na Wiedniu zgodę na rozbiór Polski bez jej udziału. Rosja przychyliła się do takiego rozwiązania, licząc na wschodnie terytoria Rzeczypospolitej. Również dla Francji akcja pruska przeciw Polsce była wygodna, gdyż zmniejszała presję Berlina na zachodzie. Dnia 23 I 1793r. Rosja i Prusy podpisały konwencję rozbiorową. Poseł Pruski oświadczył, iż jego wojska wkraczają do Polski, by stłumić ruchy „jakobińskie”. Również wielu targowiczan sądziło, iż chodzi o przeciwstawienie się, w zależności od gustu „rewolucji” lub „despotyzmowi”. Kiedy Prusacy zajęli Poznań, targowiczanie zażądali pomocy Rosji i wydali uniwersał do szlachty wzywający w górnolotnych słowach do pospolitego ruszenia. Zgromieni przez ambasadora Rosji w Warszawie, Jakowa Sieversa, uniwersał wycofali. Według układu rozbiorowego Prusy miały zająć Gdańsk i Toruń oraz część Wielkopolski i Mazowsza aż po Łowicz (łącznie ok. 57 tys. km² ). Rosja zajęła dużą część Ukrainy i Białorusi (ok. 250 tys. km² ). Polska została okrojona do niewielkiego skrawka terytorium z Warszawą, Krakowem i Lublinem o powierzchni ok. 215 tys. km² i ludności 3,5 mln osób.
W czerwcu 1793r. zebrał się w Grodnie sejm, który miał zatwierdzić umowy rozbiorowe. Wybory odbywały się pod naciskiem bagnetów rosyjskich. Widząc bankructwo swej polityki główni targowiczanie wyjechali z kraju, a na Sali obrad rej wodzili pomniejsi zdrajcy. W sierpniu ratyfikowano traktat rozbiorowy z Rosją, a we wrześniu- z Prusami. Mimo terroru niewielka grupa posłów mazowieckich bezskutecznie protestowała przeciw gwałtowi. Król nie zdobył się na żaden gest oporu. Po ratyfikacji umów rozbiorowych sejm grodzieński przywrócił Radę Nieustającą, gwarancję Rosji oraz zmniejszył liczbę wojska do 15 tys. żołnierzy. Haniebna zgoda na zniewolenie kraju wywołała oburzenie części społeczeństwa i przyspieszyła narastanie oporu przeciw zaborcom.

III ROZBIÓR POLSKI
Choć legenda o tym, iż spadając z konia pod Maciejowicami Kościuszko miał krzyknąć „Finis Poloniae” (koniec Polski), nie jest prawdziwa, oddaje ona sens tego, co się stało w konsekwencji klęski powstania kościuszkowskiego. Dnia 5 I 1795r. Austria i Rosja podpisały w Petersburgu trzecią i ostateczną umowę dzielącą terytorium Rzeczypospolitej. Po zawarciu pokoju w Francją do umowy tej 24 X 1795r. przystąpiły Prusy. Austria zajęła ziemie między Bugiem, Wisłą i Pilicą wraz z Krakowem, Prusy- północne i wschodnie Mazowsze z Warszawą oraz część Podlasia i region Suwałk, Rosja zaś- Litwę z Wilnem i Wołyń. Na polecenie Katarzyny Stanisław August wyjechał pod strażą rosyjską do Grodna, gdzie w listopadzie 1795r. abdykował. Po śmierci Katarzyny jej następca Paweł I zaprosił byłego króla do Petersburga. Tam, trzy lata później, Stanisław August Poniatowski zmarł. Symboliczne znaczenie miał fakt zniknięcia z zamku na Wawelu koron królów polskich, zrabowanych przez wojska pruskie w okresie ich okupacji miasta w 1795r. Nawet symbol monarchii polskiej zginął.

PRZYCZYNY I SKUTKI ROBIORÓW
Historyk Ignacy Chrzanowski tak scharakteryzował upadek Rzeczypospolitej: „My byliśmy podobni do chorego, który zachorował wprawdzie z własnej nieopatrzności, ale który się na koniec opatrzył i zaczął leczyć; już wstawał z łóżka, już chodził o własnych siłach- lecz wtedy przyszło trzech sąsiadów chciwych na jego ojcowiznę, którzy już dawniej, jak mogli, odpędzali lekarzy od jego łóżka, a teraz, kiedy wstał, to go zamordowali”.
Mało które wydarzenie ówczesnej historii spowodowało tak głębokie i dalekosiężne konsekwencje, jak rozbiory Polski. likwidując znaczące państwo w centrum kontynentu, rozbiory zmieniły równowagę sił w Europie. Rosja przesunęła swe granice na zachód, Austria- na północ, a Prusy- na wschód i południe. Sprawa polska stała się drugorzędnym przedmiotem gry mocarstw europejskich, z których większość przez cały XIX w. była zainteresowana utrzymywaniem porozbiorowego status quo. Choć likwidację wielkiego państwa o bogatej kulturze traktowano często- nawet wśród polityków państw zaborczych- jako gwałt na oświeceniowych zasadach współżycia międzynarodowego, owe wyrzuty sumienia skutecznie tłumiono w europejskim XIX-wiecznym piśmiennictwie historycznym. Rosja, Prusy i Austria, państwa absolutystyczne, pod hasłami obrony wolności zniewoliły, anarchiczną wprawdzie, ale demokrację szlachecką w Polsce. Ich ideologie państwowe opierały się na cynicznym założeniu, że gwałt jest w życiu narodów zjawiskiem normalnym oraz że Polacy są sobie sami winni.
Rozważania nad przyczynami rozbiorów dały początek wielkiej dyskusji w polskiej myśli historycznej i politycznej. I dzisiaj stanowią one problem często analizowany w trakcie dyskusji nad polskim charakterem narodowym. Ostre spory budzi też ocena epoki stanisławowskiej i samej postaci Stanisława Augusta- mecenasa kultury, człowieka Oświecenia, polityka, który jako monarcha państwa o ograniczonej suwerenności próbował prowadzić własną grę z Rosją, a jednocześnie- króla targowiczanina, biernego, przerażonego świadka i współuczestnika klęski rządzonego przez siebie państwa. Symbolem tych sporów były i są polemiki o miejsce pochówku tego monarchy. Odpowiedź na pytanie, czy powinien on spocząć na Wawelu, dotąd dzieli historyków, polityków i publicystów.
Co więcej, rozbiory zaszczepiły w świadomości Polaków dwoistość rozumowania. Na pytanie, kto winien, że upadło wielkie i swego czasu potężne państwo, wskazywano dotąd albo na błędy samych Polaków i ustroju Rzeczypospolitej, albo na wrogie knowania sąsiadów. Efektem wyboru jednej z przyczyn było pogłębienie kompleksów polskich lub usypianie czujności i usprawiedliwianie narodowych grzechów. Tymczasem obydwie te odpowiedzi zawierają, jak się wydaje, część prawdy. Upadek Rzeczypospolitej wynikał z rozkładu jej ustroju oraz załamanie się morale szlachty- polskiego „narodu politycznego”. Doprowadziło to do uzależnienia państwa od mocarstw ościennych. Próby odrodzenia wywołały opór sił konserwatywnych, a także wrogie działania sąsiadów, a te z kolei pobudzały silniejsze starania o budowę dawnej świetności, jednak zmagania te wygrali w końcu wrogowie Rzeczypospolitej. O całej epoce stanisławowskiej można powiedzieć, że był to okres, który przyniósł upadek państwa i zapoczątkował odrodzenie społeczeństwa. Trud polskich oświeceniowców i bohaterstwo uczestników insurekcji kościuszkowskiej sprawiły, że kiedy później zaczęto śpiewać „Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy”, „Polska” nie oznaczała jedynie „zbioru wolności szlacheckich”, a „my” nie sprowadzało się jedynie do szlachty. Dziedzictwo epoki stanisławowskiej dało o sobie znać w okresie porozbiorowym. Paradoksalnie jednak również tradycja sarmacka, w której szlachta w egoistycznym i anarchicznym kulcie własnej wolności przyzwyczaiła się ignorować państwo, ułatwiła obronę tożsamości narodowej w okresie bezpaństwowym.
Upadek Rzeczypospolitej pociągnął za sobą także inne poważne konsekwencje dla samych Polaków. Naród szlachecki, szczycący się tradycją wielkości, musiał spojrzeć prawdzie w oczy. Narodowa tożsamość zaczęła się zmieniać wraz z klęską państwa oraz z modernizacją społeczeństwa w dobie dziewiętnastowiecznych przemian gospodarczych. Dążenie do odzyskania niepodległości zdominowało wyobraźnię i czyny wielu Polaków następnych pięciu pokoleń. Doświadczenia kolejnych, nieudanych zrywów powstańczych wytworzyły zupełnie nową tradycję narodową. Modernizacja społeczeństwa i gospodarki przebiegała w granicach państw obcych. Potencjał gospodarczy rozwijał się w ścisłym uzależnieniu od polityki ekonomicznej i potrzeb rynków państw zaborczych. Awans społeczny mieszczaństwa i chłopstwa został zahamowany i odbywał się następnie z woli i w interesie mocarstw rozbiorowych. Kultura polska stopniowo przestawała być atrakcyjnym magnesem, toteż emancypacja warstw chłopskich na Litwie, Białorusi i Ukrainie w połowie Xix. Musiała doprowadzić do erozji wpływów polskich na tych terenach, do czego przyczyniła się też polityka depolonizacji, prowadzona przez Rosję i w mniejszym zakresie przez Austrię.


BIBLIOGRAFIA
○ A. L. Szczeniak, Historia w szkole średniej- repetytorium, Warszawa 1995.


○ A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1789-1871, Warszawa 1995.


○ J. Topolski, Historia Polski, Warszawa 1994.