Absolutyzm oświecony.

Klasyczna forma absolutyzmu ukształtowała się w XVII wiecznej Francji. W krajach, w których rozwój gospodarczy i narastanie kapitalizmu były powolniejsze niż w Anglii czy Francji oblicze absolutyzmu dość znacznie odbiegało od wzorca wersalskiego. Większość krajów europejskich przyjmowało jedynie ogólne zasady absolutyzmu francuskiego, dostosowując je do lokalnych warunków.

W państwach takich jak Prusy, czy Austria szczególnie silną pozycję mieli feudałowie. Państwa te dopiero w XVIII w. wkroczyły na drogę reform podjętych w duchu racjonalnych idei oświecenia.

Reformy te były głównie skierowane przeciw najbardziej rażącym przeżytkom ustroju feudalnego:
- reformy chłopskie dążące do ograniczenia poddannictwa
- kodyfikacje prawa karnego skierowane przeciw zbyt surowym karom i stosowaniu tortur
- wprowadzenie tolerancji religijnej wobec wyznań innych niż religia państwowa
- reformy gospodarcze
- rozbudowa armii
- opieka państwa nad oświatą

Cecha charakterystyczna państwa oświeconego absolutyzmu było zbudowanie biurokratycznego aparatu urzędniczego, utrzymującego się z pobieranej pensji, odznaczającego się fachowością i kompetencjami.

Charakterystyka poszczególnych państw absolutyzmu oświeconego:

1. Rosja

Okres monarchii absolutnej można podzielić na 3 etapy
- kształtowanie się jej w drugiej połowie XVII w.
- umacnianie się od panowanie Piotra I ( pierwsza połowa XVIII w)
- dalszy rozwój pod wpływem reform Katarzyny II w drugiej połowie XVIII w.

W drugiej połowie XVII w. nastąpił wzrost gospodarczy kraju, pojawiły się manufaktury, ożywił się handel. Jednak rozwój gospodarczy nadal był hamowany przez liczne czynniki np. brak dostępu do morza ograniczający handel międzynarodowy. Jednak dzięki przeprowadzonym zmianom ustrojowym, przezwyciężeniu anarchii wewnętrznej oraz odparciu zagrożenia zewnętrznego Rosja zaczęła umacniać swoją pozycję. Do rzeczywistego wzrostu jej znaczenia w Europie doszło za panowania Piotra I. W latach 1697-99 odbył on wielką podróż na zachód. Po powrocie podjął działania zmierzającej do gruntownej przebudowy państwa, obejmującej wszystkie dziedziny życia.

W sferze obyczajności nakazał swoim bojarom zgolić brody, założyć strój europejski, palić tytoń, wprowadził zakaz noszenia długich sukni, a dla kobiet obowiązek uczestniczenia w życiu towarzyskim.

Zniósł obowiązujący kalendarz bizantyjski, a wprowadził juliański.

Po śmierci patriarchy Moskwy Adriana w 1700r. zawiesił urząd patriarchy, a w jego miejsce ustanowił Najświętszy Synod Rządzący, którego członków sam mianował.

Wprowadził stały pobór rekruta do wojska, służba w wojsku była odtąd dożywotnia, zmodernizowano uzbrojenie, rozbudowano artylerię, a także flotę.

W 1711r. powołał Senat Rządzący, który przejął kompetencje dumy bojarskiej. Kontrolował on administrację, przygotowywał projekty ustaw, był najwyższym sądem.

W 1718 r. zostały zniesione prikazy i ustanowione kolegia..

Ujednolicono administrację lokalną, dokonano podziału kraju na gubernie (na czele- gubernatorzy), które dzieliły się na prowincje (na czele wojewoda), a te na dystrykty.

Powstała jednolita grupa szlachty zobowiązana do przymusowej służby w wojsku, flocie bądź administracji. Piotr I otworzył szerszy dostęp do szlachectwa, które można było nabyć przez osiągnięcie pewnej rangi w służbie wojskowej lub cywilnej.

Chłopi zostali poddani władzy szlachty i obciążeni wysokimi podatkami, które szły na rozbudowę armii i administracji.

Rozwinął się w znacznym stopniu przemysł rosyjski: nastąpił rozwój manufaktur, obejmujący cały kraj. Zaczęto rozbudowywać drogi i tworzyć okręgi przemysłowe. Z rozwojem gospodarczym wiąże się również podniesienie stanu mieszczańskiego, który mógł zakładać manufaktury, i kierować nimi, rozwijać handel, a także wejść do kadry urzędniczej.

Dzięki opanowaniu terenów nad Bałtykiem nastąpił przyspieszony rozwój handlu z Europą, prowadząc politykę merkantylistyczną udało się osiągnąć dodatni bilans handlowy.

Władza Piotra I, który w 1721r. przyjął tytuł imperatora nie była niczym ograniczona. Po jego śmierci władzę w państwie przejęła w wyniku spisku Katarzyna II Wielka. W polityce zagranicznej kontynuowała ona kierunek swojego poprzednika, w dziele reform wewnętrznych utrzymała prawo o wolności szlacheckiej, oddała w ręce szlachty całkowitą kontrole nad chłopami, wprowadziła sądy powiatowe dla szlachty i częściowo zreformowała sądownictwo miejskie i wiejskie dla chłopów państwowych. Dokończyła ona także reorganizację struktury administracyjnej wprowadzając powiaty, liczbę guberni zwiększyła z 20 do 51. Utworzyła samorząd szlachecki. Zapewniła również szlachcie wyłączność dostępu do kariery urzędniczej i wojskowej.

2. Państwo Prusko-Brandenburskie:

Za początek budowanie scentralizowanej monarchii Hohenzollernów uważa się lata panowania Fryderyka Wilhelma Wielkiego Elektora. W roku 1653 szlachta za cena zachowania swoich przywilejów zgodziła się na opodatkowanie na rzecz państwa. Podczas panowania tego władcy złamane zostało znaczenie instytucji przedstawicielstwa stanowego (Landtagów) oraz przystąpiono do tworzenia silnie zbiurokratyzowanego aparatu administracyjnego. Kontynuowanie reform przypadło w udziale Fryderykowi Wilhelmowi I., który uważany jest za twórcę Prus jako państwa militarnego.

Zlikwidował on wielki dwór ojca, zredukował pensje urzędników, wprowadził podatki (bez zgody stanów). Skupił się głównie na rozbudowie armii i powiększeniu skarbu. W polityce gospodarczej dążył do zachowania dodatniego bilansu handlowego. Popierał rozwój manufaktur państwowych. Zachęcał do osiedlania się przybyszów (miedzy innymi hugenotów francuskich). Wszystkie uzyskane sumy przeznaczał na rozbudowę i rozwój armii.

Armia składała się z wojska złożonego ze zwerbowanych mężczyzn oraz chłopów zaciągniętych do obowiązkowej służby. Na dwa miliony mieszkańców w szeregach armii było aż 80 tyś służby stałej, państwo przypominało jeden wielko obóz ćwiczeń, został wprowadzony tzw. „pruski dryl”.

Biurokracja została zreformowana i usprawniona. W celu wewnętrznego wzmocnienia kraju Fryderyk I powołał Generalny Dyrektoriat Finansów, Wojny i Domen. Dzielił się on na 4 departamenty kierowane przez ministrów.

Ujednolicono administrację prowincjonalna, którą zajmowały się departamenty kamer. Wprowadzono podział na powiaty.
Fryderyk II był kontynuatorem reform ojca i twórca potęgi państwa pruskiego w Europie.

Pierwszym jego krokiem było powiększenie armii o 16 batalionów piechoty i kilka szwadronów jazdy. Armia obok władzy królewskiej i stanu szlacheckiego była jednym z trzech najważniejszych filarów monarchii. Za jego panowania była ona stale powiększana (po wojnie siedmioletniej liczyła ponad 160 tyś) Na jej ukształtowanie Fryderyk II przeznaczył 2/3 dochodów państwowych.

Ustrój polityczny, ani struktura społeczna nie zmieniły się w większym stopniu. Ograniczone zostały tylko kompetencje Generalnego Dyrektoriatu, rozbudowano biurokrację i tworzono nowe ministerstwa podporządkowane woli władcy. Dużą wagę przywiązywał Fryderyk II do gospodarczego rozwoju kraju. W tym celu dążył do utrzymania ceł ochronnych na towary importowane, wprowadzenia monopoli państwowych, także do zakładania kampanii handlowych. Za jego panowania rozbudowano sieć kanałów śródlądowych, zbudowano wiele dróg.

Przeprowadził on reformę sądownictwa. W roku 1794 wydano kodeks cywilny pod nazwą „Powszechne Prawo Krajowe” (landrecht), który gwarantował junkrom ich dotychczasowe przywileje, zniósł cenzurę i stosowanie tortur w śledztwie.

Rozwinął się również typ szkoły średniej nastawionej na umiejętności praktyczne, wypracowany został model szkoły chłopskiej rozwinęły się również niższe szkoły zawodowe, a także zreformowano uniwersytety we Frankfurcie i Królewcu. W 1763 ogłoszono powszechny przymus szkolny w myśl zasady „mądry żołnierz może więcej” więcej swoim państwie Fryderyk tolerował wszystkie wyznania, aczkolwiek niechętnie odnosił się do katolicyzmu i papiestwa. Zwalczał dualizm władzy świeckiej i duchownej.

3. Monarchia Habsburska:

Ideę absolutyzmu zapoczątkował w Austrii Karol IV wprowadzając nieśmiałe reformy.

Dbał on o rozwój manufaktur, popierał handel wewnętrzny, ustanawiał monopole. Została zbudowana sieć dróg i zniesiono cła wewnętrzne. Po jego śmierci władzę w państwie objęła Maria Teresa. Państwo było bardzo osłabione politycznie z powodu licznych porażek poniesionych między innymi podczas wojny o sukcesję habsburska, a także podczas wojny Tureckiej. Konieczne było wiec wprowadzenie reform, które scentralizowałyby władzę państwową.

Dla wszystkich posiadłości Habsburskich wprowadzono jednolite władze naczelne. Jedynie Węgry otrzymały pewną odrębność państwową. Utworzono centralne instytucje dal Czech i krajów austriackich. Najważniejsza Izba Sprawiedliwości objęła sprawy skarbowe i administracyjne. Generalny komisariat wojny kontrolował sprawy wojskowe.

W 1760 r. została powołana Rada Państwa (Staatstrat) z kanclerzem na czele, która kierowała i nadzorowała cała administrację. Po likwidacji Dyrektoriatu, administracją kierowała Zjednoczona Austriacko-czeska Kancelaria Nadworna, za finanse odpowiadała Nadworna Izba Skarbowa, polityka zagraniczną kierowała Tajna Kancelaria Stanu, za sprawy wojny i wojska odpowiadała Nadworna Rada Wojenna, natomiast wymiarem sprawiedliwości kierowała Najwyższa Izba Sprawiedliwości.

Kraje korony austriackiej podzielone zostały na gubernatorstwa, na czele których stał gubernator. System rządzenia oparto na biurokracji urzędniczej, od której wymagano odpowiednich kwalifikacji i bezwzględnej lojalności.

W latach 1765-80 nastąpiły wspólrządy Marii Teresy i jej syna Józefa II. Przeprowadzona została wówczas reforma urbarialna na wsi, ograniczona została pańszczyzna, wprowadzono zakaz usuwania chłopów z ziemi. W sprawach gospodarczych oboje byli zwolennikami merkantylizmu. Co do religii państwo przeżyło zmienną ewolucję. Karol IV popierał kontrreformację, prześladowując i wypędzając protestantów, Maria Teresa ograniczyła wpływy papiestwa, pod koniec życia powróciła jednak do polityki ojca. W 1769 r. wprowadzona została tzw. doktryna józefizmu. Nałożono wówczas podatki na instytucje kościelne, skasowano część klasztorów, sekularyzowano majątki poklasztorne.

W 1781 r. Józef II ogłosił patent tolerancyjny, gwarantujący swobodę praktykowania kultów religijnych. Zakazał on ogłaszania bulli i pism papieskich bez jego zgody, a także dopuścił rozwody, a małżeństwo uczynił umową cywilną.

Sprawy szkolnictwa powierzono Nadwornej Komisji Edukacji. Do 1780 r. powstało 500 szkół ludowych, mniej natomiast zdziałano w szkolnictwie średnim.

Reformy objęły również szkolnictwo i prawodawstwo. Ograniczono kompetencje sądów patrymonialnych na wsi, wprowadzono jednolite prawo spadkowe, a w 1768 r. wydano kodeks karny Nemezis Theresiana, który utrzymywał kary cielesne, tortury oraz kary śmierci. Jednak z inicjatywy Josepha von Sannenfelsa zniesiono tortury.

W okresie osobistych rządów Józefa II dokonano centralizacji administracji państwowej. Był to również okres odejścia od polityki prowęgierskiej. Nastąpiła wówczas rozbudowa armii (pod koniec panowania stan armii wynosił ok. 300.000 żołnierzy). Podstawa kontroli wszystkich dziedzin życia mieszkańców państwa i funkcjonowania organów administracji było ciągle rozbudowywane ministerstwo policji.