Strefy roślinne Ziemi - Biomy.
Rozmieszczenie roślinności zależy głównie od warunków klimatycznych, a w szczególności od wielkości opadów i ich rozkładu w ciągu roku.
Znaczny wpływ na typ roślinności mają:
- rodzaj gleby,
- wysokość nad poziomem morza,
- ukształtowanie terenu,
- odległość od oceanów i mórz,
- kontynentalizm klimatu.
Strefy roślinne Ziemi noszą nazwę biomów.
Biom zajmuje dużą powierzchnię lądu i zwykle występuje na więcej niż
jednym kontynencie,
Różne biomy charakteryzują się odrębną, typową dla nich
roślinnością i związanymi z nią zwierzętami.
Rośliny i zwierzęta, występujące w danym biomie, są przystosowane do
szczególnych warunków.
Gdziekolwiek by na świecie nie występował określony biom, przystosowania te
mają podobny charakter.
Dzięki temu możemy zaliczyć do jednej grupy zarówno obfitą roślinność z
zamieszkującymi ją nadrzewnymi zwierzętami w gorących, wilgotnych tropikalnych lasach deszczowych w Ameryce Południowej, jak i dżunglę w Środkowej Afryce.
Rośliny i zwierzęta tych dwóch, całkowicie odrębnych geograficznie regionów
są podobne i mają zbliżone przystosowania do środowiska, mimo że wcale
mogą nie być ze sobą spokrewnione.
Na kuli ziemskiej występuje osiem głównych stref roślinnych:
1) tundra,
2) tajga,
3) lasy klimatu umiarkowanego,
4) roślinność twardolistna,
5) stepy,
6) sawanny,
7) wilgotne lasy równikowe,
8) pustynie i półpustynie,
9) roślinność górska.
T U N D R A
Strefowa formacja roślinna związana z zimnym klimatem podbiegunowym, zróżnicowana na cztery podstawowe typy:
1/ tundrę arktyczną tworzą jedynie skąpo rosnące mchy i dość bogate zbiorowisko porostów, którym towarzyszą nieliczne rośliny kwiatowe,
2/ tundrę mszysto-porostową, obok wymienionych grup, zasiedlają również w większej obfitości rośliny kwiatowe należące przede wszystkim do rodziny wrzosowatych (Ericaceae)
3/ tundrę krzewinkową, rozwijającą się tam, gdzie zimą pokrywa śnieżna jest dostatecznie gruba, by chronić krzewinki przed zamarznięciem. Składa się z karłowatych wierzb (wierzba zielona, wierzba żyłkowana), krzewinek wrzosowatych (borówka, bagno, wrzosiec) i brzozy karłowatej, pomiędzy którymi występują mchy i porosty
4/ lasotundrę, najbardziej na południe wysuniętą podstrefę tundry, tworzącą przejście do strefy borealnej lasów iglastych (tajgi).
Typowe dla tundry są gleby poligonalne powstające w wyniku jej zamarzania i odmarzania. Podobna roślinność występuje ponad górną granicą lasu w górach strefy umiarkowanej.
Tundrę zamieszkują też liczni przedstawiciele fauny:
a/ roślinożerne:
- renifery,
- zające bielaki,
- lemingi,
b/ drapieżniki,
- wilki,
- lisy polarne (pieśce),
- niedźwiedzie polarne,
c/ ptaki,
- sowa śnieżna,
- białozór - największy sokół świata.
T A J G A
Tajga, borealne lasy iglaste, nazwa lasu szpilkowego na obszarze Azji i Europy, charakterystycznego dla klimatu umiarkowanie chłodnego. Lata są tu krótkie i ciepłe, zaś zimy długie i bardzo mroźne. Niewielkie opady, dochodzące do 600 mm rocznie.
Tajga zajmuje większość obszaru Syberii oraz znaczne obszary Niżu Wschodnioeuropejskiego i Półwyspu Fennoskandzkiego.
Największa tajga syberyjska, nieco mniejsza kanadyjska oraz najmniejsza skandynawska.
Na północy przechodzi stopniowo w lasotundrę i tundrę, na południu w lasy liściaste lub lasostepy (step).
Tajga w zależności od położenia różni się nieco składem gatunkowym, w części europejskiej dominuje:
- świerk zwyczajny,
- świerk syberyjski,
- limba syberyjska,
- modrzew.
W runie występują:
- borówki,
- wrzos,
- bażyna,
- liczne mchy i porosty.
Tajgę zamieszkuje bardzo bogata fauna, ze szczególnie cennymi dla myśliwych zwierzętami futerkowymi - m.in. :
- sobole
- gronostaje,
- kuny,
- borsuki,
- zające,
- wiewiórki.
Występują także:
- liczne gryzonie,
- jelenie,
- lisy,
- wilki,
- niedźwiedzie.
Tajga należy do obszarów w niewielkim stopniu użytkowanych gospodarczo (myślistwo, rybołówstwo, pozysk drewna) oraz stosunkowo słabo przekształconych przez człowieka.
Niekiedy nazwę tajga rozciąga się na lasy szpilkowe Ameryki Północnej, występujące w Kanadzie i na Alasce.
LASY STREFY KLIMATU UMIARKOWANEGO
Las liściasty, formacja roślinna charakterystyczna dla strefy klimatycznej umiarkowanej, gdzie opady są duże (750-1500 mm),
a temperatury średnie, z wyraźnie zaznaczoną sezonowością.
Obejmuje gęsto zasiedlone obszary Eurazji i Ameryki Północnej.
Główne rodzaje drzew to:
- grab (Carpinus),
- buk (Fagus),
- dąb (Quercus),
- klon (Acer),
- jesion (Fraxinus),
z roślin zielonych - zawilec (Anemone).
Runo leśne i podszyt są znacznie obfitsze.
W lasach tych żyją podobne gatunki zwierząt jak w tajdze.
Jest to naturalne, klimaksowe zbiorowisko roślinne dla przeważających obszarów Europy.
R O Ś L I N Y T W A R D O L I S T N E
Roślinność twardolistna składa się z niewielkich krzewów
i karłowatych drzew. Występuje w klimacie podzwrotnikowym, z gorącym suchym latem i wilgotną, łagodną zimą.
Rośliny mają twarde, skórzaste liście, które ułatwiają ograniczone parowanie. Wiele z nich wydziela pachnące olejki eteryczne -
tymianek, rozmaryn i laur.
Na całym świecie roślinność twardolistna jest narażona - w wyniku działalności człowieka - na ryzyko przekształcenia się w formacje pustynne. Zbyt intensywna uprawa ubogich gleb, nadmierny wypas owiec i kóz, eksploatacja drewna na opał i niewłaściwe zabiegi melioracyjne przyczyniają się do postępującego procesu pustynnienia.
S T E P
Step, bezdrzewna formacja trawiasto-zielna o charakterze suchoroślowym, typowa dla klimatu umiarkowanego kontynentalnego,
z mroźną zimą i suchym, gorącym latem, o opadach poniżej
500 mm rocznie, z wyraźnie zaznaczonym okresem spoczynku zimowego.
Występuje w Eurazji od Niziny Węgierskiej (tzw. puszta) i wybrzeży Morza Czarnego po środkowe Chiny, w Ameryce Północnej tworzy pas prerii Wielkich Równin, w Ameryce Południowej, w Urugwaju
i Argentynie, nazwany jest pampą.
Zróżnicowany na szereg podtypów:
- stosunkowo najwilgotniejszy step łąkowy (kwietny), z dużym
udziałem roślin dwuliściennych i szerokolistnych traw,
- step ostnicowy, suchszy, z dominacją traw wąskolistnych (głównie z rodzajów ostnica Stipa i kostrzewa Festuca),
- step piołunowy (bylicowy), w obszarach najsuchszych,
utworzony przez półkrzewy (zwłaszcza z rodzaju bylica Artemisia).
Typową glebą stepową (z wyjątkiem jego najsuchszych postaci
z glebami kasztanowymi) jest czarnoziem (czarnozieme gleby).
Stepy w postaci najwilgotniejszej zostały nieomal całkowicie zaorane i zamienione na pola uprawne, a w postaciach najsuchszych zdegradowane przez wypas.
Fauna stepów to głównie:
- bizony (Ameryka Północna),
- dzikie konie (Eurazja),
- kangury (Australia)
- gryzonie: susły, bobaki, chomiki,
- ptaki: sępy, orły, kuropatwy, dropie.
S A W A N N A
Sawanna, biom roślinny typowy dla strefy pod- i międzyzwrotnikowej
o wybitnej porze suchej trwającej 2,5-10 miesięcy i niskich opadach 400-600 (900) mm rocznie, występujący przede wszystkim w Afryce, a także w Ameryce Południowej i Australii.
Wtórnie rozprzestrzeniony w miejscu lasów suchych w wyniku ich degradacji spowodowanej wypasem lub corocznym wypalaniem.
W runi sawanny przeważają okazałe trawy, bujnie rozwijające się i zakwitające w czasie deszczów, a wysychające w sezonie bezdeszczowym.
Krajobraz sawanny urozmaicają rozrzucone pojedynczo lub
w niewielkich grupkach drzewa o parasolowatym pokroju, okresowo zrzucające liście np.:
- akacje (Acacia)
- baobaby (Adansonia)
- drzewiaste wilczomleczowate (Euphorbiaceae)
- palmy (Palmae)
Fauna sawanny jest różnorodna, charakterystyczne są:
- liczne gatunki antylop
- zebry
- żyrafy (żyrafowate)
- lwy
- gepardy
- słonie
- bawoły
- nosorożce,
- lamparty.
Sawanna daje schronienie wielu gatunkom ptaków, w tym nielotnym strusiom (Australia), tkaczom czerwonodziobym (najliczniejszy gatunek ptaka na świecie) i drapieżnikom, takim jak sekretarz.
Na sawannie australijskiej zamiast antylop żyją kangury,
a największym drapieżnikiem jest dziki pies dingo.
W I L G O T N Y L A S R Ó W N I K O W Y
Las równikowy, las deszczowy - formacja roślinna charakterystyczna dla strefy klimatu równikowego, charakteryzującego się wysoką sumą opadów atmosferycznych (ponad 2000 mm) oraz brakiem pór roku.
Las równikowy występuje w trzech głównych obszarach:
- w dorzeczach Amazonki i Orinoko w Ameryce Płd.
(największy obszar zwartego występowania),
- w Ameryce Środkowej,
- w dorzeczach Kongo, Nigru i Zambezi (Środkowa i Zachodnia Afryka),
- na Madagaskarze,
- w rejonie Indii,
- w rejonie Indochin ( Półwysep Indochiński),
- w rejonie Półwyspu Malajskiego,
- w rejonie Wysp Sundajskich (Archipelag Sundajski),
- w Nowej Gwinei.
Posiada wyraźną strukturę warstwową:
- drzew (ok. 100 gat. Na 1 ha, tworzących lity, wiecznie zielony kobierzec o grubości 24-30 m, z ponad którego wyrastają tu i ówdzie bardzo wysokie drzewa),
- krzewów i roślin zielnych, które wypełniają szczelnie luki powstające w warstwach niższych.
Typową formą wzrostu, umożliwiająca dostęp do światła, są epifity
(rosnące na innych roślinach – storczyki i paprocie) i drzewiaste liany, oplatające drzewa, powodujące niekiedy ich „uduszenie”.
W przeciwieństwie do lasów liściastych strefy umiarkowanej, gdzie gatunki zwierząt występują w pobliżu powierzchni ziemi, w lesie równikowym-deszczowym życie zwierząt skupia się w wyższych warstwach roślinności. Jest to najbogatsza w gatunki roślin i zwierząt formacja roślinna na Ziemi, zarazem najsłabiej zbadana.
Występują liczne:
- owady,
- nadrzewne węże,
- olbrzymie, trujące żaby,
- barwne ptaki,
- ssaki (małpy).
Niepokój budzi tempo wycinania lasów tropikalnych, wynoszące 0,6-1,5% rocznie, co może doprowadzić w ciągu 20 lat do zmniejszenia o 90% ich areał.
P U S T Y N I A
Pustynia, rodzaj formacji roślinnej i równocześnie ważna strefa krajobrazowa na kuli ziemskiej.
Pustynie związane są z klimatem suchym i skrajnie suchym zwrotnikowym (np. Płn. Afryka, Półwysep Arabski, Australia), występują również w suchych wnętrzach kontynentów w klimacie podzwrotnikowym, a także umiarkowanym (Azja Środkowa, Ameryka Płn.). Specyficznym typem są pustynie nadbrzeżne (Atacama, Namib), związane z wysuszającym oddziaływaniem chłodnych prądów morskich.
Pustynia cechuje się:
- opadami rocznymi nie przekraczającymi 200 mm, a niekiedy wynoszącymi kilka mm rocznie,
- stałym deficytem wilgotności (ilość opadów jest 30 razy mniejsza od parowania potencjalnego),
- silnym nasłonecznieniem, związanym z dużą liczbą dni bezchmurnych,
- dużymi dobowymi wahaniami temperatur,
- całkowitym lub prawie całkowitym brakiem wody i roślinności,
- brakiem cieków lub występowaniem cieków tylko epizodycznych
- przeważającą rolą morfogenetyczną wiatru.
Pustynia jest obszarem nie nadającym się - w naturalnych warunkach - do celów gospodarki rolnej ani też w większości do hodowli. Pustynia występuje w obrębie różnych makroform rzeźby.
Wyróżniamy pustynie:
- nizinne,
- wyżynne,
- górskie.
Pustynie dzieli się też na:
- pustynie piaszczyste (erg) z różnorodnymi formami wydmowymi,
- pustynie ilaste (takyr, kewir, sebkha,playa), pokryte twardym, spękanym, silnie zasolonym iłem, stanowiące niekiedy dno okresowych jezior,
- pustynie kamieniste, pokryte złomiskami skalnymi,
- pustynie skaliste (hamada), pokryte wygładzoną, prawie płaską powierzchnią litych skał,
- pustynie żwirowe (serir, reg, gibber), których powierzchnia zasłana jest materiałem żwirowym.
Pustynie, oprócz drobnych gryzoni, ptaków, węży i jaszczurek, zamieszkują antylopy i dzikie koty.
G Ó R Y
W porównaniu z sąsiadującymi nizinami, góry mają odmienny świat roślin i zwierząt. Klimat w górach charakteryzuje się większymi opadami, niższą temperaturą, obniżającą się wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. Wskutek tego roślinność górska ma układ piętrowy.
Piętrowość, jedna z właściwości środowiska przyrodniczego
w górach, polegająca na stopniowym zmienianiu się jego cech, wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej (n.p.m.).
Pojecie piętrowości dotyczy zarówno zmienności całego środowiska, jak i niektórych komponentów środowiska (klimatu, roślinności, gleb, świata zwierzęcego), a także pojedynczych cech (piętrowość opadów, piętrowość procesów morfogenetycznych itp.).
Piętrowość wyraża się w postaci występowania w górach
(jednego na drugim) kolejnych pięter, z których każde cechuje się odrębnym od innych charakterem środowiska.
Piętra te częściowo odpowiadają strefom krajobrazowym na kuli ziemskiej.
Piętrowość wynika przede wszystkim ze zmienności cech klimatycznych - temperatury, opadów i innych(piętra klimatyczne), do których nawiązują pozostałe elementy środowiska.
Najbardziej dostrzegalna jest piętrowość roślinna.
Układ roślinności w obszarach górskich związany jest ze zmianą klimatu w miarę wzrostu wysokości n.p.m.
Zasadniczo wyróżnia się:
- piętro podgórza
- piętro górskie (dzielone niekiedy na niższe i wyższe)
- piętro subalpejskie
- piętro alpejskie
- piętro niwalne
Każdemu z tych pięter odpowiada właściwy mu typ roślinności.
W zależności od położenia geograficznego masywu górskiego mogą występować pewne różnice i modyfikacje układu piętrowego, a także w zasięgu pionowym poszczególnych pięter roślinnych (inny w strefie tropikalnej, inny w umiarkowanej czy arktycznej).
- 11 -
W Tatrach, które są najwyższe w Polsce, a także w całym łańcuchu Karpat, wydziela się następujące piętra roślinne:
1) Piętro podgórza od 300 do ok. 700 m n.p.m., z panującym lasem grądowym,
2) Piętro regla dolnego (piętro górskie niższe) od ok. 700 do 1200 m n.p.m., dominują tu głównie pola uprawne, łąki, lasy bukowe, bukowo-jodłowe oraz lasy świerkowe,
3) Piętro regla górnego (podobne do tajgi) od ok. 1200 do ok.1550 m n.p.m., z dominującymi lasami świerkowymi, w górnych partiach limba i modrzew europejski,
4) Piętro kosodrzewiny (lasotundra) – piętro subalpejskie od ok. 1550 do 1800 m n.p.m., z zaroślami kosodrzewiny,
5) Piętro halne (piętro alpejskie) – tundra- od ok.1800 do 2300m n.p.m., z murawami wysokogórskimi,
6) Piętro turniowe (piętro subniwalne) od 2300m po najwyższe szczyty, bardzo rzadko występuje roślinność, dominują nagie skały (brak piętra niwialnego, z lodowcami i wiecznymi śniegami, które występują w wyższych górach, np. w Alpach. Himalajach, Andach).
Do poszczególnych pięter roślinnych przywiązywane są nie tylko określone zbiorowiska roślinne, ale także grupy gatunków, które nazywane są np. gatunkami alpejskimi czy reglowymi.
Wśród zwierząt osobliwością są kozice i świstaki, żyją też niedźwiedzie brunatne, rysie i borsuki.
W wysokich górach np. w Himalajach żyje puma śnieżna, tygrys syberyjski i karakal.
Bibliografia
1, Podręcznik Biologia XXI - część I - praca zbiorowa pod
redakcją Andrzeja Jerzmanowskiego.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A. - Warszawa
2. Encyklopedia Multimedialna PWN 1998.
3. Multimedialna Encyklopedia Powszechna wersja 1998.