Hasła programowe pozytywizmu i ich odbicie w literaturze.
Pozytywizm jest to okres w dziejach literatury polskiej, uformowany po roku 1863, czyli po upadku powstania styczniowego, zakończony około roku 1890. Nazwa okresu zaczerpnięta została od nazwy kierunku filozoficznego, którego podstawy sformułował August Comte. Pozytywizm był zarówno ruchem społeczno- ideowym, jak i literackim.
Klęska powstania styczniowego i dotkliwe carskie represje nasunęły potrzebę szukania koncepcji, które pozwoliłyby polskiemu społeczeństwu przetrwać i zachować podstawy bytu. Pozytywiści w przyszłość, do momentu kiedy cały naród będzie przygotowany, odsunęli problem walki narodowowyzwoleńczej. Zmienił się typ bohatera literackiego. W miejsce bojownika spiskowca pojawił się człowiek trzeźwo oceniający rzeczywistość, oddany pracy, działalności gospodarczej i oświatowej. Ideałem epoki była praca użyteczna, przynosząca dobra materialne i duchowe jednostce, a zarazem całemu społeczeństwu. Pozytywiści wypowiedzieli walkę wszelkim pozostałościom feudalizmu, wysunęli program dźwignięcia gospodarczego kraju. W oparciu o filozofię Herberta Spencera głosili hasło pracy organicznej, według której każdy człowiek powinien działać użytecznie, tylko wtedy całe społeczeństwo będzie mogło poprawnie funkcjonować. Pozytywiści kierowali się również hasłem pracy u podstaw, pracy wśród najuboższych warstw społecznych. Szerzenie oświaty i utrwalanie świadomości narodowej przez warstwy wykształcone było częstym tematem utworów literackich. Wśród gatunków prozatorskich szczególną uwagę warto zwrócić na nowelistykę, która odegrała bardzo istotną rolę w walce pozytywistów o nowy, lepszy świat.
Nowela jest to krótki utwór epicki, charakteryzujący się niewielkimi rozmiarami, o niezwykle skondensowanej i zwartej kompozycji. Jest pozbawiona komentarzy, refleksji autorskich, dużej ilości bohaterów oraz panoramicznego ujęcia świata. Na pierwszy plan wysuwa się niezwykle zwięzła i wyraźnie zarysowana akcja, rozwijająca się szybko i sprawnie. Każde z wydarzeń ma dla bohatera niezwykłe znaczenie. Fabuła jest prosta i przejrzysta, składa się z jednego głównego wątku. Nowelę kończy pointa nietrudna do odczytania dla odbiorcy, może zawierać prawdę filozoficzną.
W nowelach uwidaczniały się dążenia społeczne i dydaktyczne pisarzy. Ukazywano w nich życie najuboższych warstw społecznych, narodowościowych, jednostek słabych, skrzywdzonych, smutny los dzieci. W utworach tych pisarze wypowiadali protest przeciw niesprawiedliwości, krzywdzie i poniżeniu. W charakterystycznych dla nowel pointach zawarte były hasła pozytywistyczne, pracy u podstaw, pracy organicznej oraz emancypacji kobiet.
Wartość najlepszych utworów Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej oraz Henryka Sienkiewicza polega na prawdziwości obrazu stosunków społecznych i typowości reprezentujących je postaci. W ich twórczości znalazł odbicie jeden z podstawowych problemów epoki- wzrastanie świadomości społecznej i narodowej obywateli. Wczesna ich twórczość była protestem przeciw uciskowi feudalnemu, odbiciem problemu wzrostu znaczenia proletariatu. W ich twórczości pojawia się również problematyka narodowa, obrazy walk narodowowyzwoleńczych oraz tematyka chłopska, przedstawiająca warunki rozwoju, bytu, sprzeczności klasowe wsi pouwłaszczeniowej.
Nowela pozytywistyczna w dużym stopniu tworzy literacki obraz miasta i jego mieszkańców. Wieś przedstawiona w nowelistyce stanowiła obszar tradycyjnych, ustabilizowanych stosunków na tle przyrody, natomiast temat miejski powstał w związku z nowoczesną problematyką cywilizacyjną. Miasto jako miejsce rozwoju techniki w sposób widoczny zmienia losy postaci, wpływa na bieg ich życia. W tej zamkniętej przestrzeni miejskiej rozgrywają się dramaty, o znaczeniu uniwersalnym.
Utwór Bolesława Prusa pt. "Kamizelka" ukazuje niedolę biednej mieszczańskiej rodziny. Poeta w sposób niezwykle piękny ukazuje miłość dwojga ludzi, ich pracę nocami i wzajemne zachęcanie do odpoczynku, ich zachowanie podczas choroby, kiedy wzajemnie się pocieszają i uspokajają. Ich miłość i wytrwałość pomaga im w przezwyciężeniu bólu, cierpienia i lęku.
Utwór ten uświadamia nam jak istotną rolę w naszym życiu pełni miłość do drugiego człowieka oraz, że więzy rodzinne są najcenniejszą wartością w świecie. Pomaga ona w przetrwaniu najtrudniejszych chwil w naszym życiu.
W nowelach pozytywistycznych wystąpiły wszystkie kwestie społeczne i polityczne czasów popowstaniowych. Szczególnie szeroko potraktowany został problem wsi i chłopów. Przyjęta przez szlachtę zasada nieinterwencji w sprawy gminy wiejskiej, obojętność, wiara w przesądy klasowe to generalna przyczyna tragicznych warunków bytu i życia chłopów.
Doskonałym opisem niedoli i wyzysku chłopa oraz stosunków panujących w Królestwie po uwłaszczeniu jest nowela Henryka Sienkiewicza pt.: "Szkice węglem". Jest to przykład noweli ludowej będącej krytyką sytuacji panującej na wsi w czasie zaborów. Sienkiewicz krytycznie ocenia stosunki społeczne panujące w kraju, a problemy zostają ukazane w sposób niemalże groteskowy. Problematyka ludowa utworu to próba zwrócenia uwagi czytelnika na tragiczną sytuację chłopa żyjącego pod zaborami w drugiej połowie XIX wieku, po wprowadzeniu ustawy uwłaszczeniowej. Chłopi byli bezbronni, niewykształceni, pozbawieni opieki ze strony dworu i pozostawieni własnemu losowi, stawali się także ofiarami carskiej administracji.
Utwór "Szkice węglem" jest oskarżeniem skierowanym przeciwko ludziom odpowiedzialnym za sytuację najuboższych, najbardziej upośledzonych warstw społecznych. Widoczny jest wpływ głoszonego przez pozytywistów postulatu pracy u podstaw- zwrócenia uwagi na ludzi pozbawionych praw społecznych.
Prawdziwe dzieci nędzy, głodzone i porzucone pojawiają się w utworze Marii Konopnickiej pt. "Nasza szkapa". Autorka ukazuje życie trojga dzieci warszawskiego piaskarza. W tle pierwszoplanowych wydarzeń rozgrywa się dramat: powolne umieranie matki i stopniowe pogrążanie się rodziny w nędzę. Narrator wiernie notuje łzy matki oraz złość i przygnębienie ojca. Dzieci próbują dorosnąć do trudnej sytuacji, w jakiej się znalazły, ale jest to niemożliwe. Potrafią one bawić się nawet wtedy, gdy są głodne i zmarznięte. Bracia zdają sobie sprawę z tego, że stracili matkę, ale faktycznie nie potrafią sobie tego uzmysłowić.
W utworze tym Maria Konopnicka pokazuje nam, że jej bohaterowie nie są pozbawieni uczuć. Przeciwnie, to normalne dzieci, które niekiedy czują się bezradne i zagubione. Radość, którą potrafią wydobyć z życia, tłumi jednak wszelkie inne uczucia. Smutek pryska, gdy na podwórku znowu pojawia się szkapa. Umiejętność zapominania o troskach i cieszenia się jest podstawową cechą dziecięcej psychiki.
W noweli Henryka Sienkiewicza pt. "Janko Muzykant" również ukazana została tragedia małego, skrzywdzonego dziecka. Utwór przedstawia historię małego Janka, którego największym pragnieniem było posiadanie skrzypiec. Każdego wieczoru skradał się pod okno karczmy i słuchał, jak muzycy grali ludziom do tańca. Próbował on sam wykonać sobie instrument z drewna i włosia końskiego, nie grał on zbyt pięknie, ale Janko był bardzo zadowolony. Pewnego wieczoru zakradł się do pańskiego dworu. Na ścianie pokoju wisiały przepiękne skrzypce. Przypatrywał im się długo. W związku z tym, że nikogo nie było w środku, postanowił zakraść się do środka. Kiedy wyciągał rękę po instrument, do pokoju wszedł lokaj. Następnego dnia Janko stanął przed sądem, został oskarżony o kradzież i skazany na karę chłosty. Chłopiec został brutalnie zbity i jego słaby organizm tego nie wytrzymał. Po kilku dniach zmarł, marząc o tym, żeby dostać w niebie prawdziwe skrzypce.
Autor wyraża swoją miłość oraz współczucie dla słabszych, pokrzywdzonych i biednych. Śmierć istoty bezbronnej i niewinnej porusza nas, wstrząsa nami i zmusza do zastanowienia nad losem dzieci w XIX wieku. Sienkiewicz poprzez swój utwór pragnął pokazać, że uzdolnione dzieci wiejskie nie miały żadnych szans rozwoju swoich wrodzonych talentów. Nowela ta miała za zadanie poruszyć sumienia ludzi z wyższych warstw społecznych, którzy mogli i mieli obowiązek zająć się losami dzieci z nizin społecznych. Uwidacznia się tu wyraźnie hasło pozytywistyczne pracy u podstaw i demokratyzacja społeczeństwa polskiego.
"Katarynka" Bolesława Prusa ukazuje postać małego, nieszczęśliwego dziecka. Jest to historia ośmioletniej, niewidomej dziewczynki, której jedyną radością było słuchanie gry kataryniarza. Pewnego dnia jej zachowaniu przygląda się mieszkający naprzeciwko pan Tomasz. Jest on zaskoczony zachowaniem dziecka, które nigdy nie biega, nie bawi się i jest smutne. Obserwując przez okno domyśla się, że jest niewidome i jest mu go żal. Niespodziewanie pod oknem pojawia się kataryniarz, pan Tomasz jest niezadowolony, nagle spostrzega, że mała tańczy, klaszcze w ręce i jest szczęśliwa. Pan Tomasz zmienia swoje zachowanie, dochodzi do wniosku, że muzyka sprawia dziewczynce ogromną radość. Postanawia znaleźć okulistę, który przywróciłby dziewczynce wzrok. W panu Tomaszu budzi się współczucie dla niewidomego i nieszczęśliwego dziecka. Każe od tej chwili wpuszczać kataryniarzy na podwórko, aby ofiarować dziecko choć chwilę szczęścia, radości i zapomnienia o chorobie. Pan Tomasz jest przykładem pozytywnego bohatera. Niby zrobił niewiele dla chorego dziecka, ale sam fakt, że dostrzega nędzę i tragedię innej, ludzkiej istoty stawia go już w pozytywnym świetle. Poprzez postać pana Tomasza Prus uzmysławia innym, mu podobnym, bogatym i światłym ludziom, że ich obowiązkiem, wręcz jest zająć się nieszczęśliwymi, ubogimi ludźmi, którzy być może mieszkają i żyją w ich pobliżu.
Świadoma i konsekwentnie pogłębiana przez Marię Konopnicką postawa solidarności z ludźmi uciskanymi i prześladowanymi znalazła mocne potwierdzenie w noweli "Mendel Gdański". Utwór ten powstał w roku 1889 jako wyraz uczestnictwa pisarki w zorganizowanym przez Elizę Orzeszkową zbiorowym proteście przeciw wzrastającym ruchom antysemickim. Orzeszkowa w swoim artykule "O Żydach i kwestii żydowskiej" bardzo mocno skrytykowała stosunek ówczesnego społeczeństwa do ludzi innego pochodzenia, innej rasy. Oskarżyła ludzi o brak znajomości ideologii i obyczajów rodzinnych Żydów.
Stary introligator Mendel, mieszkaniec Warszawy, to człowiek głęboko związany z miastem, w którym uczciwie przepracował całe życie, z którym dzielił ciężkie chwile powstania i ucisku zaborczego. Bezmyślna, okrutna napaść tłumu podburzonego przez przywódców burżuazyjnych sprawia, że zaufanie Mendla do Warszawy, którą słusznie uważał za swoje miasto ojczyste, zostaje zburzone. Załamanie się starca wynikające z utraty najcenniejszej dla niego wartości- zaufania do ludzi i przywiązania do rodzinnego kraju- jest najsilniejszym wyrazem protestu, jaki wypowiedziała Konopnicka przeciw uprzedzeniom rasowym.
Utwór ten jest doskonałym przykładem pozytywistycznego hasła demokratyzacji i kwestii żydowskiej. Ludzi nie potrafią zaakceptować tego, że w społeczeństwie polskim żyją również przedstawiciele innych narodowości, którzy tak samo mają prawo do własnego życia. Społeczeństwo polskie tego teoretycznie było demokratyczne, w rezultacie wcale nie potrafiło zaakceptować Żydów i ich obyczajów, ludzi którzy nikomu nie zrobili krzywdy.
Pozytywiści programowo odrzucali ideę walki narodowowyzwoleńczej. Odkładali ją w bliżej nie określoną przyszłość, gdy zaistnieją sprzyjające warunki. Pomimo to wracali do problemu powstania styczniowego. Ze względu na cenzurę carską, po upadku powstania bardzo represyjną, motywy powstańcze przekazywane były w sposób aluzyjny, zrozumiały jednak dla polskiego czytelnika.
Cykl nowel "Gloria victis"- jest to hołd złożony przez Orzeszkową powstańcom i powstaniu styczniowemu. Autorka odnosi się z pełnym uznaniem do powstania, stara się upamiętnić to wielkie wydarzenie i składa hołd poległym, chcąc przywrócić im należne miejsce w historii narodowej, otoczyć ich pamięcią i uznaniem. Zwyciężeni w powstaniu styczniowym są godni chwały już przez sam fakt, że podjęli walkę o wolność, walcząc dali świadectwo wielkości narodu. Ich śmierć nie jest daremna, pamięć o nich da innym motywację i siłę walki.
Odbicie haseł pozytywizmu w "Lalce" Bolesława Prusa i "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej
Ideologię pozytywizmu najkrócej wyrażały hasła "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Pierwsze z nich propagowało gospodarcze wzmocnienie kraju, unowocześnienie przemysłu, rolnictwa i handlu. Drugie zalecało pracę warstw oświeconych nad ludem - kształcenie chłopskich dzieci, polepszanie warunków sanitarnych, szerzenie wiedzy i higienie. To wszystko miało doprowadzić do poprawy bytu ludu i harmonijnego współistnienia różnych warstw społecznych.
Wśród bohaterów "Nad Niemnem" znaleźć możemy przedstawicieli wcielających w życie taki właśnie program. Wśród nich wyróżnia się Witold Korczyński - romantyk swego czasu. Stanowi on jak gdyby odbicie romantyzmu mierzonego na zamiary - ma ogromną wiarę i nadzieję, ale jednocześnie realizuje program pozytywistów, pracuje dla przyszłości. Zdobywa on wykształcenie użyteczne społecznie (co ważne jest dla pozytywistów) - kończy agrotechnikę. Jest entuzjastą pracy u podstaw, swą wiedzą i przyjaźnią wspomaga mieszkańców zaścianka. Doradza Bohatyrowiczom wybudowanie młyna, który pozwoli na unowocześnienie gospodarki i ulży kobietom, które mielą zboże w żarnach. Witold doradza też wprowadzenie "trójpolówki" - sposobu uprawy, zapewniającego wyższe plony. Bardzo często w wypowiedziach Witolda pojawiają się zdania będące niemalże wiernymi przytoczeniami pozytywistycznych haseł programowych (praca, użyteczność, oświata ludu, wychowanie kobiet).
Bardzo ważny jest także Benedykt Korczyński, przedstawiciel pokolenia pozytywistów, usiłujących przełożyć formułę patriotyzmu 1863 roku przełożyć na język pracy organicznej i pracy u podstaw. Choć brak w nim idealizmu, tak widocznego u jego syna i choć popada w konflikt z chłopami (a właściwie ze zubożałą szlachtą), to jednak jego przywiązanie do ziemi i ciężka praca przynoszą konkretne efekty.
Hasło "pracy u podstaw" bardzo ważne jest w przypadku Justyny Orzelskiej, pragnącej uczyć wiejskie dzieci. Spełnia ona także inny pozytywistyczny postulat - samodzielności kobiet.
Postaciami godnymi naśladowania są przedstawiciele szlachty zaściankowej, Bohatyrowicze. Uosabiają piękno fizyczne jako efekt ciężkiej i wytrwałej pracy. Są wierni tradycji przodków i pamięci powstańców. To oni tworzą etos pracy, wartości nieporównywalnej z innymi. Ich praca daje im określone dobra a także wewnętrzną satysfakcję i spokój.
Ze względu na założenia programu pozytywistów bardzo ważna jest także sama praca. Opisom pracy poświęciła autorka wiele miejsca i nadała jej znaczenie charakteryzujące bohaterów. Pracowitość jest najbardziej widoczną cechą charakteru Benedykta i podstawową cechą społeczności zaścianka Bohatyrowiczów. Konieczności pracowitej i wytrwałej pracy zostaje też poddana Justyna Orzelska. Praca jest podstawą ładu moralnego w powieści. Ona też stanowi kryterium podziału na postacie pozytywne i negatywne, decyduje o niskiej wartości postaci, które nie chcą być użyteczne (np. żona Benedykta czy ojciec Justyny).
Wśród bohaterów "Lalki" dostrzec można dwóch, o których można powiedzieć, że są pozytywistami. Jeden z nich to Stanisław Wokulski, drugi to Julian Ochocki.
Choć Wokulski, jest postacią niejednoznaczną (ma w sobie cechy zarówno pozytywisty, jak i romantyka) to jednak można wymienić kilka jego cech, "zaliczających" go niejako do pozytywistów:
- ogromny szacunek dla nauki, kult wiedzy i jej pragnienie; pomimo trudnych warunków życiowych Wokulski pracuje i uczy się - najpierw w szkole przygotowawczej, później w Szkole Głównej;
- kontakty z naukowcami rosyjskimi i praca naukowa na Syberii; po powrocie do kraju bohater pragnie ją kontynuować;
- współpraca z Geistem i Ochockim, szacunek dla ich pracy nad wynalazkami, które mogłyby przyczynić się do rozwoju nauki, dać ludziom wymierne korzyści;
- istotny wkład Wokulskiego w realizację postulatu pracy organicznej; rozbudowuje on sklep, zakłada spółkę handlową, nastawioną na handel ze Wschodem - przyczynia się w ten sposób do ożywienia gospodarczego (zgodnie z poglądami pozytywistów bogacąca się jednostka ma wpływ na wzrost zamożności narodu);
- działalność charytatywna - Wokulski zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną, zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc - realizując w ten sposób hasło pracy u podstaw.
Także Ochocki, drugi pozytywista w "Lalce" jest postacią niezmiernie ważną. On oddał się nauce, usilnie pracuje nad wynalazkiem, który w przyszłości mógłby oddać nieocenione usługi ludzkości - nad metalem lżejszym od powietrza. Realizuje w ten sposób dwa pozytywistyczne postulaty - kultu nauki oraz utylitaryzmu. Ochocki przekonany jest o nieograniczonych możliwościach człowieka, marzy o pokonaniu niedostępnych dziedzin, zgłębieniu tajników wiedzy.
P.S. Światopogląd pozytywistyczny określają trzy czynniki:
-scjentyzm (kult wiedzy)
-ewolucjonizm (wiara w powolny stopniowy postęp społeczny)
-utylitaryzm (użyteczność)