Stalinizm w Polsce w latach 1948-1953

Okres II wojny światowej przejdzie do polskiej historii, jako okres bohaterskiej i dzielnej walki o utrzymanie własnej tożsamości narodowej i odzyskanie niepodległości. Gdy w ostatniej fazie wojny nasz wielki i dobry „przyjaciel ze Wschodu”, przyszedł nam z pomocą w przezwyciężeniu niemieckiego wroga, nie spodziewaliśmy się, że zostanie u nas, aż na tak długi okres. W zasadzie można nawet stwierdzić, że w pełni staliśmy się wolni dopiero po roku 1989.
Pod koniec lat czterdziestych Stalin uznał, że sytuacja międzynarodowa (zimna wojna) wymaga ograniczenia i tak już niewielkiej samodzielności krajów Europy Środkowo- Wschodniej i dostosowania ich struktur społeczno- politycznych do wzorca sowieckiego. Kraje „obozu postępu i pokoju”, w tym także Polska, poddane zostały dalszej sowietyzacji. Gospodarcze, militarne i polityczne podporządkowanie ZSRR stało się niemal całkowite (sowietyzacja zewnętrzna). Jednocześnie wprowadzono radzieckie wzorce życia: sowiecki model funkcjonowania państwa (konstytucja oparta na konstytucji radzieckiej), gospodarki, nauki, sowiecka literatura, a wreszcie sowiecka mentalność- wypierały rodzime wzorce i wartości (sowietyzacja wewnętrzna).
System rządów stalinowskich to komunistyczna odmiana totalitaryzmu, który można- używając określenia prof. Krystyny Kersten- zdefiniować jako „totalną kontrolę totalnymi środkami, sprawowaną nad totalnie organizowanym społeczeństwem, dla totalnych celów ideologicznego państwa-partii”. Tak więc zasadniczymi cechami tego systemu są: ideologizacja życia zbiorowego i jednostkowego oraz dyktatura monopartii, a ściślej jej przywódcy (kult jednostki), sprawowana za pomocą terroru i masowej propagandy. Terror miał nie tylko paraliżować i niszczyć stare społeczeństwo, ale także mobilizować do walki o nowe lub przeciwko prawdziwym albo wymyślonym wrogom nowego.
Za początek stalinizmu w Polsce można, uznać powstanie 21 maja 1944 roku w Moskwie pod bezpośrednim nadzorem Stalina, Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i ogłoszenie tzw., Manifestu PKWN. Wzywał on do walki z okupantem, do zemsty nad Niemcami, podkreślał rolę Armii Czerwonej, wyzwalającej kraj wraz z Armią Polską. Nie znalazło się tam, ani jedno słowo o przyszłej niepodległości Polski. Jednak do końca działań wojennych najwyższą władzę na ziemiach polskich przejmował Naczelny Wódz Wojsk Radzieckich, Józef Stalin. PKWN przystąpiło do udzielenia wszelkiej pomocy Armii Czerwonej, mimo że rząd RP w Londynie uznał manifest za godzący w niepodległość Polski.
PKWN było szeroko rozbudowana instytucją, a właściwie komórką dyktatorskiej władzy Stalina w Polsce. Swoimi działaniami wtargnęła niemal w każdą dziedzinę życia Polaków. Okres stalinizmu odcisnął się głębokim piętnem na społeczeństwie polskim. W tym „mrocznym czasie” rozegrało się bardzo wiele ludzkich dramatów. O tym jaki ogromny na polska historię, miała postać Józefa Stalina postaram się przedstawić w dalszej części mojej pracy.

Gospodarka w latach 1948-1955

W końcu lat czterdziestych gospodarka polska zaczęła upodabniać się do modelu radzieckiego, opartego na scentralizowanym planowaniu i upaństwowieniu środków produkcji. Istniały jednak poważne różnice- udziały kompleksu wojskowo- przemysłowego w gospodarce były w Polsce znacznie mniejsze. Nigdy też nie wykorzystywano na skalę masową niewolniczej pracy więźniów, która stanowiła ważny element gospodarki ZSRR (system GUŁagu). W trakcie realizacji planu 3- letniego rozpoczęła się przebudowa centralnego aparatu gospodarczego. W lutym 1949r.- w miejsce CUPu powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego, która miała przydzielać przedsiębiorstwom surowce i siłę roboczą, a następnie nakazywać im realizację odgórnie ustalonego planu produkcji (system nakazowo- rozdzielczy). Ministerstwo Przemysłu i Handlu podzielono na sześć branżowych resortów. Udział przemysły prywatnego w gospodarce malał. Nadmierne podatki, brak kredytów i przydziału surowców miał wyeliminować ten „reakcyjny” dział gospodarki. Podobnie traktowano tzw. handel nieuspołeczniony. Nowo otwarte domy towarowe nie zmniejszały trudności w zaopatrzeniu (kolejki, czarny rynek). Spółdzielczość wiejska (mleczarnie, młyny, sklepy itd.) zachowując formalnie status spółdzielczy, stawała się częścią zbiurokratyzowanego aparatu państwowego. Państwo zmonopolizowało handel zagraniczny; Polska nadal eksportowała głównie surowce (węgiel),a importowała maszyny i urządzenia. Głównym partnerem handlowym stawał się oczywiście ZSRR, chociaż udział krajów kapitalistycznych był nadal znaczny. Dopiero po roku 1950 doszło do odizolowania gospodarki polskiej od Zachodu. Warunki wymiany gospodarczej z ZSRR nie były równoprawne, np. cena polskiego węgla eksportowanego do ZSRR była niższa od cen światowych. Gruntownej przebudowie poddano system bankowy. NBP, w którego gestii leżała emisja pieniędzy, zyskał kontrolę nad innymi bankami. Wkrótce zlikwidowano prawie wszystkie pozostałe banki.
Osiągnięcia rolnictwa były znacznie mniejsze. W 1949r. produkcja roślinna (głównie zboża i ziemniaków) stanowiła około 90%, a zwierzęca- 80% poziomu przedwojennego. Na jednego mieszkańca przypadało prawie o 20% więcej żywności niż w roku 1937, co było skutkiem zmniejszenia liczby ludności spowodowanego wojną. Dochód narodowy przekroczył poziom z 1938 r., ale przeciętne dochody ludności, pomimo wzrostu o 60% w porównaniu z 1945r., nadal były znacznie niższe niż w 1938r. W 1948r. zaczęto odchodzić od reglamentacji żywności. W 1949r. Polska, jako trzeci kraj w Europie, zlikwidowała kartki na żywność. Nadal jednak sytuacja aprowizacyjna była trudna- podaż nie dorównywała popytowi. Istotnym osiągnięciem planu trzyletniego było zagospodarowanie Ziem Zachodnich. Zmieniło się oblicze społeczno- zawodowe Polski. Rosła ilość mieszkańców miast, a co za tym idzie- spadł odsetek zatrudnionych w rolnictwie, rósł natomiast w przemyśle i rzemiośle. Polska stawała się krajem przemysłowo-rolniczym. Plan 3-letni zapoczątkował nowe zjawiska w sferze produkcji. Znacznie wzrosła aktywność zawodowa kobiet, pojawiło się współzawodnictwo w pracy. Inicjatorem wzorowanego na radzieckich stachanowcach ruchu przodowników pracy był górnik Wincenty Pstrowski. Celem współzawodnictwa było zwiększenie wydajności pracy.
Na Kongresie Zjednoczeniowym zaprezentowano założenia planu uprzemysłowienia kraju. Plan ten, nazwany planem 6-letnim, kładł szczególny nacisk na rozwój przemysłu ciężkiego; prymat działu inwestycyjnego nad działaniem konsumpcyjnym był charakterystyczny dla radzieckiego modelu gospodarki. Pierwotna wersja planu przewidywała wzrost produkcji przemysłowej o 10- 12% rocznie. W 1955 r. produkcja przemysłowa miała być trzykrotnie wyższa niż w 1938 r., a w przeliczeniu n jednego mieszkańca- czterokrotnie. Planowano zbudowanie 350 obiektów przemysłowych zatrudniających milion ludzi. Wzrostowi produkcji rolnej miała towarzyszyć przebudowa stosunków własnościowych na wsi (kolektywizacja). Pierwotne założenia planu 6-letniego były bardzo ambitne, ale też mało realne. Plan 6- letni zakładał przebudowę rolnictwa, czyli ograniczenie, a w perspektywie likwidację gospodarstw indywidualnych. W lutym 1949 roku z połączenia Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowych Zakładów Hodowli Koni i Państwowych Zakładów Hodowli Roślin utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR). W 1950r. PGR dysponowały 10% powierzchni uprawnej. Drugą obok PGR-ów , „socjalistyczną formą gospodarowania” na wsi były Spółdzielnie Produkcyjne. Rok 1950 przyniósł w tej dziedzinie przełom- w efekcie ofensywny ideologiczno- administracyjnej (władze lokalne typowały poszczególne wsie do tworzenia spółdzielni) liczba spółdzielni wzrosła z 350 do 2 tys.
Ważną częścią nowej polityki rolnej była walka z tak zwanym kułakiem; tym mianem określano chłopa uznanego przez władze za przeciwnika. „Wypierania kułaka” ze wsi polegało na dotkliwym obciążeniu podatkami kułackich gospodarstw. W praktyce cala wieś (nie tylko kułacy) finansowała przyspieszoną industrializację. W latach 1951- 52 przywrócono dostawy obowiązkowe (mięsko, zboże, mleko). W ramach tych dostaw chłopi odsprzedawali towary rolne po cenach o połowę niższych niż wolnorynkowe. Antychłopska polityka państwa doprowadziła do załamania się produkcji rolnej. Zamiast planowanego wzrostu utrzymano jedynie poziom produkcji z 1949 r.
Bardzo dobre wyniki w pierwszym roku realizacji planu 6- letniego i rosnąca militaryzacja gospodarki (narastanie „zimnej wojny”) skłoniły władzę do ponownego podwyższenia wskaźników produkcyjnych. Ogromne inwestycje umożliwiły powstanie nowych gałęzi przemysłu, prawie nieobecnych w gospodarce II RP (przemysł stoczniowy, samochodowy, tworzyw sztucznych). Do największych inwestycji planu 6- letniego można zaliczyć kombinat metalurgiczny w Nowej Hucie koło Krakowa, hutę w Częstochowej (rozbudowa istniejącej), fabryki samochodów w Lublinie i Starachowicach (ciężarówki) oraz FSO na Żeraniu w Warszawie (samochody osobowe), zakłady chemiczne w Wizowie i Gorzowie Wielkopolskim (tworzywa sztuczne), cementownię w Wierzbicy koło Kielc, stocznie w Gdańsku i Szczecinie (rozbudowa istniejących) Obok huty im. Lenina w Nowej Hucie powstało miasto budowane od podstaw, które miało być wzorowym miastem socjalistycznym.
Daleko za rozwojem przemysłu pozostawał handel zagraniczny. Polityka gospodarcza zmierzała do samowystarczalności. Do minimum ograniczono wymianę handlową z Zachodem. Prawie całkowicie zlikwidowano prywatny handel detaliczny. W latach 1953-56 wzrost funduszu płac był znacznie wyższy niż podaż towarów rynkowych, co powiększyło trudności aprowizacyjne (kolejki) i powodowało inflację. Był to skutek nadmiernych inwestycji w przemyśle ciężkim przy niedoinwestowaniu m.in. rolnictwa. Wzrost cen miał być zahamowany w wyniku tzw. Wymiany pieniędzy. W październiku 1950r. dokonano niespodziewanej reformy pieniądza: „nowy” złoty wymieniono w stosunku 3:100 „starych”; oszczędności w Powszechnej Kasie Oszczędności (PKO) przeliczano w proporcji 1:100. Wymiana pieniędzy nie dała trwałych efektów. Również przymusowa pożyczka wewnętrzna nie poprawiła sytuacji na rynku. W styczniu 1953r. dokonano podwyżki cen, które miały zrównoważyć rynek. Jednocześnie zrezygnowano z przywróconego w 1950r. systemu kartkowego.
Pierwsze trzy lata realizacji planu 6- letniego przyniosły spadek stopy życiowej. Spożycie wielu produktów ograniczono m.in. mięsa. Sytuacja mieszkaniowa w dużych miastach była nadal bardzo trudna. Spadkowi płac realnych towarzyszył wzrost norm produkcyjnych i dyscypliny pracy (obóz pracy za 4 dni nieusprawiedliwionej nieobecności).
Na II Zjeździe PZPR w marcu 1954r. dokonano zmiany polityki ekonomicznej zgodnie z obowiązującym kursem w gospodarce. Zmniejszono nakłady na inwestycje, przesunięto część środków przeznaczonych dla przemysłu ciężkiego na produkcję artykułów konsumpcyjnych. Zmniejszono wydatki na zbrojenia i przestawiono część produkcji zakładów zbrojeniowych na potrzeby cywilne. Wzrosły nakłady na przemysł włókienniczy i rolnictwo. Zmiany były wciąż za małe; proces reorientacji gospodarki postępował zbyt wolno i niekonsekwentnie. Plan 6- letni nie został w całości zrealizowany. Bilans tego planu nie jest jednoznaczny. industrializacja przeobraziła polską gospodarkę- zbudowano fundamenty przemysłu ciężkiego, wzrosła liczba robotników (migracja ze wsi), sektor państwowy utrwalił monopolistyczna pozycję. Polska stawała się krajem przemysłowo- rolniczym, ale funkcjonujący model gospodarki opierał się na zasadach hamujących racjonalny i nowoczesny rozwój ekonomiczny. Industrializacja miała charakter ekstensywny- nie wymuszała wzrostu wydajności pracy. Spektakularne akcje współzawodnictwa pracy miały charakter doraźny, sprzyjała marnotrawstwu pracy i surowców. Rozwój gospodarczy nie był harmonijny. Przeznaczono gigantyczne sumy na przemysł ciężki, zapominając nie tylko o produkcji rynkowej (rolnictwo, przemysł lekki) ale także o infrastrukturze gospodarczej (transport, budownictwo). Nie będzie błędem twierdzenie, ze zapoczątkowany przez plan 6’ letni model rozwoju gospodarczego okazał się najkosztowniejszy z możliwych.

Jedna partia(sytuacja polityczna)

Pierwszym sygnałem totalnej monopolizacji życia politycznego stał się atak (styczeń 1948r.) ekonomistów PPR na opanowany przez socjalistów Centralny Urząd Planowania. Oskarżono ekipę CUPu o hołdowanie „nauce burżuazyjnej”. po miesiącu bitwy o CUP doszło do zmiany kierownictwa (odszedł Czesław Bobrowski ) i reorganizacji urzędu. Cel ataku- wyeliminowanie koncepcji rozwoju gospodarczego, konkurencyjnej wobec komunistycznej, został osiągnięty. W styczniu 1948r. Gomułka i Cyrankiewcz złożyli wizytę w Moskwie. Jednym z tematów rozmowy ze Stalinem było zjednoczenie PPS i PPR. Po rozmowach moskiewskich komuniści zaczęli nakłaniać grupy i koła PPS do przechodzenia do PPR. 10 marca Cyrankiewcz w imieniu PPS wyraził zgodę na zjednoczenie z PPR. W pewnej mierze na decyzje władz PPS wpłynął rozwój sytuacji między narodowej. W kwietniu kierownictwa obu partii przyjęły uchwałę o przygotowaniach do zjednoczenia i o budowie Wspólnego Domu (partii). W końcu miesiąca dokonano zmian we władzach PPS i konturowano weryfikację członków partii (grudzień 1947- 713 tyś. Maj 1948- 597 tyś). PPS wystąpiła z Komitetu Międzynarodowych Konferencji Socjalistycznych. W końcu maja opublikowana wspólna deklarację ideowo- programową PPS i PPR pt. „Na drodze do jednej partii klasy robotniczej”. Miała to być ideologiczna platforma zjednoczenia. W deklaracji dokonano oceny tradycji polskiego ruchu robotniczego. Krytycznie oceniono zarówno reformizm i tak zwany nacjonalizm PPS, jak i poglądy SDKPiL w kwestii narodowej. Mówiąc o budowie socjalizmu w Polsce, wskazano na potrzebę uwzględnienia polskich warunków przy wprowadzeniu radzieckich wzorców. Ta polska droga przewidywała m. in. Zachowanie prywatnego rolnictwa i współudział społeczeństwa w kierowaniu państwem. Przyjęto, że zjednoczona partia posługującą się doktryną marksizmu- leninizmu, będzie przewodnią siłą w państwie (dyktatura proletariatu). Przygotowane tezy deklaracji próbowały godzić tradycję i programy obu partii.
3 czerwca Gomułka wygłosił na Plenum KC PPR referat poświęcony ocenie tradycji polskiego ruchu robotniczego. Sekretarz generalny PPR uznał, że w zjednoczonej partii będzie miejsce dla wszystkich socjalistów opowiadających się za jednością ruchu robotniczego. Referat Gomułki stał się pretekstem do wywołania ideologicznego wzrostu PPR. Większość członków Biura Politycznego ostro skrytykowała tezy referatu. W połowie czerwca Gomułka złożył rezygnację z pełnionej funkcji. Wprawdzie wycofał ją wkrótce, ale przestał pełnić funkcję przewodniczącego partii( urlop zdrowotny). Uchwały przyjęte przez Biuro Informacyjne w sprawie kolektywizacji wsi i sytuacji w KPJ pogłębiły kryzys. Gomułka z rezerwą odniósł się do stanowiska Biura Informacyjnego. Na lipcowym Plenum KC PPR Hilary Minc zapowiedział kolektywizację polskiego rolnictwa do 1960r. Ne podejmowano ataków personalnych na Gomułkę. Dopiero w połowie sierpnia rozgorzały walki personalne. Bierut przedstawił Stalinowi własną ocenę sytuacji w kierownictwie PPR i po odmowie złożenia przez Gomułkę samokrytyki, faktycznie przejął władzę w partii. Kolejne Plenum powierzyło funkcję sekretarza generalnego Bolesławowi Bierutowi. Gomułka pozostał w składzie Biura Politycznego, ale nie uczestniczył w jego pracach. Usunięcie Gomułki oznaczało zwycięstwo frakcji dogmatycznej, skrajnie stalinowskiej, oznaczało przyjęcie przez PPR nowego kursu politycznego, który negował tzw. Polska drogę do socjalizmu.
Nowa linia ideowo- polityczna nie wywołała protestów w tzw. Dołach partyjnych, a kierownictwo PPS pospieszyło z poparciem dla Bieruta. Obradująca ze wrześniu Rada Naczelna PPS poddała totalnej krytyce dotychczasowy dorobek partii. Opowiedziano się za kolektywizacją rolnictwa. We władzach terenowych i w kierownictwie partii przeprowadzono radykalne zmiany kadrowe- m. in. usunięto Edwarda Osóbkę- Morawskiego z CKW, Stanisława Szwalbe pozbawiono kierownictwa Rady Naczelnej. Czysta w szeregach PPS objęła 15 % członków partii. Natomiast akcja oczyszczenia szeregów PPR miała bardzo ograniczony zasięg. Na początku listopada na wspólnym posiedzeniu KC PPR i CKW PPS uzgodniono termin kongresu, porządek obrad i projekt statutu partii. Niemal w tym samym czasie rozpoczął się proces tzw. Krajowego ośrodka WRN, w którym oskarżono o szpiegostwo wybitnych działaczy przedwojennej i okupacyjnej PPS na czele z Kazimierzem Pużakiem. Zapadły kilkuletnie wyroki wiezienia. Skazanych zrehabilitowano w 1989r.
Od 15 do 21 grudnia 1948 r. obradował w gmachu Politechniki Warszawskiej Kongres Zjednoczeniowy. Wśród delegatów aż 42% wywodziło się z przedwojennych organizacji komunistycznych, a jedynie 18% z socjalistycznych. Delegaci przyjęli deklarację ideową, wytyczne planu 6- letniego i statut. „Deklaracja ideowa PZPR” określiła oblicze ideowe nowej partii. Partię uznano za marksistowską, jej głównym zadaniem miało być budowanie z Polsce socjalizmu.
Podstawowe organizacje PZPR tworzono w zakładach pracy lub w miejscach zamieszkania członków partii. Najwyższą instancją partyjną był kongres zwoływany co kilka lat i Komitet Centralny podejmujący uchwały między kongresami. Bieżącą pracą polityczna kierowało Biuro Polityczne. Sekretariat KC i Biuro Organizacyjne miały kierować sprawami organizacyjnymi, przygotowaniem i kontrolą uchwał KC oraz nadzorować pracę aparatu partyjnego (wydziały KC). Funkcje kontrolne pełniły: Centralna Komisja Rewizyjna (CKR)- finanse, Centralna Komisja Kontroli Partyjnej ( CKKP)- czystość ideologiczna. Struktura organizacyjna PZPPR wiernie kopiowała model organizacyjny PPR wprowadzony w listopadzie 1948r. kongres powołał kierownictwo partii, przewodniczącym Komitetu Centralnego został Bolesław Bierut.
Pod koniec lat czterdziestych partia komunistyczna przejęła całkowitą kontrolę nad życiem politycznym w kraju. Nadal jednak istniały pozory ograniczonego pluralizmu w postaci tzw. Stronnictw sojuszniczych. Za pośrednictwem tych quasi-partii. Związków zawodowych i organizacji młodzieżowych kierownictwo PPR, a następnie PZPR docierało ze swoim, programem do różnorodnych środowisk. Organizacje te spełniały role swoistego „pasa transmisyjnego” przekazującego dyrektywy partyjne swoim członkom. Na początku maja 1948r., po dokonaniu weryfikacji, PSL- Lewica zwarła z SL porozumienie o współpracy i jedności działania. Wkrótce SL, a następnie PSL poparły pepeerowski plan przebudowy rolnictwa poprzez kolektywizację. W połowie 1949r. kierownictwa obu partii omawiały kwestie zjednoczenia PSL bardzo negatywnie oceniało przeszłość stronnictwa. Pod koniec września na wspólnym posiedzeniu Rady Naczelnej SL i PSL przyjęto uchwałę o jedności ruchu ludowego. Uzgodnienia dotyczące zasad zjednoczenia były konsultowane z Sekretariatem KC PZPR.
Pewną rolę w życiu politycznym odgrywał ruch młodzieżowy. W połowie 1945r. działały Związek Walki Młodych (ZWM), związany z PPR. Organizacja Młodzieżowa Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR), Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej (ZMW RP) „Wici”, a do lipca także Związek Młodzieży Demokratycznej (ZMD); organizacje te zrzeszały 300 tyś. Osób. Jesienią 1947 r. organizacje młodzieżowe zacieśniły współpracę. Wiosną 1948r. zdecydowano o unifikacji ruchu młodzieżowego. W lipcu 1948r. ZWM, OM TUR, ZMW RP “Wici” i ZMD połączyły się w Związek Młodzieży Polskiej. Związek miał wychowywać młodzież powyżej 15 lat „w duchu postępu społecznego”, na wzór radzieckiego Komsomołu.
Wychowaniem dzieci zajmował się Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP).w 1950r. ZHP przemianowano na Organizacje Harcerską ZMP, pozbawiając ją samodzielności i odrębności ideowo- wychowawczej. W listopadzie 1945r. na I Kongresie Związków Zawodowych nastąpiło oficjalne zjednoczenie ruchu związkowego. Za podstawę organizacyjną przyjęto miejsce pracy- pracownicy jednego przedsiębiorstwa tworzyli wspólna organizacje związkową. W czerwcu 1949r. na II Kongresie 36 związków branżowych, zrzeszających 3,5 mln osób, tj. około 90% zatrudnionych poza rolnictwem, powołano centralna Radę Związków Zawodowych (CRZZ). Przewodnictwo CRZZ objął Aleksander Zawadzki, a następnie, od 1950r. –Wiktor Kłosiewicz..

Dyktatura partii- stalinowski model państwa

Utopijną ideologię stalinistyczną „nowego społeczeństwa” wprowadzono w życie za pomocą terroru i propagandy opartej na monopolu informacyjnym oraz mistyfikującej rzeczywistość nowomowie; rozbudowany aparat przemocy nadzorował wszelkie dziedziny życia, niszczył więzi społeczne i zmuszał do działań pożądanych przez władzę. Gospodarka sterowana była centralnie, co pociągało za sobą powstanie silnej biurokracji- nowej klasy rządzącej. Jednak skala i intensywność wymienionych wyżej zjawisk nigdy nie osiągnęły w Polsce rozmiarów sowieckiego wzorca. W połowie 1951 r. Sejm Ustawodawczy powołał Komisję Konstytucyjną, której zadaniem miało być opracowanie nowej ustawy zasadniczej. Podczas lipcowego posiedzenia sejmu przeprowadzono debatę konstytucyjną. Przewodniczący Komisji Konstytucyjnej, Bolesław Bierut, rekomendując Sejmowi nową ustawę zasadniczą, podkreślił wykorzystanie w niej radzieckich rozwiązań ustrojowych. 22 lipca Sejm jednomyślnie uchwalił Konstytucje Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Konstytucja PRL nie była niewolniczą kopią Konstytucji ZSRR z 1936r.- Polskę określono jako „państwo demokracji ludowej” i nie używano sformułowania „dyktatura proletariatu”.
Obowiązujący w państwach demokratycznych trójpodział władzy zastąpiono jednolitą władzą państwową, złożoną z Sejmu, Rady Państwa, rad narodowych (organy władzy), administracji państwowej (rząd) oraz sadów i prokuratury. Teoretycznie najwyższą władzę miał Sejm, wybierany na czteroletnia kadencję w wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich, które przy istnieniu jednolitej listy wyborczej miały charakter plebiscytu. Czynne prawo wyborcze przysługiwało od 18 roku życia, bierne- od 21. Sejm obok uprawnień prawodawczych (uchwalanie konstytucji, ustaw, budżetu, planu gospodarczego), kreatywnych i kontrolnych zyskał również funkcję określania podstawowych kierunków działalności państwa.
Organem zastępującym Sejm była Rada Państwa- kolegialna głowa państwa powołana w miejsce prezydenta, mająca prawo wydawania, między sesjami Sejmu. Dekretu z mocą ustaw. Rada Państwa sprawowała nadzór nad radami narodowymi, które od marca 1950r., po likwidacji samorządów terytorialnych, stawały się terenowymi organami jednolitej władzy państwowej. Również sądownictwo i prokuratura od lipca 1950r. niezależna od sądów, zostały w znacznym stopniu podporządkowane Radzie Państwa. Głównym zadaniem wymiaru sprawiedliwości stała się ochrona ustroju. Rada Państwa, rady narodowe oraz zreformowane sądownictwo i prokuratura były wzorowane na instytucjach radzieckich.
Doszło do swoistego upartyjnienia państwa- cala władza znalazła się w rękach aparatu partyjnego, który nadzorował administrację państwową. Na szczeblu powiatu czy województwa ostateczne decyzje niemal we wszystkich sprawach należały do I Sekretarza PZPR. Ukoronowaniem upartyjnienia państwa było połączenie funkcji premiera i przewodniczącego KC PZPR- był nim Bolesław Bierut (listopad 1952r.). Wokół Bieruta zaczęto tworzyć kult wodza. Przywódcę partii przedstawiano jako człowieka skromnego, pracowitego, niemal dobrotliwego, a jednak stojącego ponad masami, jako symbol partii i państwa, nieomylnego ideologa i „ ojca ojczyzny”. Władza Bieruta, choć ogromna, była ograniczona. Był bowiem uzależniony od Stalina, który wymagał od lokalnych przywódców partyjnych realizacji polityki zgodnej z interesami ZSRR.
Wpływy pozostałych członków Biura Politycznego były zróżnicowane- w oficjalnych komunikatach podawano nazwiska członków władz najwyższych według ich znaczenia. Zdecydowanie największe wpływy na rządy mieli, obok Bieruta, Jakub Berman- odpowiedzialny za ideologię i aparat bezpieczeństwa, oraz Hilary Minc, sprawujący nadzór nad gospodarką. Rozbieżność między stanem prawnym a praktyką polityczna owych czasów była szczególnie rażąca w zakresie praw obywatelskich. Konstytucja z 1952 r. deklarowała liczne prawa socjalne, między innymi prawo do pracy, odpoczynku, nauki itp. A także wolności obywatelskie i prawa polityczne. Wolność słowa i druku, sumienia, zgromadzeń i zrzeszania się, nietykalność osobista, tajemnica korespondencji obowiązywały jedynie na papieże. Ich łamanie uzasadniono przepisem iż nie mogą „godzić w ustrój i porządek PRL”.

Terror, aparat przymusu

W latach 1948- 49 zinstytucjonalizowany terror awansował do rangi głównego instrumentu polityki wewnętrznej. Psychoza wszechobecnego wroga klasowego i nakaz wzmożonej czujności czynił każdego obywatela potencjalnego przestępcę.
Zbudowano nowy aparat państwowy w oparciu o NKWD, UB i MO. MO (Milicja Obywatelska) miała zastąpić dawna Policję Państwową, natomiast UB (Urząd Bezpieczeństwa) był nową instytucja w Polsce, wzorowaną na sowieckiej. Jej celem była likwidacja wszelkich form oporu wobec nowej władzy i kontrola politycznych postaw obywateli. Metody śledcze UB polegały na stosowaniu tortur. Najpopularniejsze z nich były: konwejer- nieustające przesłuchanie, podczas którego śledczy zmieniali się, a przesłuchanemu nie pozwalano zasnąć, czy bicie prętem po nogach. Tego, kto przeżył czekała głodówka. W takich warunkach ludzie przyznawali się do wszystkiego.
Represje stosowane przez aparat przemocy, a także obawa przed donosem, który mógł narazić na „łagodniejsze”, ale skuteczne prześladowania- utratę pracy, mieszkania itp., antagonizowały społeczeństwo. Następował rozpad więzi międzyludzkich. Osamotniona i bezbronna jednostka znacznie szybciej poddawała się manipulacji władzy. Terror miał nie tylko wymuszać uległość, ale również mobilizować wokół pewnych wartości (np. wykonania palny 6- letniego) lub przeciwko ich wrogom (agenci, sabotażyści)itp.
Jednym z elementów takiej kampanii były pokazowe procesy polityczne. Na ławach oskarżonych zasiadali żołnierze AK, politycy antykomunistyczni dowódcy oddziałów leśnych z lat 1945-47. Aresztowano m.in. płka Rzepeckiego, Mazurkiewicza a także członków Szarych Szeregów- batalionu „Zośka” i „Parasol” i wielu innych.
Drugim obok strachu czynnikiem tworzącym „nowego człowieka” była zwulgaryzowana wersja ideologii marksistowskiej, popularyzowana przez propagandę. Upartyjnione państwo, dysponujące monopolem informacyjnym, prezentowało „jedynie słuszną” wizję świata. Dogmaty ideologiczne stały się obowiązujące nie tylko w polityce, ale również w gospodarce, nauce i sztuce. Naginano przeszłość do potrzeb polityki, fałszowano i oceniano historię zgodnie z radziecką racją stanu. Bierut zgłosił propozycję zmiany polskiego godła i hymnu na „bardziej postępowe”. Znany angielski pisarz Georg Orwell w słynnej książce „Rok 1984” nazwał taki proces „władzą nad pamięcią”. Język propagandy, „nowomowa”, był doskonałym instrumentem przekształcania społecznej mentalności. Nowomowa miała charakter magiczny- o stanach pożądanych mówiono tak, jakby były stanami rzeczywistymi. Dominowało słownictwo zaczerpnięte z terminologii wojskowej: front, awangarda, batalia, kampania itp. hasłom mobilizującym do walki towarzyszyły ostrzeżenia przed wrogiem. Jednocześnie otaczano niemal religijnym uwielbieniem Stalina, w mniejszym stopniu Bieruta, wychwalano ZSRR, sowiecka naukę, sztukę, technikę. Spektakularnym przejawem kultu wodza były obchody 70 urodzin Stalina czy 60 urodzin Bieruta, kiedy to jego imieniem nazwano Uniwersytet Wrocławski, Hutę „Częstochową” i FSC w Lublinie.

Stosunki państwo-kościół (1947-1953)

Do 1948r. władze państwowe, powołujące się na ideologię materialistyczną, nie podejmowały jawnej walki z Kościołem. Kościół był zbyt potężnym przeciwnikiem. W 1947 r. zaczęto ograniczać, a wkrótce- zwalczać szkolnictwo kościelne i nauczanie religii w szkołach państwowych. Podejmowano próby rozbicia spójności organizacyjnej Kościoła. m. in. na drodze antypapieskiej, kampanii propagandowej.
Po śmierci prymasa Augusta Hlonda funkcję tę przejął ks. Stefan Wyszyński. Stał się on symbolem walki o ocalenie tożsamości narodowej i kultywowanie wartości religijnych. Prymas Wyszyński sądził, że rządy komunistów w Polsce będą trwały długo, dlatego widział potrzebę porozumienia Kościoła z władzą. Wkrótce partia rozpoczęła generalna ofensywę antykościelną. Dokonano licznych aresztowań wśród księży.
W lipcu Watykan zakazał katolikom pod groźbą ekskomuniki popierania komunizmu i wstępowania do partii komunistycznej. W odpowiedzi władze wydały dekret znacznie ograniczający działalność Kościoła i swobodę praktyk religijnych.
W 1949r. władze przystąpiły do kolejnych prób rozbicia Kościoła od wewnątrz. Przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację powstała Komisja Księży grupująca duchownych prześladowanych w czasie wojny przez III Rzeszę. Ci tzw. księża patrioci manipulowani przez władzę, mieli przeciwstawiać się hierarchii kościelnej. Również działalność tzw. katolików postępowych, skupionych przy Bolesławie Piaseckim, zmierzała do osłabienia Kościoła. Grupa ta propagowała w Wydawnictwie PAX i dzienniku „Słowo Powszechne” tezy marksistowskie wraz z ortodoksją katolicką. Następowały kolejne prześladowania Kościoła. W końcu doszło do porozumienia. Było ono ustępstwem ze strony Kościoła- władze państwowe dopuszczały ograniczone działania duszpasterskie, żądając w zamian dyskretnej aprobaty dla budowy nowego ustroju.
Mimo zawartego z Episkopatem porozumienia władze państwowe nie zaprzestały polityki antykościelnej: usuwanie religii ze szkół, zamykanie niższych seminariów duchownych, zniesienie wielu świąt kościelnych. W marcu 1953r. cenzura zawiesiła wydawanie „Tygodnika Powszechnego”. Powodem likwidacji pisma była odmowa zamieszczenia tekstu gloryfikującego zmarłego właśnie Stalina.
8 maja Episkopat wystosował do władz memoriał, w którym kategorycznie zaprotestował przeciwko szykanowaniu Kościoła. Biskupi odmówili i dalszych ustępstw i domagali się przestrzegania przez władze porozumienia kwietniowego. Prymas Wyszyński był inicjatorem protestu, uważał że dalsze milczenie doprowadzi do całkowitego podporządkowania Kościoła władzy.25 września prymasa aresztowano i osadzono w klasztorze, początkowo w Rywałdzie, następnie w Stoczku Warmińskim, Prudniku, wreszcie w Komańczy (do października 1956r.).Stefan Wyszyński opisał swoje refleksje i relacje z pobytu w tych więzieniach w „Zapiskach więziennych”. Pod presją władz biskupi wybrali nowego przewodniczącego Episkopatu- ordynariusza łódzkiego Michała Klepacza. Dopełnieniem kapitulacji Episkopatu było ślubowanie na wierność PRL, złożone przez biskupów polskich w grudniu 1953r. na ręce wicepremiera Cyrankiewicza.