Kazimierz Wielki - polityka i reformy

Kim był Kazimierz Wielki ?

Kazimierz III Wielki żył w latach 1310 – 1370. Był ostatnim królem polskim z dynastii Piastów. Rządził od 1333 roku. Jego ojcem był Władysław Łokietek.

Dziedzictwo Kazimierza

Za czasów panowania Władysława Łokietka Zakon Krzyżacki rósł w potęgę. Głównymi walorami państwa zakonnego był rozwój rolnictwa i rozkwit miast bogacących się na zamorskim handlu. Krzyżacy byli silni gospodarczo i politycznie, często najeżdżali na państwo polskie i mieli wobec niego wrogie zamiary. Wrogo nastawiona do Polski była też Marchia Brandenburska. Od 1415 roku zarządzała nią dynastia Hohenzollernów. Członkowie tej dynastii planowali rozszerzenie granic marchii kosztem ziem nad dolną Odrą i Wartą oraz opanowanie Pomorza Gdańskiego lub Szczecińskiego. Kolejnym wrogo nastawionym do państwa Łokietka mocarstwem była Monarchia Luksemburska.
Luksemburgowie panowali nad państwem niemieckim. W 1310 roku Jan, główny członek dynastii, objął tron czeski. Jego syn, Karol (1346 – 1378), rządził jednocześnie w Czechach, na Morawach i Łużycach, był królem niemieckim i przejściowo pozyskał dla swej rodziny Marchię Brandenburską. Polityka zaborcza Luksemburgów była skierowana przeciw Węgrom i Polsce, popierali ją Krzyżacy.
Władysław Łokietek zmarł w 1333 roku i zostawił swojemu synowi niełatwe dziedzictwo. Ówczesne państwo polskie składało się z dwóch dzielnic – Wielkopolski i Małopolski. Duże obszary kraju były spustoszone przez wojska czesko – krzyżackie. W krytycznym stanie znajdowały się gospodarka i administracja. Wśród możnych szerzyły się gwałty, nadużycia, łupiestwo i rozboje.
Położenie Polski poprawiła skomplikowana sytuacja międzynarodowa. A mianowicie upadek cesarstwa, rozpad Niemiec i rywalizacja skłóconych potęg dynastycznych (Luksemburgów, Wittelsbachów, Habsburgów).
Jednocześnie pojawiały się nowe zagrożenia ze strony Zakonu Krzyżackiego, Jana Luksemburskiego i Marchii Brandenburskiej.
Dużą zasługą Łokietka było zapoczątkowanie współpracy z Węgrami. Starsza siostra Kazimierza, Elżbieta, poślubiła króla węgierskiego Karola Roberta. Dzięki temu Piastowie spokrewnili się z Andegawenami, mającymi duże wpływy w środkowej Europie.
Łokietek utrzymywał bardzo dobre stosunki również z Litwą, wspólnym wrogiem Polski i Litwy byli Krzyżacy. W 1325 roku królewicz Kazimierz pojął za żonę litewską księżniczkę, córkę Gedymina, Aldonę, która przy chrzcie
otrzymała imię Anna. Królewna gorszyła nieco dwór swoimi swobodnymi obyczajami i męskim trybem życia (jej pasją było łowiectwo). Jednak to było błahostką wobec sukcesu politycznego. 24 000 jeńców polskich wróciło z Litwy jako „posag”. Ustały zatargi i napady pograniczne.

Początki panowania

Kazimierz uważał, że koronacja była czynnikiem utrwalającym jedność i suwerenność państwa i od niej rozpoczął swoje panowanie. Odbyła się w niedzielę 25 maja 1333 roku w katedrze wawelskiej. Dokonał jej arcybiskup gnieźnieński - Janisław, w asyście biskupa krakowskiego – Jana Grota, poznańskiego – Jana Daliwy, kujawskiego – Macieja z Gołańczy i lubuskiego – Stefana. Zdaniem nieznanego kronikarza współczesnego, autora Rocznika Małopolskiego”, ceremonia odbyła się pośpiesznie za radą szwagra Kazimierza, Karola węgierskiego. Było to konieczne, ponieważ Jan Luksemburski znowu zgłaszał pretensje do tytułu króla Polski.

Polityka zagraniczna

Kazimierz Wielki przez wiele lat prowadził konsekwentną, choć zawiłą politykę zagraniczną. Dzięki temu polski król doszedł do wysokiego kunsztu w dyplomacji międzynarodowej. Potrafił czerpać korzyści ze zmian w konfiguracji potęg europejskich. Nauczył się współpracować z kurią awiniońską i często uzyskiwał pozytywne dla Polski decyzje. Dzięki rozległym kontaktom, między innymi z papiestwem, unieszkodliwiał wrogie, wobec Polski, działania Krzyżaków i Jana Luksemburskiego. Działania te były dosyć częstym zjawiskiem w XIV wieku.
Kazimierz unikał rozstrzygnięć zbrojnych i szukał rozwiązania konfliktów na drodze rokowań. Jego antywojenna polityka miała wewnątrz kraju zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników. Na czele opozycji stał biskup krakowski – Jan Grot.
W dniu koronacji król podpisał roczny rozejm z Krzyżakami oraz przystąpił do rozmów o rozejm z Czechami i Monarchią Luksemburską. W Poznaniu, dnia 31 lipca 1333 roku Kazimierz podpisał dwuletni rozejm z wysłannikami syna cesarskiego, Ludwika, margrabiego brandenburskiego. W ten sposób Marchia, nie była, przynajmniej czasowo, zagrożeniem dla państwa polskiego.
Rozejm z Zakonem Krzyżackim został przedłużony na następny rok dzięki poparciu papieża Jana XXII. Okres pokoju polski władca wykorzystał na oderwanie od zakonu jego sojuszników, Czechów i Jana Luksemburskiego oraz na ugruntowanie wpływów polskich na dworze papieskim.

Pojawiła się ku temu świetna okazja. W Europie miało miejsce zdarzenie pozornie mało ważne dla Polski, ale jednak znacząco zaważyło losach naszego kraju. W 1335 roku władca Tyrolu i Karyntii – Henryk zmarł bezpotomnie. O spadek ubiegali się Habsburgowie popierani przez cesarza Ludwika Wittelsbacha i Luksemburgowie. W tej sytuacji oba rody zmuszone były do zabiegania o względy króla Węgier i Polski. W sierpniu 1335 roku doszło do rokowań polsko – czeskich w zamku króla węgierskiego, w Trenczynie nad Wagiem. Polskę reprezentowali posłowie z kanclerzem krakowskim Zbigniewem na czele. Z Czech przybył sam król Jan z synem Karolem. Króla Karola Roberta węgierskiego zastępował biskup Egeru – Mikołaj. Podpisano preliminarze trwałego pokoju między Polską a Czechami. W zamian za potwierdzenie praw do ziemi wrocławskiej i głogowskiej, bezpośrednio będących już w rękach czeskich, a także do lennych dzielnic Piastów Śląskich i księcia Wacława Potockiego na Mazowszu, król czeski zerwał sojusz z Zakonem Krzyżackim i zrzekł się pretensji do korony polskiej. Było to uznanie „status quo”. Aby ratyfikować umowę monarchowie zebrali się na zjeździe w Wyszehradzie, też na terenie Węgier. Zjazd miał miejsce w październiku 1335 roku. Przybyli królowie Węgier i Czech, Kazimierz Wielki i posłowie krzyżaccy. Monarchom towarzyszyli ich dworzanie, dlatego koszty tego gigantycznego zjazdu były ogromne, a ponosił je Karol Andegaweński, pragnący pokazać Europie swoje bogactwo. W czasie zjazdu polski król zorientował się, że Jan Luksemburski i Karol Andegaweński nie są pewnymi sprzymierzeńcami i w takiej sytuacji najlepiej było iść na kompromis. Czeski król zrzekł się pretensji do korony polskiej za 20 000 kop groszy polskich, a sprawa księstw śląsko – opolskich została zawieszona. Natomiast wyrok w sporze polsko – krzyżackim był mniej zadowalający. Rolę rozjemców pełnili królowie Karol Robert węgierski i Jan czeski. Przyznali oni Polsce utracone w ciągu minionego roku Kujawy i ziemie dobrzyńską, ale pod warunkiem zrzeczenia się na rzecz zakonu ziemi chełmińskiej i Pomorza Gdańskiego. Mimo, że wyrok ten był niekorzystny z konieczności został zaakceptowany przez Kazimierza Wielkiego.
Już dwa lata po zjeździe w Wyszehradzie polski król podjął kolejne kroki w sprawie konfliktu z Krzyżakami. Wysłał do papieża „ciężką skargę” na zakon o zabory ziem i spustoszenia wojenne. Dzięki wytrwałej działalności Polaków 4 maja 1338 roku papież wydał bulle potępiającą zakon i wszczynającą dochodzenie w tej sprawie. Sędziami zostali Galhard z Chartres i Piotr syn Gerwazego. Papież nakazał obłożyć zakon ekskomuniką i pozwać przed swój sąd o bezprawny zabór polskich ziem. Krzyżacy otrzymali pomoc i opiekę cesarza Ludwika, co znacznie przytłumiło sukces polskiej dyplomacji, jakim niewątpliwie był wyrok papieża.
Drugi proces polsko – krzyżacki rozpoczął się w Warszawie w lutym 1339 roku. Polacy żądali zwrotu wszystkich wydartych przez krzyżaków ziem, mając niezbite dowody demaskujące całą działalność zakonu.

Dopiero po ośmiu miesiącach 15 września 1339 roku sędziowie papiescy wydali wyrok. Zakon Krzyżacki został obłożony klątwą i wezwany do oddania Polsce ziem: chełmińskiej, pomorskiej, kujawskiej, dobrzyńskiej i michałowskiej. Ponadto miał zapłacić wysokie odszkodowanie i ponieść koszty procesu. Mimo sukcesu Polaków zabrakło siły popierającej egzekucję wyroku, a po pewnym czasie na skutek apelacji zakonu wyrok warszawski został zawieszony.
W 1343 roku Kazimierz zawarł porozumienie z książętami pomorskimi. Było ono przypieczętowane ślubem. Bogusław V poślubił królewską córkę, Elżbietę. Książę i jego bracia zobowiązali się wiecznie służyć synowi Łokietka.
Kilka miesięcy później tego samego roku król zawarł w Kaliszu „wieczysty pokój” z Krzyżakami. Na jego mocy Polska odzyskiwała Kujawy ziemię dobrzyńską i Pomorze Gdańskie, a zakon otrzymywał ziemię chełmińską jako „jałmużnę”.
W 1339 roku zawarto w Krakowie układ z królem czeskim, przyznający mu zwierzchność nad księstwami śląskimi. Mimo to w 1345 roku doszło do polsko – czeskiej wojny o Śląsk. W 1348 roku Kazimierz darował sobie sprawę tych ziem. Miało na to wpływ to, że syn Jana Luksemburskiego, Karol IV, został królem Niemiec i Czech. W tym wypadku zawarto pokój w Namysłowie, przekreślający prawa Polski do Śląska.
W kraju zaczęto myśleć o ekspansji na Ruś Halicko – Włodzimierską. Tamtejszy tron należał do księcia mazowieckiego Bolesława Trojdenowicza. Rusią zainteresowane były również Węgry. Podział wpływów na Rusi między Polską a Węgrami regulował drugi układ wyszehradzki zawarty w 1339 roku. Książe Trojdenowicz popadł w konflikt z bojarami i zwrócił się o pomoc do Króla polskiego i węgierskiego. Otrzymał ją w zamian za uznanie Kazimierza swoim następcą. W 1340 roku Bogusław został podstępnie otruty przez bojarów, a polski król nie zdołał utrzymać się na Rusi. To nie ostudziło zapału Polaków na ekspansję w tym kierunku. W 1344 roku nasze wojska opanowały ziemię sanocką i przemyską. W 1349 roku zawarto pokój namysłowski i zaraz po tym rozpoczęto nowy atak. Rycerstwo Kazimierza zdobyło Lwów, Halicz, Brześć i Włodzimierz. Od 1346 roku król Polski stał się rzeczywistym władcą Rusi.
Pod koniec swojego panowania król próbował unieważnić umowy, na mocy których straciliśmy Śląsk i Pomorze, ale zabiegi te przerwała jego śmierć.


Polityka wewnętrzna i reformy

Monarchia syna Łokietka była monarchią stanową. W Polsce jako pierwszy, wykształcił się stan duchowieństwa. Za czasów ostatnich Piastów słabła pozycja świeckich książąt na korzyść dostojników kościelnych. Politykę Kościoła polskiego opracowano na synodach w XIII wieku.
W wyniku zdobywania przywilejów przez możnowładców i rycerzy powstał stan rycerski zwany szlacheckim.
Jako ostatni wyodrębnił się stan mieszczański. Mieszczanie byli ludźmi osobiście wolnymi, posiadali prawo własności na środki produkcji i towary. Zarówno rycerstwo, jak i mieszczaństwo nie były jednolite. Stany te można było podzielić na grupy, jako kryterium obierając np. sytuację gospodarczą lub finansową.
Najbiedniejszym stanem byli chłopi. Mieli ograniczoną wolność osobistą i prawa do ziemi. Byli poddani sądownictwu pana.
Polityka Kazimierza Wielkiego dążyła do scentralizowania i umocnienia władzy opierając się na miastach i szlachcie. Największym zagrożeniem tej polityki byli główni możni. Dlatego król starał się ograniczyć potęgę ekonomiczną możnych i duchowieństwa oraz podporządkować Kościół władzy królewskiej. Taka polityka napotkała na opór ze strony biskupa krakowskiego Jana Grota, który rzucił na króla klątwę. Syn Łokietka zyskał wielu wrogów wśród kleru, też ze względu na odbiegające od chrześcijańskiego wzoru życie osobiste. Kazimierz czterokrotnie się żenił i utrzymywał związki nielegalne. Ponieważ król był porywczy często dochodziło do poważnych zatargów między nim a duchowieństwem.
W latach 1352 – 1353 miało miejsce groźne starcie z książętami wielkopolskimi. Kazimierz szybko i bezwzględnie się z nimi rozprawił. Przywódca buntowników, starosta poznański, Maćko Borkowic został w 1358 roku uwięziony i skazany na śmierć głodową.
Jedną z reform było przeobrażenie urzędu starosty, spowodowane zrastaniem się poszczególnych ziem w jedno państwo i stabilizacja władzy centralnej. Starosta miał władzę policyjną, karno – sądowniczą i wojskową. Zarządzał majątkiem królewskim.
Nadal odbywały się wiece wczesnofeudalne , ale trochę zmieniła się ich funkcja. Brali w nich udział dostojnicy i urzędnicy ziemscy, szlachta i przedstawiciele miast. Wiece były zalążkami późniejszych sejmików i sejmu.
Duży wpływ na rządy w Polsce miała rada królewska. Byli to skupieni u boku króla dostojnicy.
Kazimierz wprowadził istotne zmiany w sądownictwie i ustawodawstwie. W drugiej połowie XIV wieku wykształciły się dwa osobne sądy dla szlachty. Sąd grodzki był zarządzany przez starostów i zajmował się sprawami karnymi. Sąd ziemski, w którym władzę mieli asesorowie z grona szlachty, rozstrzygał spory cywilne. W zakresie sądownictwa miejskiego ważną reformą było utworzenie w Polsce własnych instancji odwoławczych od istniejących w miastach sądów łowniczych. W ten sposób powstały tak zwane wyższe sądy prawa niemieckiego. Miało to na celu uniezależnienie naszego mieszczaństwa od obcego sądu apelacyjnego w Magdeburgu.
W latach 1346 – 1347 z polecenia Kazimierza Wielkiego wykonana została kodyfikacja praw w postaci statutów wiślicko – piotrkowskich. Było to wydarzenie ogromnej wagi. Statuty tworzyły system norm prawnych, zapobiegających różnego rodzaju nadużyciom. Były one szczególnie korzystne dla szlachty, którą faworyzowały, a niekorzystne dla chłopów, ponieważ zapoczątkowały ograniczanie ich wolności osobistej.
Kazimierz zreformował też organizację sił zbrojnych. Pojawiło się wiele nowych machin bojowych jak np. katapulta, taran, wieża oblężnicza. Podstawą polskich sił zbrojnych była jazda złożona ze „szlachetnie urodzonych” rycerzy. Byli oni od stóp do głów pokryci żelazną zbroją. Do walki używano mieczy, toporów, kopii, a także łuków i kusz. Jeżeli dochodziło do ataku na miasto wszyscy mieszkańcy mieli obowiązek stanąć w jego obronie. W ciężkich przypadkach do walki wzywano także chłopów w pospolitym ruszeniu. Chłopska piechota odgrywała dużą rolę przy zdobywaniu miast i zamków.
Kazimierz Wielki stworzył ruch chorągwiany. Wojsko składało się z oddziałów, których nazwy pochodziły od znaków i proporców. Istniały chorągwie rodowe, zarządzane przez możnych, w ich skład wchodzili rycerze służebni zależni od nich. Powstały chorągwie ziemskie. Zarządzali nimi kasztelanowie i wojewodowie. Służyła w nich niezależna szlachta i sołtysi.

Dlaczego Wielki ?

„Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną” – to przysłowie mówi o tym, jak wiele zamków i fortyfikacji zbudowano za panowania Kazimierza. A konkretnie zbudowano około 53 zamków. Założono wiele gospodarstw rybnych, odnowiono zameczki myśliwskie, zbudowano dziesiątki młynów. Król interesował się górnictwem. W 1368 roku wydał statut, który uporządkował organizację kopalń olkuskich i żup solnych.
W 1364 roku w Krakowie odbył się zjazd z okazji zaślubin wnuczki królewskiej, córki księcia pomorskiego, Bogusława V. Król gościł króla Węgier Ludwika, króla Cypru Piotra, króla Danii Waldemara i cesarza Karola IV. Goście byli zaskoczeni zasobnością naszego kraju. Zjazd w Krakowie podobnie jak zjazd gnieźnieński odegrał bardzo dużą rolę dyplomatyczną, ponieważ rozsławił potęgę i bogactwo Polski. Dużą zasługę mieli w tym mieszczanie krakowscy, którzy za przykładem króla zaprezentowali gościom swoje bogactwo. Legendą stała się wspaniała uczta, którą czterech królów podjął rajca Mikołaj Wierzynek.
W tym samym roku polski król na wzór akademii włoskich w Bolonii i Padwie założył pierwszy w Polsce Uniwersytet nazwany potem Jagiellońskim.
Za Kazimierza w Polsce panował dobrobyt i z roku na rok nasze państwo stawało się coraz silniejsze. Wewnętrzny rozwój monarchii oraz złoty wiek miast i wsi sprawiły, że syna Łokietka nazwano Wielkim.