Pedagogika Janusza Korczaka

I. Życie i dzieła Janusza Korczaka

Henryk Goldszmit, znany jako Janusz Korczak, urodził się 22 lipca 1878 albo 1879 roku. Przyczyną tej niepewności jest zaniedbanie przez ojca (adwokata) formalności metrykalnych.
Rodzina Goldszmitów pochodziła z Hrubieszowa, gdzie pod koniec XVIII wieku dotarło oświecenie żydowskie - Haskala. Młody Korczak Wcześnie podjął pracę zarobkową. Udzielał korepetycji, aby pomóc rodzinie podczas choroby ojca i po jego śmierci. Wspominał w "Prawidłach życia": "Ja byłem bogaty, kiedy byłem mały, a potem już biedny, więc znam i to, i to".
Pisał wiersze, nowele, powieści i sztuki sceniczne. Początkowo jego wysiłki w dziedzinie literatury nie znajdowały uznania. Debiutował w 1896 r. w "Kolcach" humoreską "Węzeł gordyjski": o domu, w którym rodziców zastąpiły mamki, niańki, guwernantki i korepetytorzy.
W 1898 roku zdał maturę i rozpoczął studia lekarskie w Warszawie (1989-1905) , w Berlinie w roku 1907, a w 1909 roku w Paryżu.
Latem 1899 roku wyjechał do Szwajcarii, ponieważ interesowały go szkoły, szpitale, instytucje dobroczynne, ale także praktyczne pomysły pomocy naukowych.
Janusz Korczak współpracował z redakcjami ?Głosu?, ?Przeglądu Społecznego?, ?Czytelni dla Wszystkich?, był również stałym współpracownikiem wielu gazet oraz pism takich jak: ?W Słońcu? i w ?Szkole Specjalnej?. Założył też pierwsze pismo na świecie dla dzieci i młodzieży, pismo to nosiło tytuł ?Mały Przegląd?, Korczak redagował je wraz z dziećmi.
W grudniu 1934 rozpoczął się cykl audycji radiowych Starego Doktora. Cieszyły się wielką popularnością. Obok pogadanek Stary Doktor przeprowadzał transmisje radiowe ze szpitala dziecięcego, z kolonii letniej w Małkini w 1935 roku.
W roku 1942 otrzymał szanse opuszczenia getta, jednak do końca pozostał ze swoimi wychowankami, wraz z nimi został wywieziony do obozu zagłady w Treblince, gdzie ginie zamordowany z dziećmi.
Swoje poglądy pedagogiczne zawarł między innymi w: ?Jak kochać dziecko?, ?Prawo dziecka do szacunku? były one zawarte również w takich pracach jak: ?Momenty wychowawcze?, ?Prawidła życia?, ?Pedagogika żartobliwa?.
Twórczość literacka Korczaka obejmuje dwa okresy historyczno-literackie, jest to Młoda Polska oraz Dwudziestolecie Międzywojenne. Twórczość Janusza Korczaka dla dzieci i o dzieciach łączy przede wszystkim humanitaryzm oraz znajomość psychiki dziecka i liryzmem i fantazją.
Ukazuje się w wydaniu książkowym praca pt. Mośki, Joski i Srule - obrazki i opowiadania z życia kolonijnego chłopców żydowskich, przedtem drukowane w 1909 r. w odcinkach w "Promyku", a także ?Król Maciuś Pierwszy?, ?Król Maciuś na wyspie bezludnej?, ?Bankructwo małego Dżeka? i ?Kiedy znów będę mały?. Jego twórczość literacka obejmuje również naturalistyczne powieści społeczne: ?Dzieci ulicy?, ?Dziecko salonu?, satyrę ?Koszałki opałki?, utwór dramatyczny ?Senat szaleńców?. Korczak szkicuje w getcie swój Pamiętnik (opublikowany po wojnie w 1958 roku).
Pedagogika Korczaka jest typem literatury liberalnej, refleksji o wychowaniu. Stanowi ona taki typ myślenia, aby pedagodzy nie naruszali prawa do wolności, do godnego życia, również tego jak winni postępować ze swoimi wychowankami. Pedagogika ta ma charakter ponadczasowy a także bardzo wyraźny i uniwersalny odczyt przez kolejne pokolenia, sprawia to, że jego myśl przekracza wszelkie granice kontynentów, kultur, narodów, wyznań, ideologii.
Myślenie Korczaka, jego konsekwencja w działaniu, miłość obejmująca wzajemne relacje z dziećmi stworzyła koncepcje Nowego Wychowania, w której ceniło się przede wszystkim wolność dziecka.
W jego dziełach nie ma tylko pedagogiki empirycznej czy też spekulatywizmu, jego poglądy natomiast wypełniają, upraszczają istotę każdego z tych podejść do wychowania oraz jego teoretycznych i praktycznych uzasadnień.
W jego prawdzie o wychowaniu można odnaleźć dużą siłę refleksji oraz mocną argumentację po to aby nie ulegnąć kryzysom czy też zagrożeniom tego o to procesu ze względu właśnie na otaczające go okoliczności.

II. Charakterystyka systemu opiekuńczo-wychowawczego Janusza Korczaka

Podstawowymi założeniami pedagogiki Korczaka są :

? Szacunek do dziecka jako człowieka który ma się rozwijać poprzez swoją aktywność
? Zasada partnerstwa dziecka w procesie wychowania
? Prawo dziecka do opieki oraz odpowiedzialność społeczeństwa dorosłych za warunki życia dziecka
? Poszukiwanie syntezy wiedzy o dziecku
? Techniki działania pedagogicznego jako konsekwencja przyjętych ogólnych założeń systemu opiekuńczo- wychowawczego
? Koncepcja wychowawcy, wynikająca z ogólnej postawy Korczaka wobec dziecka

Ze względu na treść pedagogiczną Nowego Wychowania podkreśla się w dziełach Korczaka jego trzy główne zasady:

? treści ogólno ludzkie które powinny być udostępnione całemu społeczeństwu adresowane do rodziców i dzieci.
? treści ogólno pedagogiczne do wykorzystania w kształceniu i doskonaleniu kadry pedagogicznej.
? treści szczegółowe do wykorzystania szczególnie przez wychowawców zatrudnionych w placówkach opiekuńczo- wychowawczych.


W praktyce pedagogicznej Janusz Korczak był wrogiem zamkniętego, sztywnego, mało elastycznego systemu wychowawczego. Wskazywał ogólne kierunki działania, ogólne zasady, które wychowawca powinien dostosowywać zawsze do konkretnych potrzeb i warunków oraz do konkretnych dzieci w określonych sytuacjach. Wychowanie wg Korczaka to proces twórczy, ustawiczne poszukiwanie własnych, skutecznych form i metod.
Z praktyki wychowawczej stosowanej w Korczakowskich Domach dość przejrzyście wyłaniają się zasady, na których Korczak opierał wewnętrzną organizację życia dzieci w zespole. Chodziło o to aby prowadzić stopniowo do usamodzielnienia dziecka przez stwarzanie sytuacji do wyłaniania się dziecięcej inicjatywy; czujnie obserwować codzienne zachowanie się dziecka, nie lekceważąc pozornie drobnych zjawisk; poznawać każde dziecko, a także aby wewnętrzną organizację zakładu oprzeć na porozumieniu z dziećmi, na wzajemnej umowie.
O swojej metodzie wychowawczej Korczak mówił ?Jesteś porywczy ? mówię chłopcu- Dobrze , bij, byle niezbyt mocno, złość się ale raz na dzień tylko. Jeśli chcecie, w tym jednym zdaniu streściłem całą metodę wychowawczą, którą się posługuję?. ( J. Korczak Jak Kochać dziecko, s.126)
Myślą przewodnią stworzonej przez Korczaka koncepcji pedagogicznej była troska o rozwój samorządności dzieci i młodzieży przejawiającej się w różnych formach ich aktywności. Prawidłowego rozwoju samorządności upatrywał Korczak szczególnie w prawidłowym funkcjonowaniu samorządu zakładowego. Najważniejsze jego organy to sąd koleżeński, rada samorządowa i sejm dziecięcy. Stworzył on Sąd Koleżeński z myślą o tym, by usunąć zależność dziecka od woli i humoru wychowawcy; wprowadzić zasady, normy, które obowiązywały w życiu gromady i regulowały atmosferę zakładu; zainteresować wychowanka własnym postępowaniem, obudzić refleksję nad swoimi czynami, uczyć samokrytycyzmu i tolerancji wobec drugiego człowieka, a także aby kształtować mocny fundament wzorowej postawy etycznej wychowanka.
Zgodnie z hasłem Korczaka ?Dziecko jest dobrym rzeczoznawcą własnego życia? funkcje sędziów w Sądzie Koleżeńskim pełniły same dzieci. Istniał specjalny kodeks, w którym czytamy: ?Jeżeli ktoś zrobił coś złego, najlepiej mu przebaczyć, jeżeli zrobił coś złego nieumyślnie, będzie w przyszłości ostrożniejszy [...] Jeżeli zrobił coś złego, bo go namówili, już się nie będzie słuchał. Jeżeli zrobi coś złego lepiej mu przebaczyć, czekać aż się poprawi. Ale sąd musi bronić cichych, by ich nie krzywdzili zaczepni i natrętni, sąd musi bronić słabszych, by im nie dokuczali silni, sąd musi bronić sumiennych i pracowitych, by im nie przeszkadzali niedbali i leniwi, sąd musi dbać by był porządek, bo nieład najbardziej krzywdzi dobrych, uczciwych i sumiennych ludzi. Sąd nie jest sprawiedliwością, ale do sprawiedliwości dążyć powinien, sąd nie jest prawdą, ale pragnie prawdy?.( J. Korczak Jak Kochać dziecko s.343) Ze 100 paragrafów 99 było uniewinniających lub umarzających sprawę.
Sąd miał prawo sądzenia nie tylko dzieci, ale i dorosłych. Miało to ogromne znaczenie wychowawcze i zmieniło pozycję wychowanka w procesie wychowania. Mówi o tym Korczak: ?W ciągu półrocza podałem się do sądu pięć razy. Raz, że chłopcu dałem w ucho, raz, że chłopca wyrzuciłem z sypialni, raz, że postawiłem w kącie, raz, że obraziłem sędziego[...] tych kilka spraw było kamieniem węgielnym mego wychowania jako uczciwego, konstytucyjnego wychowawcy, który nie dlatego nie krzywdzi dzieci, że je lubi, czy kocha, ale dlatego, ze istnieje instytucja, która je przed bezprawiem, samowolą i despotyzmem wychowawcy broni?(J. Korczak Wybór pism pedagogicznych. T.I Warszawa 1957, s.259).
Rozbudowując pracę samorządu Korczak wychodził z założenia, że nie wystarczy dać dzieciom i młodzieży przyzwyczajenia życia i pracy zbiorowej, trzeba dać ujście pędowi twórczemu organizowaniu i wzbogacenia ich młodocianego społeczeństwa. Tym celom służyła Rada Samorządowa ? jako organ wybieralny, obradujący raz w tygodniu w składzie 10 wychowanków i wychowawca. W skład rady mogły wejść osoby o wysokim statusie a ponadto byli poddawani plebiscytowi ogólnemu. Nie mogli więc wejść do niej wychowankowie sprawiający trudności. A praca w samorządzie mogła mieć dla nich wychowawcze znaczenie. Do podstawowych zadań rady należało zaspokojenie licznych potrzeb współmieszkańców poprzez wysłuchanie próśb, rozważanie pretensji, projektów i inicjowanie nowych przedsięwzięć, regulowanie współżycia jednostki z jednostką, jednostki z grupą i układanie współpracy z dorosłymi, a także konstytuowanie postanowień, które były wprowadzone jako przepisy. Taki zakres zadań i funkcji samorządu był dużym krokiem na przód w rozbudowie samorządności. Rada zaczęła podejmować prace mające już walor profilaktyki wychowawczej. Zaczęła zaspokajać rzeczywiste potrzeby samorządnego życia. Korczak znalazł rozwiązanie wielu zagadnień ściśle związanych z aktywizacją i uspołecznieniem wychowanków.
Z chwilą powstania Sejmu Dziecięcego jako najwyższej instancji Samorządu, Rada stała się organem wykonawczym. Do zadań Sejmu Dziecięcego należało m. in. zatwierdzanie lub odrzucanie praw wydawanych przez Radę Samorządową, a także uchwalanie ważniejszych świąt i wydarzeń w życiu zakładu.
Koncepcję pedagogiczną Korczaka wzbogacały ponadto takie formy oddziaływań wychowawczych jak: wpisywanie się do księgi podziękowań i przeprosin, kategorie obywatelskie, kategorie czystości, nagradzanie w postaci pamiątkowych pocztówek, pełnienie dyżurów, plebiscyt życzliwości i niechęci, gazetka i wiele innych.
Jednym z ważnych problemów było zapewnienie każdemu dziecku poczucia stabilizacji życiowej, poczucia całkowitego bezpieczeństwa, wyrobienie w nim przekonania, że nie grozi mu ani kaprys wychowawcy, ani silniejsi rówieśnicy. Warto zwrócić uwagę w systemie wychowawczym Korczaka na zaspokajanie potrzeb emocjonalnych dzieci co nie jest rzeczą łatwą w zakładzie wychowawczym obejmującym przeszło 100 dzieci. Temu celowi służyła opieka starszych dzieci na nowo przybyłymi. Dostrzeganie specyficznych i różnorodnych potrzeb dzieci i nieustanny wysiłek, by je zaspokoić stanowiły trwały i bardzo nowoczesny element systemu wychowawczego.
Korczak utrzymywał bliski, niemal intymny kontakt z dziećmi, wyłaniał problemy zdrowotne, emocjonalne, z jaki się borykały. Wiedzę z tych kontaktów przekazywał wychowawcom, wyczulając ich na codzienne problemy. Biorąc to wszystko pod uwagę można powiedzieć, że cały układ życia w Domu Sierot, oddziaływał wychowawczo nie tylko na wychowanków, ale i na wychowawców, ponieważ także i oni podlegali tym samym prawom, musieli się do nich stosować. W kontaktach z dzieckiem niezbędna jest empatia, a prze wszystkim umiejętność uczenia się od dzieci, wsłuchiwania się w sygnalizowane przez nie potrzeby i podejmowania razem z dziećmi działań, mających na celu zaspokojenie tych potrzeb.
Podsumowując Janusz Korczak stworzył teorię pedagogiczną o charakterze prekursorskim wobec ówczesnych teorii wychowawczych. Był prekursorem walki o prawa dziecka; zwracał szczególną uwagę na nierówno prawną pozycję dzieci w społeczeństwie, ich niewolniczą zależność od dorosłych. Domagał się, by uznano, że dziecko jest pełnowartościowym człowiekiem od chwili narodzin. Był zwolennikiem oświaty medycznej, świadomego rodzicielstwa i regulacji poczęć. Sprawą priorytetową było dla niego uznanie autonomii i godności dziecka. Przeciwstawiał się rozpowszechnionemu w ówczesnej praktyce pedagogicznej "wpajaniu dyscypliny", wykluczał kary cielesne i potępiał praktyki zawstydzania dziecka. Proponował system zachęt i trzy zasady wychowawcze: współgospodarzenie, współzarządzanie oraz oddziaływanie opinii społecznej, które realizował przez organizowanie sklepików szkolnych, gazetek, kółek zainteresowań, dziecięcego samorządu oraz sądów koleżeńskich, rozstrzygających konflikty i zatargi, a zarazem uczących odpowiedzialności i empatii. Wspierał wysiłek dzieci związany z samodoskonaleniem stosując różnego rodzaju zachęty, np. ceremoniał rannego wstawania, uroczyste wyprawianie do szkoły, konkursy życzliwości, przedstawienia teatralne.