Dekolonizacja po II wojnie światowej

Dekolonizacja to proces uniezależniania się krajów i narodów spod wpływów kolonialistów oraz tworzenie nowych niepodległych i suwerennych państw na terenach dawnych kolonii. Dekolonizacja po II wojnie światowej dotyczyły głównie kontynentu afrykańskiego i azjatyckiego, oraz kolonie na północy Ameryki Południowej i na Karaibach, gdzie znajdowało się większość kolonii brytyjskich, francuskich, holenderskich oraz innych państw. Należy również zauważyć wpływ zimnej wojny na dekolonizację, gdyż ZSRR wykorzystywało kolonializm w szerzeniu swojej ideologii, a Stany Zjednoczone za wszelką cenę próbowały ograniczyć wpływ Związku Radzieckiego na jakiekolwiek tereny na świecie. W swojej pracy będę omawiał przebieg, skutki oraz znaczenie procesu dekolonizacji.
Podczas wielkich wypraw w XV w. sponsorowanych początkowo przez władców odkryto wiele nowych lądów i krain, które były bogate w surowce i tanią siłę roboczą. Nowe tereny zdobywano i podporządkowywano państwom europejskim. Niektóre z nich posiadały kilkakrotnie większe terytoria kolonialne niż ich rzeczywiste terytorium w Europie. Często odbywały się transakcje, wymiany kolonii między potęgami kolonialnymi, ale także wojny o terytoria. Okres zależności tych terenów od państw europejskich nazywamy kolonializmem.
Jedną z największych potęg kolonialnych była Wielka Brytania, które nazywano Imperium Brytyjskim, do której przed II wojną światową należały Indie, Egipt (który uzyskał niepodległość w 1922r., ale nadal był bardzo zależny od Wielkiej Brytanii), tereny Bliskiego Wschodu oraz wiele terenów na kontynencie afrykańskim, m.in. Związek Południowej Afryki. Po II wojnie światowej osłabiona Wielka Brytania nie była w stanie utrzymać kolonii pod swoim panowaniem, tym bardziej że wiele z nich silnie walczyła podczas II wojny światowej przeciwko państwom osi, a po wojnie o swoje prawa niepodległościowe. Pierwszym krajem, z którego Brytyjczycy sami zrezygnowali 22 marca 1946r. była Transjordania. Palestyna pozostała pod kontrolą Wielkiej Brytanii do1948r. Kolejną kolonią, która uzyskała niepodległość były Indie, gdzie dążenia do uniezależnienia się od Londynu trwały już od wielu lat. W maju 1946r. Brytyjczycy przedstawili projekt konstytucji dla niepodległych Indii, które miały stać się dominium i członkiem Wspólnoty Brytyjskiej. Indie miały być luźną konfederacją prowincji(z której można byłoby w każdej chwili wystąpić). Nie zgodzili się na to Liga Muzułmańska, kierowana przez Mohammeda Ali Jinnaha, ponieważ żądali od Brytyjczyków wyznaczenia granic nowego państwa-Pakistanu. 15 sierpnia 1947r. ostatni wicekról Indii ogłosił zakończenie rządów Wielkiej Brytanii i proklamowano powstanie Unii Indyjskiej i Pakistanu(Zachodniego i Wschodniego), które stały się członkami Wspólnoty Brytyjskiej. Po ogłoszeniu niepodległości wybuchły zamieszki na tle religijnym i etnicznym, gdyż podział granic między Unią(rządzoną i stworzoną dla Hindusów), a Pakistanem(muzułmańskim) nie był zgodny z zamieszkującą te tereny ludnością i ich pochodzeniem i wyznawanej przez nich religii. W październiku 1947r.wybuchł pierwszy konflikt graniczny o Kaszmir, który po rozejmie w styczniu 1949r. pozostał pod władzą Indii(mimo że większość mieszkańców stanowią muzułmanie). Kolejnym krajem, który uzyskał pełną niepodległość była Birma (4 styczeń 1948r.), a do czego Birmińczycy w ogóle nie byli przygotowani. Zanim doszło do uzyskania niepodległości komuniści próbowali przejąć władzę, stąd wkrótce po 4 stycznia wybuchła wojna domowa, do której przyłączyła się armia Kuomintangu uchodząca przed komunistami. Birma stała się dyktaturą wojskową, krajem bardzo skorumpowanym i jednym z liderów w produkcji narkotyków. Uważa się, że nadanie przedwcześnie niepodległości Birmie było jednym z najpoważniejszych błędów w czasie dekolonizacji rządu Attlee?ego. Władze brytyjskie korzystając z doświadczenia z Birmy ostrożniej nadawali niepodległość swoim koloniom. W lutym 1948r, Cejlon uzyskał niepodległość i zyskał status dominium brytyjskiego. Niepodległy Cejlon był na początku stabilnym krajem, stale rozwijającym się gospodarczo, ale w 1956r. doszedł do władzy Solomon Bandaranaike(Socjalistyczna Partia Wolności Sri Lanki). Wprowadzał elementy socjalistyczne do gospodarki, dyskryminował mniejszość tamiliską (północ Cejlonu). Jego następcy nadal prowadzili podobną politykę. W 1972r. zmienioną nazwę państwa na Ludowo-Demokratyczną Republikę Sri Lanki. Likwidacja kolonializmu Malajów i Singapuru mających ważne znaczenie gospodarcze i geopolityczne dla Wielkiej Brytanii postępowała bardzo ostrożnie, gdyż występowała tam silna partyzantka komunistyczna, na której czele stał Chin Peng. Churchill w 1952r. wysłał tam gen. Geralda Templera jako wysokiego komisarza, który w ciągu 4 lat opanował rewoltę komunistyczną oraz doprowadził do pojednania zwaśnionych grup etnicznych. W 1957r. Malaje otrzymały niepodległość w ramach Wspólnoty Brytyjskiej. W 1963r. z Malajów, Singapuru i Brytyjskiego Północnego Borneo utworzono Federację Malezji. Federacja Malezji znalazła się w silnym konflikcie ze swoim najbliższym sąsiadem-Indonezją, która dążyła do opanowania Sarawaku i Sabahu. Konflikt wygasł w 1966r, po objęciu rządów przez generała Radena Suharto. W 1965r. z Federacji wystąpił Singapur i stał się samodzielną republiką rządzoną autorytarnie przez prezydenta Lee Kuan Yew. W 1965r. niepodległość uzyskały Malediwy. Do 1983r. sułtanat Brunei dobrowolnie pozostawał protektoratem brytyjskim. Już początkowe etapy dekolonizacji wywoływały konflikty, gdyż granice nie były odpowiednio uzgodnione z podziałem etnicznym, co o jest o wiele bardziej widoczne podczas dekolonizacji Afryki.
Kolejnym imperium kolonialnym była Francja, która zajmowała głównie Półwysep Indochiński, który podczas wojny był okupowany przez wojska japońskie. Francuzi od września 1945r. rozpoczęli przejmować swoją posiadłość od Brytyjczyków, lecz napotkali na opór ze strony Viet Minh(Liga Niepodległości Wietnamu) kierowanej przez komunistów Ho Szi Mina i Vo Nguyen Giapa. Viet Minh kontrolował północ kraju(prowincje: Tonkin i Annam), gdzie 2 września 1945r. ogłoszono powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu. Na mocy konstytucji francuskiej powołano Unię Francuską, do której miały należeć wyzwalane kraje. Francja uznała 6 marca 1946r. DRW, które zdecydowało się wstąpić do Unii Francuskiej. Francja próbowała oderwać od DRW Kochinchiny w 1946r., co w końcu wywołało wojnę między DRW, a Francją. 23 listopada 1946r. flota francuska zbombardowała port Hajfong zabijając wielu cywilów, Francuzi również zdobyli Hanoi(stolicę DRW). W 1949r. Francuzi powołali zależny od siebie rząd w Sajgonie. Głową nowego państwa został Bao Dai. Wietnam Bao Daia, Laos oraz Kambodża wchodziły w skład Unii Francuskiej. Na Bliskim Wschodzie Francuzi w 1946r. opuścili Liban oraz Syrię, gdzie utworzono niepodległe państwa. Liban był nazywany ?drugą Szwajcarią?, gdyż bardzo dobrze się rozwijał gospodarczo i szybko stał się bogatym krajem, wszystko upadło wraz z wybuchem wojny domowej w kwietniu 1975r. spowodowanej zmianami demograficznymi i napadami wojsk palestyńskich na granicy.
Kolejną kolonią Azji Południowo-Wschodniej, który uzyskała niepodległość były Holenderskie Indie Wschodnie. Podczas II wojny światowej były okupowane przez Japonię, które 17 sierpnia pozwolili na proklamowanie Republiki Indonezji. Powstanie Republiki Indonezji utrudnił powrót Holandii na te tereny, jednak w listopadzie 1945r. doszło do ugody indonezyjsko-holenderskiej, na mocy której utworzono Stany Zjednoczone Indonezji, dzięki czemu odzyskali oni swoją pozycję w tej kolonii. Rozpoczęli również operacje wojskowe na wielką skalę, które pomimo sukcesów zostały potępione przez ONZ. Holendrzy wycofali się w 1949r. z Indonezji. Kompletnie inaczej było w przypadku Filipin, które były posiadłością Stanów Zjednoczonych. Już w 1934r. zdecydowano o utworzeniu Wspólnoty Filipińskiej, która po 10 latach miała stać się suwerennym państwem. II wojna światowa, podczas której Filipińczycy stawiali duży opór Japonii, przedłużyła ten okres, ale nie cel i 4 lipca 1946r. prezydentem kraju został Manuel Roxas. Amerykanie uzyskali uprzywilejowaną pozycję w stosunkach z Filipinami, gdzie za zgodą władz znajdowało się wiele baz wojskowych, które zyskały dużego znaczenia podczas konfliktów Wschodu z Zachodem. Stosunki amerykańsko-filipińskie uważane są za pierwowzór układu neokolonialnego.
Najtrudniejszą kwestią była dekolonizacja kontynentu afrykańskiego, który poza Egiptem i Etiopią(którą podczas II wojny światowej zajęły Włochy) składał się wyłącznie z kolonii, dlatego problem Afryki wymaga oddzielnej analizy. Kraje posiadające kolonie w Afryce niechętnie się ich pozbywały po II wojnie światowej, gdyż były bardzo bogate w surowce. Pozbycie się kolonii znacznie zmniejszało szybkość rozwoju gospodarczego krajów europejskich po II wojnie światowej. Pierwsza niepodległość w Afryce uzyskała Libia. W 1951.r. Brytyjczycy przekazali władzę monarszą nad tą byłą włoską kolonią emirowi Mohammedowi Idrisowi. Kolejnym krajem w północnej Afryce z pełną niepodległością otrzymaną w 1955r. był Sudan, który był wcześniej kondominium brytyjsko-egipskim. W 1958r. generał Ibrahim Abbud dokonał zamachu stanu obejmując władzę dyktatorską w Sudanie. We francuskich koloniach w Afryce Północnej proces stanowienia się kolonii przebiegł spokojnie tylko w Tunezji(1956) i w Maroku(1955-56), gdzie władzę powierzono umiarkowanym arabskim ugrupowaniom politycznym. Natomiast w Algierii, zamieszkiwanej w 11% przez Francuzów w 1945r. wybuchły zamieszki przeciwko Francji, ale szybko uspokojono sytuację. W 1954r. algierskie organizacje niepodległościowe utworzyły FLN(Front Wyzwolenia Narodowego), a 1 listopada 1954r. FLN rozpoczął powstanie. Francuzi spacyfikowali kraj w latach 1958-60, ale nie chcieli panować siłami wojskowymi nad krajem, dlatego Charles de Gaulle prowadził poufne rozmowy z FLN, które miały na celu nadanie Algierii niepodległości. Stało się to 3 lipca 1962r. Po utracie Algierii Francja nie zwlekała z przyznaniem niepodległości koloniom na południe od Sahary. W 1958r. rozwiązano Francuską Afrykę Równikową i Francuską Afrykę Zachodnią-terytoria te podzielono na mniejsze republiki. Powołano również Wspólnotę Francuską w 1958r. (w miejsce Unii Francuskiej). Z udziału w tej organizacji zrezygnowała Gwinea uzyskując pełną niepodległość w 1958r. W 1960r. niepodległość uzyskały Mauretania, Mali, Niger, Czad, Senegal, Wybrzeże Kości Słoniowej, Górna Wolta(od 1984r. Burkina Faso), Togo (terytorium powiernicze ONZ), Dahomej(od 1975r. Benin), Kamerun (terytorium powiernicze ONZ), Republika Środkowoafrykańska(dawniej Ubangi Szari), Gabon, Kongo Brazzaville i Madagaskar. W późniejszych latach niepodległość uzyskały Komory w 1975r. i Dżibuti w 1977r.(dawniej Somali Francuskie). Kolejną wyzwalającą się kolonią spod władz brytyjskich było Złote Wybrzeże, które połączyło się z Togo i uzyskało niepodległość jako Ghana w 1957r. Kraj ten rozwijał się bardzo dynamicznie i miał być przykładem potencjału jaki mają kraje Afryki. W 1960r. niepodległość zdobyła Nigeria, a w 1961r. Sierra Leone i Tanganika (terytorium powiernicze ONZ), z której po włączeniu w 1964r. sułtanatu Zanzibaru utworzono Tanzanię. W 1962r. utworzono Ugandę, a w 1965r. Gambię. W 1952r. w Kenii wybuchło powstanie Mau-Mau, które stłumiono w 1959r. rozpoczęto pertraktacje o nadaniu niepodległości Kenii, którą otrzymała w 1963r.
Belgowie swojej jedynej kolonii w Afryce nadali niepodległość 30 czerwca 1960r. po zaledwie półrocznym okresie przejściowym. Po kilku tygodniach rządów Patrice Lumumby Katanga-najbogatsza część Kongo odłączyła się i ogłosiła niepodległość. Dało to sygnał do wojny domowej, w której na konflikty narodowo-plemienne nałożyła się walka gospodarcza i antagonizmy Wschód-Zachód. Lumumbę zamordowano 17 stycznia 1961r., gdy wcześniej poprosił o pomoc ZSRR. 17 września w Kongo zmarł sekretarz generalny ONZ Dan Hammarskjord. Wojna domowa zakończyła się w 1965r. zniszczone Kongo do dziś jest krajem bardzo zniszczonym tymi wydarzeniami. W 1962r. Rwanda i Burundi uzyskały niepodległość, gdzie w następnych latach były wyniszczające wojny między plemionami Hutu i Tutsi. W 1960r. niepodległość zdobyła Somalia, która powstała z połączenia Somali Włoskiego i Somali Brytyjskiego. Rodezja Południowa wraz z Rodezją Północną i Niasą tworzyła Federację Środkowo-Afrykańską, wielką brytyjską jednostkę administracyjną. Brytyjczycy w latach ?50 rozpoczęli ostrożne reformy z zamiarem dopuszczenia ludności czarnej do władzy, jednak tempo tych zmian było dla Afrykańskich Kongresów Narodowych za wolne i AKN wzywały do oporu przeciwko Brytyjczykom. Próby stłumienia tych powstań przez siły policyjne nie dały rezultatu i w 1964r. Rodezja Północna(jako Zambia) oraz Niasa(jak Malawi) otrzymały niepodległość. Krótko po nich niepodległość wywalczyły Botswana w 1966r.(znana wcześniej jako Beczuana), Lesotho w 1966r.(dawniej Basutoland) oraz Suazi w 1968r. Za to dopiero w 1980r. Rodezja Południowa ogłosiła niepodległość jako Zimbabwe po latach walk i konfliktów między białymi, a czarnymi.
Inaczej postępowała dekolonizacja w posiadłościach portugalskich, gdyż Salazar-dyktator Portugalii głosił tezę o nierozerwalności Portugalii i jej zamorskich kolonii i dążył do zachowania władzy w swoich koloniach. W 1961r. do działań powstańczych przystąpiła Ludowa Unia Angoli, jednak brak pełnego poparcia oraz istnienie innych organizacji niepodległościowych i brak współpracy między nimi(głównie spowodowane różnicami ideologicznymi) pozwoliły utrzymać Portugalczykom władzę aż do opuszczenia przez nich tego kraju. Pierwszą kolonią portugalską, która osiągnęła niepodległość była Gwinea Portugalska. We wrześniu 1973r. Afrykańska Partia Niepodległości Gwinei i Wysp Zielonego Przylądka proklamowała powstanie Republiki Gwinei Bissau po 10 latach walk i opanowania połowy terytorium tej kolonii. W 1974r. po rewolucji czerwonych goździków i obaleniu dyktatury w Portugalii nowe władze uznały rząd Gwinei Bissau, a w 1975r. niepodległość otrzymały Angola, Mozambik, Wyspy Zielonego Przylądka oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęca.
Hiszpania rozstała się w przeciwieństwie do Portugalii bez zbędnych strat. W 1968r. niepodległość otrzymała wyspa Fernando Po i terytorium Rio Muni, które stworzyły Gwineę Równikową. W 1975r. na mocy odpowiednich układów Hiszpanie przekazali Saharę Zachodnią pod administrację Maroka i Mauretanii(która szybko się wycofała z powierzonych pozostawiając je Maroku). W lutym 1976r. Front Ludowy Wyzwolenia Sahary i Rio de Oro proklamował powstanie Arabskiej Demokratycznej Republiki Sahary. Był to początek wojny domowej. W 1989r. rząd w Rabacie zgodził się na rozmowy w sprawie przeprowadzenia pod auspicjami ONZ referendum na temat przynależności Sahary Zachodniej. Od 1991r. na terenie Sahary Zachodniej zapanował rozejm, a jej terytorium jest okupowane przez Maroko. Ostatnim krajem, który uzyskał niepodległość była Namibia, gdy w 1989r. wojska RPA opuściły teren Namibii.
Wielka Brytania posiadała również kilka posiadłości w Ameryce Południowej i Środkowej. W 1966r. niepodległość otrzymała Gujana. Honduras Brytyjski(od 1973r. Belize), który od 1964r. posiadał pełną autonomię, a niepodległość uzyskał w 1981r.. Oba te kraje należą do Commonwealthu(Wspólnoty Narodów). Na początku lat 60? Brytyjczycy zaczęli się wycofywać z wysp na Morzu Karaibskim po nieudanej próbie połączenia wysp karaibskich w Federację Indii Zachodnich. W 1962r. Wielka Brytania przyznała niepodległość Jamajce oraz Trynidadowi i Tobago, a w 1966r. wyspie Barbados. W latach 70? i 80? Brytyjczycy wycofywali się z wysp antylskich: Bahamów(1973-uzyskanie niepodległości), Grenady(1974), Dominiki(1978), Saint Lucii(1979), Saint Vincent i Grenadyryny(1979), Antigui i Barbudy(1981), Saint Kitts i Nevis(1983).
Narastające niezadowolenie nowopowstałych państw w Azji i Afryce ze zantagonizowanej polityki międzynarodowej mocarstw, pragnienie prowadzenia własnej polityki zagranicznej i wewnętrznej było głównym powodem powstania ruchu państw niezaangażowanych. Pierwszym przejawem takiej działalności było powstanie grupy Colombo(Birma, Cejlon, Indie, Indonezja, Pakistan) w 1954r.. Grupa ta postanowiła zwołać konferencję na temat zależności od mocarstw. Konferencja odbyła się 18-24 kwietnia 1955r. w Bandungu z udziałem 27 państw niezależnych Azji i Afryki ( wyłączając ZSRR, Izrael, Chiny posiadały status obserwatora) oraz delegacje krajów mających uzyskać niepodległość: Sudanu i Złotego Wybrzeża(Ghany). Na konferencji ustalono ostateczną likwidację kolonializmu i wszelkie przejawy dyskryminacji rasowej, zadeklarowali również neutralność wobec polityki mocarstw oraz wzajemną pomoc gospodarczą mającą na celu wzmocnienia gospodarki tego rejonu świata, żądali również liczniejszego przedstawicielstwa w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Konferencja w Bandungu dała podłoże pod rozwój państw niezaangażowanych, który rozwinął się w latach 60?. W 1961r. w Belgradzie spotkali się szefowie 25 państw lub rządów krajów niezaangażowanych. Uczestnicy spotkania zdecydowali prowadzić wspólną politykę opartą na zasadach pokojowego współistnienia, popierać ruchy narodowowyzwoleńcze, nie brać udziału w układach wojskowych oraz nie nawiązywać dwustronnych umów z mocarstwami. Ogólną cechą tego ruchu była antyzachodnia orientacja, stąd Związek Radziecki starał się przedstawiać Stany Zjednoczone jako imperialistyczny kraj, który dąży do podporządkowania sobie jak największej ilości krajów, co było elementem ?zimnej wojny?. Ciosem dla tego ruchu było odejście od polityki w latach 60? kilku znaczących polityków, np. Jawaharlala Nehru(zmarł w 1964r.), Ahmeda Ben Belli, Ahmeda Sukarno(odsunięci od władzy w latach 1965-66). Kraje niezaangażowane były głównymi producentami ropy naftowej na świecie stąd spadek ich znaczenia podczas kryzysu bliskowschodniego, jednak brak wspólnego zdania i chęci współpracy oraz rozbieżności w interesach siła tego ruchu stale malała.
Nowe niepodległe państwa wcale nie zrywały więzi politycznych i gospodarczych od ich poprzednich metropolii, co powodowało powstanie organizacji takich jak Commonwealth czy Unia Francuska. Jednak najważniejszym skutkiem likwidacja dawnych kolonii co wywołało kompletną zmianę mapy i utworzenie wielu nowych państw, zarządzanych przez lokalną ludność. Jednak dekolonizacja nie rozwiązała problemów, gdyż często nowopowstałe państwa w ogóle nie były przygotowane do rządzenia(np. Birma), co prowadziło do wojen domowych, obniżenia poziomu życia i śmierci wielu ludzi w tych krajach. Sprawa likwidacja kolonializmu była również ważnym aspektem zimnej wojny, gdyż ZSRR przedstawiało się w nim jako sojusznik kolonii i obrońca ich praw niepodległościowych. Propaganda radziecka przedstawiała USA i kraje Europy Zachodnie jako kraje o dążeniach imperialistycznych. Stąd w wielu krajach działały silne bojówki komunistyczne(sponsorowane i popierane przez Związek Radziecki), które walczyły o uzyskanie niepodległości albo próbowały przejąć władzę w tych, które już były niepodległe. USA jako najsilniejsze państwo bardzo się starało poprawiać wizerunek demokracji, ale bardziej poszerzać swoją strefę wpływów. Przykładem takiej walki o bogate w zasoby naturalne Kongo. Większość krajów borykało się z komunistycznymi bojówkami, gdyż siatka dyplomatyczna Związku Radzieckiego działała bardzo prężnie. Przykładem silnych walk o kraj między komunistami, a demokratami jest Wietnam, gdzie komuniści zajęli północ kraju, a Francuzi przejmowali władzę na południu. Bardzo mało jest krajów, które wykorzystały szanse jakie dała im wolność. Najlepszym przykładem był Liban, lecz kraj ten pochłonęła wojna domowa wywołana zmianami w strukturze religijnej ludności. Po II wojnie światowej ponad 50% stanowili chrześcijanie(podział w miejsc w parlamencie był uwarunkowany wyznawaną religią i należenie do danej grupy etnicznej), jednak w latach 70? większość zaczęli stanowić muzułmanie, którzy chcieli zmianę swojej pozycji politycznej w kraju. Na dodatek wojska palestyńskie zostały wypchnięte poza swoją granicę na terytorium Libanu i tam stworzyli swoje osiedla i również chcieli przejąć władzę. Proces dekolonizacji rozbił wielkie imperia lub znacznie je osłabił, jedynie Wielka Brytania zachowała wpływy w najważniejszych byłych koloniach. Dał również szansę rządzenia lokalnej ludności, którą niestety większość kolonii do tego odpowiednio nie przygotowali, stąd tragedie jak w Kongo.