Straty Terytorialne w Polsce w XVII wieku.
Pierwsza połowa XVII wieku to okres, kiedy Rzeczypospolita jeszcze była siłą liczącą się w Europie, to równocześnie okres końcowy powodzenia gospodarczego państwa. Już wówczas zaznaczają się pierwsze oznaki nadchodzącego nieszczęścia, czyli późniejszych wojen.
Już po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta(ostatni król z dynastii Jagiellonów) 7 lipca 1572r. doszło do poważnego kryzysu w państwie, ponieważ król nie postanowił żadnych działań co do formy elekcji, miejsca i osób uprawnionych do udziału w wyborze nowego monarchy. W kraju sytuację pogarszało napięcie między szlachtą a magnaterią i skomplikowana sytuacja międzynarodowa. Wygaśnięcie dynastii Jagiellonów rozpoczęło okres bezkrólewia w Polsce i na Litwie. Chaos i niekorzystne losy dla Rzeczpospolitej spowodowały wzrost zainteresowania sąsiednich państw ogólną sytuacją wewnętrzną Polski. Krótko o tych państwach:
- Rosja. Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w życiu państwa rosyjskiego w XVII w. było stopniowe obumieranie, a nawet zanik typowych dla monarchii stanowej instytucji - dumy bojarskiej i soboru ziemskiego. Jednocześnie był wzmacniany biurokratyczny aparat władzy. Osobę cara utożsamiano z państwem. Podstawą prawną tych zmian były postanowienia ustawy soborowej z 1649 r. - ułożenije. Była to w pewnym sensie konstytucja Rosji w XVII w.
- Prusy. . W 1611 r. sejm polski przyznał elektorowi brandenburskiemu krewnemu chorego umysłowo księcia Albrechta Fryderyka lenno w Prusach Książęcych (późniejsze Prusy Wschodnie). Lenno przyznawano dziedzicznie. Oznaczało to, że po śmierci wspomnianego księcia Hohenzollernowie brandenburscy mieli stać się lennikiem Polski. Nastąpiło to w 1618 r.
- Austria. Wielonarodowościowa monarchia Habsburgów to słabo spojony konglomerat krajów i prowincji o bardzo różnorodnym ustroju lokalnym i silnych instytucjach stanowych. Administracja centralna o bardzo skomplikowanej strukturze była ociężała i mało sprawna. Najwyższym organem władzy była Tajna Konferencja złożona z sześciu ministrów pod przewodnictwem cesarza i pierwszego kanclerza.
- Szwecja. W protestanckiej Szwecji zasiadł na tronie Karol IX Sudermański, wuj Zygmunta. Nie zrezygnował on z planów opanowania Estonii i rozpoczął obleganie zamków inflanckich. Terytorium Inflant przemieniło się w tej wojnie w miejsce zbrojnej konfrontacji polsko-szwedzkiej.
W 1605 roku Szwedzi ruszyli na Rygę, co groziło, w razie jej zdobycia, opanowaniem całych Inflant. Wówczas hetman Jan Karol Chodkiewicz szybkim marszem posunął swe oddziały w pobliże Rygi pod miejscowość Kircholm, gdzie doszło do bitwy. Strona polska w sile około 4 tysięcy jazdy i piechoty stanęła naprzeciw 11 tysięcznej armii szwedzkiej. Taktyka oskrzydlenia nieprzyjaciela i wykorzystanie husarii przyczyniło się do zwycięstwa Polaków.
Mimo zwycięstwa sił polskich pod Kircholmem wojna w Inflantach toczyła się nadal aż do śmierci króla szwedzkiego Karola IX w 1611 roku. Po kilkuletniej przerwie działania wojenne wznowiono w 1617 roku. W rękach szwedzkich znalazła się Ryga oraz inne miasta inflanckie. Zajęcie Rygi - głównego miejsca kontaktów handlowych Litwy i Białorusi z Europą - było stratą dla Rzeczypospolitej. Zawarty na kilka lat rozejm w Mitawie w 1622 roku był dla Polski niekorzystny. Bezpowrotnie traciła ona Rygę i część Inflant po rzekę Dźwinę. Przy Rzeczypospolitej pozostawał jedynie niewielki obszar, zwany polskimi Inflantami, z Dyneburgiem oraz Kurlandia. W ten sposób Szwecja króla Gustawa Adolfa z sukcesem wracała do szesnastowiecznych dążeń, by uczynić z Bałtyku wewnętrzne morze szwedzkie. W połowie 1625 roku Szwedzi zajęli całe Inflanty, a następnie przenieśli wojnę na obszar Prus Królewskich. Uderzenie wojsk Gustawa Adolfa na Pomorze Gdańskie w 1626 roku było bezpośrednią realizacją zamierzonych planów. Szwedzi zajęli port pruski w Piławie oraz obszary nadmorskie wraz z miastami Elblągiem, Malborkiem i Tczewem. Rozpoczęła się walka o ujście Wisły i blokada przez Szwedów portu gdańskiego. Chociaż bezpośrednio zagrożone zostały polskie interesy nad Bałtykiem, sejm nie potrafił szybko uchwalić podatków, by skuteczniej przeciwstawić się wrogowi.
W ciągu wielu lat trwającej wojny Szwedzi nie zdołali, mimo oblężenia, zdobyć Gdańska. Była to zasługa hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Po raz pierwszy też znaczące zwycięstwo w bitwie morskiej ze Szwedami odniosła flota polska 28 listopada pod Oliwą, gdzie Polacy zdobyli w walce wręcz szwedzki okręt admiralski, a drugi wysadzili w powietrze.
- Turcja. Następnym obok Inflantów i Rosji kierunkiem zaangażowania sił Rzeczypospolitej była Ukraina i graniczące z nią lenna tureckie.
Ludność ukraińską nazywano Kozakami . Wyprawiali się oni do miast tureckich nad Morzem Czarnym , płynąc drogą wodną (Dnieprem) na długich i lekkich łodziach (czajkach) . Kozacy złupili i zniszczyli kwitnące ośrodki handlu m.in. Trapezunt , Synopę . Napady te prowokowały odwetowe działania Wysokiej Porty tzn. najazdy tatarskie.
Rozdrażnienia w stosunkach z Turcją powstały również w związku z polityką magnaterii ukraińskiej- polskich i ruskich rodów tj. Wiśniowieccy , Zamojscy czy Koniecpolscy . Próbowali oni rozciągnąć swoje wpływy w naddunajskich księstwach (Mołdawii , Wołoszczyźnie) , stanowiących lenna Turcji.
Sytuacja się zmieniła się w 2-gim roku wojny 30-letniej , kiedy Zygmunt III Waza wysłał pomoc cesarzowi , którego stolica, ,Wiedeń był oblegany przez księcia siedmiogrodzkiego , powstańców czeskich i węgierskich .Dywersyjna akcja lisowczyków w Siedmiogrodzie zmusiła powstańców do odstąpienia od Wiednia. Sułtan uznał współdziałanie króla polskiego z Habsburgami za ostateczny powód do wojny.
Wyprzedzając spodziewany atak turecki , hetmani Żółkiewski i Koniecpolski wkroczyli w 1620 r. na czele wojsk polskich do Mołdawii. Ich armia została osaczona i pokonana w bitwie pod Cecorą , w czasie której poległ śmiercią bohaterską hetman Żółkiewski . Następstwem tej klęski była kolejna wyprawa turecka na Polskę w 1621 r. armia polsko-litewska pod dowództwem Chodkiewicza odparła zacięte szturmy pod Chocimiem . W 1621 r. zostaje zawarty pokój. Polacy powstrzymać mają napady Kozaków , a Turcy Tatarów. Atak Turcji w 1672 r. zastał kraj zupełnie nieprzygotowany do obrony. Turcy zdobyli Kamieniec Podolski i wkroczyli na Litwę. Aby powstrzymać pochód armii tureckiej król Michał Korybut Wiśniowiecki zgodził się oddać Turcji Podole , Bracławszczyznę i resztki Kijowszczyzny oraz płacić Turcji coroczny haracz (traktat w Buczaczu). Skutki traktatu buczackiego wywołały ogromny wstrząs w całej Rzeczypospolitej. Sejm nałożył ogromne podatki. Hetman wielki koronny Jan III Sobieski zebrał armię i pokonał Turków pod Chocimiem w 1673 r. Jego zwycięstwo zbiegło się ze śmiercią króla i wódz spod Chocimia został obrany nowym królem. Oto w ten sposób Turcja stała się naszym przeciwnikiem.
Przełom w dziejach nastąpił po czasach rządów Sasów, o których mawiano „ Za króla Sasa jedz, pij, i popuszczaj pasa”. Sarmacka obyczajowość miała w tych warunkach znakomitą szansę dla swego rozwoju, ale nie jest łatwo oceniać ją szczególnie pozytywnie.
W drugiej połowie XVII wieku, w wyniku splotu wielu czynników wytworzyła się sytuacja polityczna mająca doniosłe znaczenie w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej. Na tej sytuacji oparty został nowy układ sił, którego pewne zasadnicze elementy przetrwały aż do wieku XX. Był to skutek rywalizacji kilku państw tej części kontynentu, która to doprowadziła do poważnych zmian i przegrupowań politycznych. Uczestnikami tej polityki były przede wszystkim: Rosja, Polska i Szwecja, jak również Turcja, chanat krymski i Brandenburgia. Jak widać nie są to tylko te państwa, które w sensie geograficznym należały do środkowo-wschodniej części kontynentu (tj. Rosja i Polska), lecz również i te, których zasadnicze interesy polityczne i gospodarcze koncentrowały się w tej właśnie części Europy.
Szwecja, leżąca na północy Europy, zainteresowanie swoje kierowała przede wszystkim w rejon Morza Bałtyckiego. To właśnie poprzez zmagania o Dominium Maris Baltici związała się całkowicie z polityką wschodnioeuropejską. Walkę o są mocarstwowość rozstrzygnęła ostatecznie nie w Niemczech i nie w Europie Zachodniej, lecz w wojnach z Polską i oczywiście przede wszystkim z Moskwą.
Podobnie przedstawiała się sytuacja z Brandenburgią. Jako jeden z najważniejszych krajów Rzeszy Niemieckiej bardzo mocno była powiązana z zachodem, jednak pruskie posiadłości elektorów brandenburskich jeszcze silniej wiązały ją ze wschodem Europy, a więc z problemami rywalizacji polsko - szwedzko - rosyjskiej. Zagadnienie mocarstwowości tego kraju miało się również, jak w przypadku Szwecji, rozstrzygnąć na wschodzie.
Rozległe posiadłości Imperium Osmańskiego leżały w trzech częściach świata, jednak zainteresowanie polityczne Turcji w ciągu całego niemal XVII wieku (zwłaszcza w drugiej połowie), koncentrowało się w Europie (na Półwyspie Bałkańskim oraz na północ od niego, przede wszystkim na Ukrainie). Głównymi wrogami Porty stały się w ciągu owego stulecia (obok tradycyjnych przeciwników - Austrii i Wenecji) przede wszystkim Rzeczpospolita, a później także państwo moskiewskie.
Chanat krymski, leżący na południowo-wschodnim krańcu Europy, był prawie bez reszty zaangażowany w sprawy i konflikty tego rejonu, czego najlepszym dowodem może być aktywny udział w wojnach polsko-kozackich, polsko-szwedzkich czy wreszcie polsko-rosyjskich.
Inne państwa Europy Wschodniej takie jak Mołdawia, Wołoszczyzna czy Kurlandia, nie odegrały w zmaganiach tego okresu żadnej poważniejszej roli. Wynikało to stąd, że były to organizmy politycznie słabe i znajdujące się w wasalnej zależności od innych.
Odmiennie natomiast przedstawia się tu sprawa Ukrainy. Z jednej z prowincji Rzeczypospolitej stała się ona nagle (po 1648) faktycznie niezależnym i na tyle silnym państwem, że musiano się z nią liczyć nie tylko w najbliższym sąsiedztwie, ale i w całej Europie. Ten stan rzeczy nie trwał jednak długo i już po 1645 roku (a zwłaszcza po śmierci Chmielnickiego w 1657), niezależność Ukrainy gwałtownie maleje, w siódmym dziesięcioleciu ginie zupełnie, a kraj staje się jakby pionkiem na szachownicy rozgrywek między Rzeczpospolitą a Moskwą, Turcją i Krymem. Myślę, że dlatego też Ukrainy kozackiej nie można zaliczyć do partnerów w walce o hegemonię w Europie Środkowo-Wschodniej w drugiej połowie XVII stulecia.
Krótka charakterystyka walk z państwami sąsiednimi.
Wojna z Moskwą (1609-18) przyniosła w 1610 roku zwycięstwo pod Kłuszynem. W roku 1611 wojska polskie zdobyły Smoleński i przejściowo (1610-12) Kreml, który został obsadzony polską załogą. Zdobycze terytorialne Polski zostały potwierdzone podczas pokoju w Polanowie w 1634 roku. Powstania kozackie popierała Moskwa, co doprowadziło do nowej wojny polsko-rosyjskiej w 1654 roku. Woja ta zakończona została zakończona rozejmem w Andruszowie w 1667 roku i pokojem Grzymułtowskiego w 1686 roku. Koniec wojny z Moskwą zabrał Polsce m.in. znaczną część Ukrainy z Kijowem. Jednak momentem krytycznym stał się najazd Szwedów w 1655 roku. Najazd był tak potężny i gwałtowny, że zaczęto go nazywać potopem szwedzkim. Wojnę zakończył w 1660 roku pokój w Oliwie. Polska została wyniszczona gospodarczo, poniosła ogromne straty demograficzne, utraciła zwierzchnictwo nad Prusami Książęcymi. W drugiej połowie XVII wieku Turcy wznowili najazdy na Polskę. Polska utraciła Kamieniec Podolski. Zwycięstwa z Turcją takie jak Chocim (1673) czy Wiedeń to zasługa Jana II Sobieskiego. Zawarty pokój w Karłowicach w 1699 roku zapewnił zwrot utraconego Podola z Kamieńcem.
W tym czasie Rzeczpospolita straciła około czterech milionów ludności w czasie „potopu”, wojen domowych, powstań Ukraińskich, zarazy oraz wskutek zmniejszenia terytorium.