Antagonizmy między mocarstwami na przełomie wieku XIX i XX

1. Sytuacja i przyczyny narastania konfliktów w Europie na przełomie XIX i XX wieku
a) sytuacja gospodarczo-polityczna w Europie
b) przyczyny narastania konfliktów
2. Antagonizmy między mocarstwami




1. Sytuacja i przyczyny narastania konfliktów w Europie na przełomie XIX i XX wieku
a) sytuacja gospodarczo-polityczna w Europie

„La bella epoque” – tak nazywany był koniec wieku XIX. Rewolucja naukowa spowodowana dobrą sytuacją ludzi, którzy mieli możliwość pracy nad swoimi wynalazkami (długi pokój, lepsze warunki materialne) przyczyniła się do rewolucji gospodarczej. Mechanizacja przemysłu otworzyła nowe możliwości. Ten postęp industrializacji doprowadził do stworzenia bardzo licznej grupy społecznej- robotników. Nastąpił napływ ludności wiejskiej do miast, co wiązało się z procesem urbanizacji.
Uformowały się potęgi gospodarcze takie jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy, Rosja.
Jednak były też negatywne efekty społeczne. Duży przyrost naturalny i szybki rozwój USA spowodował gwałtowny wzrost emigracji zarobkowej do tego kraju. Emigrowali przede wszystkim Brytyjczycy, Irlandczycy i Niemcy. Potem wyjeżdżali obywatele biedniejszych państw, tj. Włoch, Hiszpanii, czy Słowianie.

Jednak rewolucja naukowo-przemysłowa była także przyczyną narastania konfliktów w Europie.
Obywatele coraz powszechniej uczestniczyli w życiu państwowym i publicznym.
Nastąpiło stopniowe zastępowanie absolutyzmu przez państwo konstytucyjne. Idea państwa konstytucyjnego zatriumfowała w Europie Zachodniej, szczególnie w Wielkiej Brytanii. Zwyciężyła też we Francji, gdzie republikanie pokonali ostatecznie monarchistów. Konstytucja francuska, uchwalona w 1875 roku, stała się wzorem do naśladowania dla innych krajów europejskich. Zmiany ustrojowe zaszły też w Austrii po przegranej wojnie z Prusami. Cesarstwo przekształciło się w monarchię dualistyczną, Austro- Węgry, zyskało też ustawę zasadniczą, dzielącą władzę między cesarza i parlament. To spowodowało większą autonomię np. na polskich terenach. Niestety im dalej na wschód Europy tym malała demokratyczność zasad ustrojowych. Rosji wiodło się do momentu, gdy car Aleksander II nie zginął z rąk zamachowców. Za jego rządów przeprowadzono reformy oraz zaczęto likwidować system feudalny. Wszystko zostało zaprzepaszczone przez jego następcę.

Skutkiem rewolucji przemysłowo- naukowej było uformowanie się kilku potęg gospodarczych. Przede wszystkim na pierwszy plan wysuwają się Stany Zjednoczone, które prześcignęły Wielką Brytanię i Niemcy. Jednak nie można zapomnieć o Rosji, która dzięki obcemu kapitałowi oraz reformom rozwijała się bardzo dobrze.

W ciągu tego wieku szczególnie długą drogę przemian ustrojowych przeszła Francja(była monarchią absolutną, monarchią konstytucyjną republiką prezydencką, cesarstwem plebiscytarnym). Po epizodzie dyktatury proletariatu trwającym 72 dni ( Komuna Paryska ), ostatecznie ugruntowały się rządy republikańskie, które staly się modelem władzy w Europie.
Inną formę rządów stanowiła republika prezydencka, ukształtowana w Stanach Zjednoczonych. Prezydent był głową państwa i zarazem szefem rządu. Do jego uprawnień należało powoływanie i odwoływanie ministrów. Rząd nie był zależny od Kongresu, czyli władzy ustawodawczej, lecz od prezydenta.
Anglia, kolebka europejskiego parlamentaryzmu, była monarchią konstytucyjną od XVIII wieku. Była także monarchią parlamentarną, ponieważ faktyczna władza należała do parlamentu.

Jeszcze inna drogę przeobrażeń ustrojowych przeszła w XIX wieku Austria. Po monarchii absolutnej i po krótkim okresie monarchii konstytucyjnej Austria powróciła na 10 lat do absolutyzmu. Dopiero klęska pod Sadową załamała całkowicie absolutne rządy habsburskiej. W 1867 roku doszło do ugody Austrii z Węgrami, zatwierdzonej przez cesarza, który w grudniu 1867 roku koronował się na króla węgierskiego. Konstytucja grudniowa wprowadziła dualistyczną monarchię konstytucyjną Austro-Węgry. Węgry i Austria pozostawały w unii personalnej do 1918 roku.

W czasie panowania królowej Wiktorii ( 1838 - 1901 ), które było najdłuższym panowaniem w dziejach Anglii, nastąpił ogromny rozwój przemysłu oraz wzrost zamożności społeczeństwa.


b) przyczyny narastania konfliktów

- ożywienie życia politycznego spowodowane rewolucją przemysłowo-naukową
Coraz więcej ludzi umiało czytać i pisać oraz wykazywało zainteresowanie wydarzeniami politycznymi. Jednocześnie życie polityczne stało się bardziej dynamiczne. Zaczęły pojawiać się partie polityczne reprezentujące interesy różnych grup społecznych, a także nowe ideologie polityczne. Działalność związków zawodowych, partii, stowarzyszeń i organizacji spowodowała, że oraz tego życia był barwniejszy, ale jednocześnie skomplikowany w swych przejawach. Szerokie kręgi społeczne absorbowały nowe problemy: walka o prawa publiczne i poprawienie warunków bytowych. Narastanie sprzeczności między państwami europejskimi potęgowały konflikty o charakterze imperialnym, wywołane ekspansją tych państw na inne kontynenty.
Jednocześnie rozpowszechniały się nowe ideologie, bazujące na dążeniach nacjonalistycznych, a nawet szowinistycznych. Silne były ruchy narodowe, na przykład Serbów, Chorwatów w monarchii austro - węgierskiej.

- wielonarodowość państw
W dziewiętnastowiecznej Europie większość narodów dysponowała własnym terytorium państwowym. Obok państw w zasadzie jednonarodowych, jak na przykład Francja, Włochy, istniały takie kraje, które miały charakter wielonarodowy. Car rosyjski podporządkował sobie Polaków, Finów, Estończyków, Łotyszów, Białorusinów, Litwinów, Ukraińców, Gruzinów oraz wiele narodów Azji. W odniesieniu do mniejszości narodowych carat prowadził politykę rusyfikowania. W Austro - Węgrzech do narodów uciskanych należeli Słowacy, Węgrzy, Polacy, Czesi, Serbowie I Rumuni. Turcja nadal panowała nad częścią Półwyspu Bałkańskiego, gdzie pomieszanie ludności ( Bułgarów, Albańczyków, Greków, Macedończyków ) tworzyło stan konfliktu, grożący wybuchem. Konfliktom narodowościowym towarzyszyły nędza i zacofanie gospodarcze, które dodatkowo zaogniały różnice religijne między katolikami i prawosławnymi oraz muzułmanami.

- nacjonalizm
Poważną siłą sprawczą w dziejach Europy stawał się nacjonalizm - ideologia zakładająca nadrzędność interesów własnego narodu. Z ideologii tej wynikało zatem uznanie własnego narodu za najwyższą wartość, co pociągało za sobą traktowanie innych narodów za gorsze czy mniej wartościowe.
Nic nie wywoływało tyle trudności w stosunkach między mocarstwami dziewiętnastowiecznej Europy, co rozruchy i powstania narodowe. Jako element destabilizacyjny, utrudniający zachowanie równowagi sił, nacjonalizm stanowił czynnik potężniejszy nawet od uprzemysłowienia. Tak było w stuleciu XIX, a wiek XX, kiedy ruchy narodowe pojawiły się na całym świecie dostarczył jeszcze jaskrawszych dowodów prawdziwie rewolucyjnej potęgi nacjonalizmu.
Bardziej agresywną w swoich dążeniach nacjonalistycznych ideologią, gdyż prowadzącą do dyskryminacji był szowinizm. Charakteryzuje go pogarda i nienawiść do innych narodów. Na gruncie europejskim, kilkanaście lat po zjednoczeniu Niemiec narodziła się w tym państwie ideologia nacjonalistyczna - pangermanizm. Wzywała ona ludy germańskie, czyli Niemców, Austriaków, Skandynawów i Szwajcarów do zespolenia. Pangermanizm stał się ideologicznym fundamentem dla imperialnej polityki niemieckiej. Pangermanizm stanowił odłam nacjonalizmu, który otwarcie głosił program podboju innych narodów i ich ziem.
Natomiast wśród Słowian uformował się panslawizm - ruch ideowy o zabarwieniu politycznym, który stawiał sobie za cel zjednoczenie Słowian.
W drugiej połowie XIX wieku panslawizm stał się zorganizowanym ruchem popieranym przez carat rosyjski.
Ruchy nacjonalistyczne wystąpiły również w Hiszpanii ( Baskowie ) i Wielkiej Brytanii. Gdy w 1801 roku parlament angielski podjął uchwałę o przyłączeniu katolickiej Irlandii do Wielkiej Brytanii, powstał konflikt religijno - narodowościowy. Szczególnie ostry był jego przebieg na obszarze Irlandii Północnej ( Ulster ). Katoliccy Irlandczycy domagali się autonomii, czemu sprzeciwiała się ludność protestancka, zamieszkująca Irlandię Północną.

- walka o kolonie zamorskie
W XIX wieku nastąpiły dość istotne zmiany w zamorskiej polityce państw europejskich. Po pierwsze, uległo przyspieszeniu tempo ekspansji na inne kontynenty. Po drugie, przemysł europejski potrzebował nowych rynków zbytu oraz niektórych surowców, na przykład bawełny. Zmienił się także charakter tej ekspansji. Państwa kapitalistyczne prowadziły bowiem politykę imperialną, czyli politykę zmierzającą do gospodarczego oraz polityczno - militarnego podporządkowania sobie innych krajów oraz terytoriów.
Ekspansję poprzedziły ekspedycje odkrywcze.
Podboje, a następnie eksploatacja zdobytych ziem i tworzenie systemu kolonialnego, z jego strukturą władzy, czyniły niezbędnym posiadanie floty i większej armii dla obrony zamorskich terytoriów.
Do połowy XIX wieku istniało tylko jedno wielkie terytorium kolonialne, należące do Wielkiej Brytanii. Na drugim miejscu, jeśli chodzi o terytoria zamorskie, plasowała się Francja. W latach 70 - 80 - tych do walki o kolonie przystąpiły Niemcy, Włochy, Rosja i Belgia. Wkrótce rozczłonkowana została Afryka. Natomiast Azję od podobnego losu ocaliła rywalizacja krajów europejskich, USA oraz Japonii. Na przełomie XIX i XX wieku mapa polityczna świata przedstawiała dość zróżnicowany obraz. Praktycznie cała Afryka uległa podziałowi między państwa europejskie. Proces podporządkowania Azji krajom europejskim nie osiągnął takiej skali, jak w Afryce. Chiny, największe na kontynencie azjatyckim państwo, utrzymywały swą odrębność. Jednak zostały okrojone terytorialnie, będąc przedmiotem rywalizacji. W Chinach do rywalizacji z krajami europejskimi włączyły się Stany Zjednoczone pod hasłem * otwartych drzwi *.
Jako karna kolonia przeszła w ręce Anglików Australia i Nowa Zelandia. Skolonizowano wiele wysp znajdujących się na Pacyfiku, które spełniało rolę wysp morskich Anglii, Francji, Niemiec i USA. Chociaż o rynki południowoamerykańskie próbowały rywalizować państwa europejskie, to USA pozostawały na tym obszarze hegemonem politycznym i gospodarczym. W razie zagrożenia swej pozycji nie rezygnowały z użycia środków militarnych. Świadectwem zamorskiej potęgi Francji była Algieria, Tunezja, Maroko oraz Indochiny, Madagaskar i olbrzymie, ale słabo zaludnione obszary Afryki północno – zachodniej.
Rosja u progu XIX wieku wzbogaciła się o ziemie Księstwa Warszawskiego, Finlandię oraz Besarabię. Wojna krymska była kolejną próbą rozszerzenia granic na terytorium Turcji. Jej przegrana skierowała uwagę caratu na obszary Kaukazu i Zakaukazia.
Drugim kierunkiem ekspansji stała się Azja Środkowa. Granice imperium rosyjskiego rozszerzały się nieustannie aż po lata dziewięćdziesiąte. Trzecią strefę, którą zainteresowana była Rosja, stanowił Daleki Wschód. Były to ziemie należące do Chin. Kres ekspansji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie miała położyć Japonia na początku XX wieku.Rozwój posiadłości kolonialnych państw europejskich stał się przyczyną podziału świata na strefy wpływów. Rzutowało to bezpośrednio na układ międzynarodowych stosunków politycznych na świecie oraz w Europie, co w dalszej kolejności prowadziło do konfliktów na tle sprzecznych interesów państw imperialnych.



2. Antagonizmy między mocarstwami

Niemcy i Wielka Brytania
Coraz wyraźniejsza była rywalizacja austriacko - rosyjska na Bałkanach. Takim rozwojem wydarzeń w południowo - wschodniej Europie była zaniepokojona Wielka Brytania. Państwo to sprzeciwiało się rozczłonkowaniu imperium tureckiego i tym samym niechętnie patrzyło na rysujący się konflikt na Bałkanach. Z tego względu Brytyjczycy usiłowali rozciągnąć swe wpływy na Turcję, która stawała się także przedmiotem zainteresowania Niemiec. Ponadto Niemcy miały zamiar przejąć niektóre kolonie angielskie, co potęgowało konflikt.

Wielka Brytania i Francja
Imperium brytyjskie należało do największych na świecie, ale zagrożeniem dla jego stanu posiadania były interesy Francji i Rosji. Francja kwestionowała chciała zmniejszyć strefę wpływów Wielkiej Brytanii w Afryce Zachodniej.
Ostatecznie Francuzi uznali prymat interesów angielskich Egipcie i Sudanie. W zamian otrzymali poparcie Anglii w konflikcie z Niemcami o Maroko.

Wielka Brytania i Rosja
Rosja, drugi z rywali Wielkiej Brytanii, zagrażała z kolei bezpieczeństwu Brytyjskich Indii. Dążyła ona do rozszerzenia swych granic kosztem Afganistanu ( wojna w 1885 roku ). Car rosyjski uważał bowiem Azję Środkową za własną strefę wpływów. Rzutowało to bezpośrednio na bezpieczeństwo Indii - * perły korony brytyjskiej *. Władzę cara uznawały plemiona Kazachów i Turkmenów, Chiwa i Buchara, leżące na wschód od Morza Kaspijskiego. Tu zderzyły się interesy Rosji i Wielkiej Brytanii. Imperium Rosyjskie zmierzało do rozciągnięcia swych wpływów na Afganistan, który za własną strefę polityczną uznawali Anglicy.


Francja i Niemcy
Po 1871 roku na stan międzynarodowych stosunków rzutowały: klęska wojenna Francji i zjednoczenie Niemiec. Państwo francuskie straciło swą dotychczasową mocarstwową pozycję w Europie. Osłabione wojną, rewolucją i borykające się ze spłatą olbrzymiej daniny na rzecz Niemiec, znalazło się w stanie izolacji na arenie międzynarodowej. Korzystny przełom w stosunkach międzynarodowych Francji dokonał się dopiero w 1890 roku, gdy w Niemczech od władzy został odsunięty Bismarck. Wcześniej, nim nastąpiły te zmiany, cesarstwo niemieckie zaczęło skutecznie pretendować do roli pierwszej potęgi lądowej Europy. Państwo to było zbyt wielkie, by nie poczuły się zagrożone państwa z nim sąsiadujące. W ostatnie lata (rządy Bismarcka) były dla Niemiec czasem stabilizacji, rozwoju przemysłowego oraz rozkwitu handlu. W dziedzinie polityki zagranicznej Bismarck za głównego wroga uważał Francję, która nie wyrzekła się Alzacji i Lotaryngii, przyłączonych po wojnie 1871 roku do Niemiec.


Austro-Węgry i Rosja
Wobec narastającego konfliktu na Bałkanach krystalizowała się sytuacja pomiędzy Austro- Węgrami a Rosją. Zarówno Austro - Węgry, jak i Rosja nie zamierzały zrezygnować ze spornego terytorium, dążąc do rozczłonkowania Turcji.


Trójprzymierze i trójporozumienie
W 1879 roku Niemcy zawarły z Austro-Węgrami sojusz przeciwko Francji i Rosji. W 1882 roku do tego układu przyłączyły się Włochy, i tak powstało Trójprzymierze państw centralnych.
Czując zagrożenie, Francja i Rosja w 1892 roku także zawarły traktat. W 1904 roku (pomimo wcześniejszych zatargów na tle kolonizacji) Wielka Brytania zawarła układ z Francją, a w 1907 także z Rosją, tworząc kolejny współdziałający blok państw – Trójporozumienie.
Potężne Niemcy zaczęły dążyć do zdobycia atrakcyjniejszych kolonii na całym świecie, posiadanych przez państwa, które obecnie nie byłyby im w stanie zagrozić. Było to dobrym pretekstem do wojny. Austro-Węgry chciały zwiększyć swoje wpływy na Bałkanach, którymi zainteresowana była również RosjaFrancja chciała odzyskać odebrane im przez Niemcy ziemie. Wszystko zaczęło zmierzać ku wojnie…

Sprawa bałkańska
- I wojna bałkańska.
W 1912 roku europejskie państwa będące poza Trójprzymierzem i Trójporozumieniem (Bułgaria, Grecja, Serbia i Czarnogóra) zaniepokojone ekspansją sprzymierzeńców, przeprowadziły zwycięska wojnę z Turcją, pozbawiając ją posiadłości europejskich.
-II wojna bałkańska.
Rok później doszło do wojny o podział łupów między zwycięzcami. Przegrana Bułgaria połączyła się z Trójprzymierzem.